New localities of expansive mosses Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova and Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. in the Małopolska Upland

Transkrypt

1 NATURALIA 2 (2013) 2014: Nowe stanowiska ekspansywnych gatunków mchów prostoząbka taurydzkiego Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova i krzywoszczeci przywłoki Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. na Wyżynie Małopolskiej New localities of expansive mosses Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova and Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. in the Małopolska Upland Bartosz Piwowarski Podczas prowadzonych w ostatnim czasie intensywnych badań briologicznych na terenie Wyżyny Małopolskiej odnaleziono nowe stanowiska dwóch interesujących gatunków mchów: prostoząbka taurydzkiego Orthodicranum tauricum i krzywoszczeci przywłoki Campylopus introflexus (ryc. 1). Prostoząbek taurydzki Orthodicranum tauricum (fot. 1) jest gatunkiem mchu o zasięgu europejsko-północnoamerykańskim, o wyraźnych tendencjach do gwałtownego rozprzestrzeniania się zarówno w Europie, jak i w Ameryce. W dobie, gdy obserwuje się kurczenie zasięgów wielu gatunków mchów, które stają się zagrożone głównie na skutek zanieczyszczeń powietrza, O. tauricum wykazuje zupełnie przeciwną tendencję. Od lat 80-tych XX wieku obserwuje się nagły wzrost liczby stanowisk gatunku w całej Europie (Stebel et al. 2012b), co może być związane z postępującym zanieczyszczeniem, głównie kwaśnymi deszczami (Söderström 1992). Prostoząbek taurydzki jest przede wszystkim gatunkiem epifitycznym, rosnącym na korze drzew; rzadziej spotykany jest na martwym drewnie i skałach. Preferuje głównie drzewa liściaste, zwłaszcza brzozy, dęby, buki i olsze. O. tauricum występuje w lasach liściastych z rzędów Fagion sylvaticae i Alno-Ulmion oraz w borach mieszanych dębowo-sosnowych antropogenicznego pochodzenia. Bardzo chętnie zasiedla samotne stare drzewa rosnące przy leśnych drogach, gdzie panuje ażurowe nasłonecznienie, co wskazuje na częściowo synantropijny charakter gatunku. Potwierdzają to także jego częste stwierdzenia w parkach i ogrodach (Stebel et al. 2012b). O. tauricum znany jest w Polsce z ponad 200 stanowisk rozprzestrzenionych na terenie całego kraju (Stebel et al. 2012a, b). Da się jednak zauważyć pewną koncentrację w zachodniej i centralnej części Polski, co związane jest zapewne z lepszym rozpoznaniem terenu (Stebel et al. 2012a). Na Wyżynie Małopolskiej po raz pierwszy wykazany w 2009 r. ze Świętokrzyskiego Parku Narodowego, gdzie odnaleziony został na gołoborzu znajdującym się na północnym stoku Góry Agaty ATMOS Ee 76 (Stebel et al. 2012a, 2013). Dotychczas było to jedyne znane stanowisko z tego regionu (ryc. 1). Nowe stanowisko prostoząbka taurydzkiego odnaleziono w kwietniu 2013 r. na Przedgórzu Iłżeckim, ok. 1 km na N od Wąchocka (ATMOS Ee 47). Obszar ten położony jest w gruntach leśnictwa Gadka, Nadleśnictwa Starachowice. O. tauricum notowany był w dwóch miejscach: 1) przy drodze między oddz. 75 a 97, gdzie rósł na korze ściętego pniaka brzozowego w sosnowym borze wilgotnym Molinio-Pinetum; N/ E, 2) na skrzyżowaniu leśnych dróg między oddz. 78 a 100, na grubo spękanej korze samotnej, starej brzozy Betula pendula (ok lat) rosnącej w sosnowym borze świeżym Leucobryo-Pinetum; N/ E (fot. 1).

2 120 Piwowarski B.: Nowe stanowiska ekspansywnych gatunków mchów na Wyżynie Małopolskiej Ryc. 1. Rozmieszczenie Orthodicranum tauricum i Campylopus introflexus na Wyżynie Małopolskiej Fig. 1. Distribution of Orthodicranum tauricum and Campylopus introflexus in the Małopolska Upland Oba miejsca stwierdzenia gatunku dzieli dystans ok. 1,5 km w linii prostej. Z ekologicznego punktu widzenia należy je uznać za jedno stanowisko. Znajdują się w jednym zwartym kompleksie leśnym o podobnym charakterze siedliskowym acydofilne zbiorowiska ubogich borów z rzędu Dicrano-Pinion klasy Vaccinio-Piceetea. Przyszłość nowego stanowiska prostoząbka taurydzkiego jest niepewna. Darń odnaleziona na pniaku zajmowała zaledwie ok. 2 cm 2. Zapewne jest to pozostałość po liczniejszej populacji O. tauricum w tym miejscu. Substrat w postaci pniaka znajduje się obecnie w stanie rozkładu, a ponadto jest znacznie ocieniony przez bujnie rosnącą w pobliżu borówkę czernicę Vaccinium myrtillus i orlicę pospolitą Pteridium aqulinum. Natomiast darń obserwowaną na starej, samotnej brzozie, można uznać za bardzo dobrze rozwijającą się. Zajmuje ona łączną powierzchnię ok. 200 cm 2 (fot. 1). Jednak brzoza ta najprawdopodobniej przeznaczona jest do usunięcia w związku z planowaną przebudową drogi leśnej, przy której rośnie. Biorąc pod uwagę, że w najbliższej okolicy brak jest sprzyjających siedlisk dla O. tauricum oraz odpowiedniego substratu w postaci drzew liściastych, istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że populacja omawianego gatunku nie przetrwa. Krzywoszczeć przywłoka Campylopus introflexus (fot. 2) w odróżnieniu od poprzedniego gatunku jest przykładem synantropijnego mchu obcego pochodzenia, który swoją ojczyznę ma na półkuli południowej. Do Europy dotarł najprawdopodobniej z Falklandów. Po raz pierwszy na starym kontynencie odnotowano go w 1941 r. w Anglii i od tego momentu liczba jego stanowisk zaczęła gwałtownie wzrastać (Ochyra 1983). W efekcie Söderström (1992) uznał C. introflexus za gatunek inwazyjny. Krzywoszczeć przywłoka zajmuje różne typy siedlisk. Będąc gatunkiem epigeicznym rośnie na ubogich murawach bliźniczkowych, murawach psammofilnych i wrzosowiskach. Jest także częstym składnikiem siedlisk synantropijnych, głównie ruderalnych. Notowany był z nasypów kolejowych, hałd, żwirowisk, przydroży. W Polsce C. introflexus po raz pierwszy został stwierdzony w Wielkopolsce w 1986 r. (Lisowski & Urbański 1989). Bardzo szybko obserwowany był także w innych regionach kraju (Fu-

3 NATURALIA 2 (2013) 2014: Fot. 1. Ciemnozielone darnie prostoząbka taurydzkiego Orthodicranum tauricum na starej samotnej brzozie w leśnictwie Gadka, Nadleśnictwo Starachowice (fot. B. Piwowarski, ) Photo 1. Dark green mats of Orthodicranum tauricum on an old solitary birch in the Gadka forest, Starachowice Forest District (photo by B. Piwowarski, )

4 122 Piwowarski B.: Nowe stanowiska ekspansywnych gatunków mchów na Wyżynie Małopolskiej dali et al. 2009; Zubel et al. 2009; Stebel 2010a, b, Stebel; Żarnowiec 2010). Z Wyżyny Małopolskiej znane jest tylko jedno stanowisko C. introflexus, znajdujące się w Dolinie Nidy między Korytnicą a Rębowem ATMOS Fe 03 (Paciorek 2012). Nowe stanowisko C. introflexus stwierdzono we wrześniu 2013 r. w rezerwacie przyrody Gagaty Sołtykowskie, który położony jest na Garbie Gielniowskim, w lesie ok. 2 km na N od drogi krajowej 42, między Sołtykowem a Odrowążem (ATMOS Ee 44). Rezerwat to stara kopalnia gliny z bardzo dużą ilością kamienistych i gliniastych hałd pokopalnianych. Na szczycie najwyższej z nich ( N/ E) odnaleziono dużą, relatywnie zwartą darń C. introflexus, zajmującą ok. 0,7 m 2 (fot. 2). Po licznych przemarszach przez rezerwat na gatunek natrafiano jeszcze wielokrotnie, choć jego darnie były znacznie mniejsze. Krzywoszczeć przywłoka rośnie na gliniasto-kamienistym podłożu, który w zasadzie pozbawiony jest gleby. Był także spotykany wśród zadrzewień skarłowaciałych sosen, pod którymi zaczęła tworzyć się gleba inicjalna o charakterze industrialnym. Obecność C. introflexus w Gagatach Sołtykowskich należy traktować jako źródło dyspersji gatunku na okoliczne tereny. W pobliżu znajduje się linia kolejowa oraz zabytkowa cegielnia, gdzie panują ruderalne siedliska ekologicznie bardzo korzystne dla gatunku. Ciekawym jest fakt, że gatunku nie odnaleziono w tych miejscach, które położone są przy szlakach komunikacyjnych, a jego występowanie stwierdzono w śródleśnym rezerwacie, gdzie las pełni funkcję naturalnej bariery, ograniczającej w pewnym stopniu migrację gatunków synantropijnych. Fot. 2. Krzywoszczeć przywłoka Campylopus introflexus w rezerwacie przyrody Gagaty Sołtykowskie (fot. B. Piwowarski, ) Photo 2. Campylopus introflexus in Gagaty Sołtykowskie nature reserve (photo by B. Piwowarski, )

5 NATURALIA 2 (2013) 2014: Piśmiennictwo Fudali E., Szczepański M., Rusińska A., Rosadziński S., Wolski G The current distribution In Poland of some European neophytic bryophytes with supposed invasive tendencies. Acta Soc. Bot. Pol. 78 (1): Lisowski S., Urbański P Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. - nowy gatunek dla brioflory polskiej. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. Botanika 39: Ochyra R Mszaki synantropijne. Wiad. Bot. 27 (1): Paciorek T First record of expansive moss Campylous introflexus (Hedw.) Brid. In the Małopolska Upland (Central Poland). Opole Scientific Society Nature Journal 45: Söderström L Invasions and range expansions and contractions of bryophytes. In: J. W. Bates, A. M. Farmer (eds). Bryophytes and lichens in a changing environment. Oxford University Press, pp Stebel A. 2010a. Mosses of the Beskid Mały Range (Western Carpathians). Materiały Opracowania Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska 11: Stebel A. 2010b. New data distribution of expansive mosses Campylopus introflexus and Orthodontium lineare in Silesia Province (Poland). Čas. Slez. Muz. Opava (A) 59: Stebel A., Żarnowiec J Materiały do flory mchów Bieszczadów Zachodnich (Karpaty Wschodnie). Roczniki Bieszczadzkie 18: Stebel A., Rosadziński S., Wolski G. J., Staniaszek-Kik M., Fudali E., Armata L., Szczepański M. 2012a. Further spreading of Orthodicranum tauricum (Bryophyta, Dicranaceae) in Poland. Rocz. AR Pozn. 391, Botanika Steciana 16: Stebel A., Virchenko V. M., Plášek V., Ochyra R., Bednarek-Ochyra H. 2012b. Range extension of Orthodicranum tauricum (Bryophyta, Dicranaceae) in Central Europe. Polish Botanical Journal 57 (1): Stebel A., Rosadziński S., Górski P., Fojcik B., Rusińska A., Vončina G., Szczepański M., Wilhelm M., Fudali E., Paciorek T., Staniaszek-Kik M., Zubel R., Piwowarski B., Wolski G.J., Salachna A., Smolińska D., Pierścińska A Contribution to the bryoflora of the Świętokrzyski National Park (Central Poland). Rocz. AR Pozn. 392, Botanika Steciana 17: Zubel R., Fojcik B., Wolski G. J., Uziębło A First localities of neophytic moss Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. in the Lublin district. Ann. UMCS, section C, 64 (2): Bartosz Piwowarski Usługi Ekologiczne Alojzy Przemyski Kielce, ul. Warszawska 21/18 piwowarskib@gmail.com Summary: The paper presents new sites of two species of expansive mosses Orthodicranum tauricum (Sapjegin) Smirnova and Campylopus introflexus (Hedw.) Brid. discovered in the Małopolska Upland. Only one locality of O. tauricum and one of C. introflexus had been noted so far in the research area. Both species spread intensively in natural, semi-natural and anthropogenic ecosystems.