Nowe stanowisko widlicza Zeillera Diphasiastrum zeilleri na terenie Wyżyny Olkuskiej zagrożenia i ochrona

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (3): , 2013 Nowe stanowisko widlicza Zeillera Diphasiastrum zeilleri na terenie Wyżyny Olkuskiej zagrożenia i ochrona The new site of Zeiller s clubmoss Diphasiastrum zeilleri in the Olkuska Upland threats and protec on ANNA ŚLIWIŃSKA WYRZYCHOWSKA, MONIKA BOGDANOWICZ Zakład Botaniki i Ekologii Roślin Akademia im. Jana Długosza Częstochowa, al. Armii Krajowej 13/15 a.wyrzychowska@gmail.com, m.bogdanowicz@gmail.com Słowa kluczowe: Diphasiastrum zeilleri, widłaki, Wyżyna Olkuska. W pracy przedstawiono nowe stanowisko widlicza Zeillera Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub na terenie Wyżyny Olkuskiej w leśnictwie Pomorzany. Omawiany gatunek na Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce ma kategorię narażony na wyginięcie V i jest objęty ochroną gatunkową. Rodzaj Diphasiastrum Holub obejmuje w Polsce 5 taksonów (Pacyna 2006). Jednym z nich jest widlicz Zeillera Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub, uznawany za gatunek pochodzenia mieszańcowego między widliczem spłaszczonym D. complanatum (L.) Holub i cyprys owym D. tristachyum (Pursh) Holub (Procházka, Harčarik 1999; Ivanenko, Tzvelev 2004; Pacyna 2006), wykazujący cechy pośrednie obu gatunków. Jego szypułki z kłosami zarodnionośnym mogą wyrastać zarówno z pędów bocznych (jak u widlicza spłaszczonego), jak i z osi głównej (jak u widlicza cyprysowego). Gałązki boczne charakteryzują się wypukłą stroną grzbietową i płaską brzuszną (Pacyna 1972b). Widlicz Zeillera występuje w Polsce w dużym rozproszeniu, głównie na południu i zachodzie. Na północy kraju występuje bardzo rzadko, a w środkowej i wschodniej Polsce stanowisk nie odnotowano (Zając, Zając 2001). Jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Został umieszczony na Czerwonej liście roślin naczyniowych jako narażony na wyginięcie i wkrótce może osiągnąć status gatunku wymierającego V (Zarzycki, Szeląg 2006). Opisywane stanowisko znajduje się na tere - nie Nadleśnictwa Olkusz, w leśnictwie Pomorzany, między miejscowościami Pomo rzany i Stary Olkusz na Wyżynie Olkuskiej ( ,06 N, ,28 E, ATPOL DF36), około 2,5 km od Olkusza i około 5 km od Zakładów Górniczo- -Hutniczych Bolesław w Bukownie. Stanowi sko znajduje się na obszarze występowania warpi śladów po prowadzonej przed wiekami eksploatacji odkrywkowej rud cynku i ołowiu (Partyka, Tyc 2004). Obecnie teren ten porośnięty jest suboceanicznym borem świeżym Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat. & J.Mat Zwarty płat widlicza zajmuje powierzchnię 41 m 2 na polanie leśnej niemającej bezpośredniej styczności z drogami przejazdo- 254

2 A. Śliwińska-Wyrzychowska i M. Bogdanowicz Widlicz Zeillera na Wyżynie Olkuskiej Ryc. 1. Stanowisko Diphasiastrum zeilleri w borze sosnowym (Pomorzany, r.; fot. A. ŚliwińskaWyrzychowska) Fig. 1. The site of Diphasiastrum zeilleri in fresh pine forest (Pomorzany, 28 June, 2010; photo by A. ŚliwińskaWyrzychowska) Ryc. 2. Rozmiary areału populacji [m] Diphasiastrum zeilleri mierzone w ośmiu kierunkach świata czterech głównych i czterech pośrednich Fig. 2. The area of Diphasiastrum zeilleri popula on [m] measured in eight direc ons wymi. Pokrycie pędami pionowymi oszacowano na 80% (ryc. 1). Areał populacji zmierzony w 2010 roku w czterech głównych i czterech pośrednich kierunkach geograficznych oraz czterech kierunkach od jej orientacyjnego środka przedstawiono na rycinie 2. W celu uniknięcia uszkodzenia polikormonu pędów nie liczono. W latach corocznie obserwowano kłosy zarodnionośne, z których wysypywały się zarodniki. W 2010 roku na części stanowiska zalegały połamane gałęzie sosny. Po usunięciu opadłych gałęzi na powierzchni około 2 m2 większość nadziemnych pędów była obumarła (ryc. 3). Polana leśna z widliczem Zeillera leży w nieckowatym zagłębieniu terenu otoczona drzewostanem sosnowym. Na środku polany rośnie pojedyncza sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Stanowisko ocieniają drzewa rosnące 255

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 Ryc. 3. Fragment płatu Diphasiastrum zeilleri z pędami obumarłymi na skutek zalegania gałęzi sosny (Pomorzany, r.; fot. A. Śliwińska- -Wyrzychowska) Fig. 3. Fragment of the Diphasiastrum zeilleri patch with dead shoots as a result of pine branches deposi- on (Pomorzany, 28 June, 2010; photo by A. Śliwińska- -Wyrzychowska) na otaczających nieckę wzniesieniach i podrost sosnowy obecny na obszarze występowania cenopopulacji widlicza. W warstwie podszytu występują także pojedyncze osobniki dębu bezszypułkowego Quercus petraea, jałowca pospolitego Juniperus communis, jarząbu pospolitego Sorbus aucuparia i świerka pospolitego Picea abies. W runie dominuje widlicz Zeillera, a towarzyszą mu takie gatunki, jak: borówka czernica Vaccinium myrtillus, borówka brusznica V. vitis-idaea, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa i kostrzewa owcza Festuca ovina oraz z mniejszym udziałem kosmatka polna Luzula campestris, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, gruszyczka jednostronna Orthilia secunda i gruszyczka zielonawa Pyrola chlorantha. Odnotowano także występowanie pojedynczych osobników gruszycznika jednokwiatowego Moneses uniflora, pomocnika baldaszkowatego Chimaphila umbellata, macierzanki piaskowej Thymus serpyllum, szczawiu polnego Rumex acetosella, rzeżusznika piaskowego Cardaminopsis arenosa, zawciągu pospolitego Armeria elongata, lepnicy rozdętej Silene vulgaris, jeżyny Rubus sp., nerecznicy krótkoostnej Dryopteris carthusiana oraz kruszyny pospolitej Frangula alnus, buka zwyczajnego Fagus sylvatica, jarząbu pospolitego, sosny zwyczajnej i czeremchy amerykańskiej Prunus serotina. W warstwie mszysto-porostowej występuje rokietnik pospolity Pleurozium schreberi. Obecność w runie zbiorowiska borowego gatunków typowych dla muraw napiaskowych wynika ze stosunkowo bliskiego sąsiedztwa kompleksów leśnych z obszarami występowania tychże muraw (około 0,5 km od stanowiska widlicza Zeillera). Gatunki muraw napiaskowych Spergulo vernalis-corynephoretum (R.Tx.1928) Libb i Diantho-Armerietum elongatae Krausch 1959 były bardzo często podawane w zdjęciach fitosocjologicznych z borów sosnowych na terenie Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej (Wika 1983). Widlicz Zeillera, podobnie jak gatunki z rodzaju Lycopodium, cechuje długi cykl życiowy, co wynika po części z występującej u tych gatunków przemiany pokoleń (Podbielkowski i in. 1986). Wielkość obszaru zajmowanego przez badaną cenopopulację, gęste występowanie pędów pionowych oraz wytwarzanie kłosów zarodnionośnych mogą sugerować, iż widlicz ma tu odpowiednie warunki siedliskowe sprzyjające powiększaniu areału dzięki wegetatywnemu pomnażaniu pędów oraz rozmnażaniu poprzez zarodniki. Jednak prowadzone w latach obserwacje wykazały, iż wegetatywny rozrost populacji nie był na tyle intensywny, aby widlicz zasiedlił nowe płaty zbiorowiska z takim zagęszczeniem pędów pionowych, jakie charakteryzuje starszą część populacji. Ponadto także obfita produkcja spor, które mogą być przenoszone na duże odległości, nie gwarantuje sukcesu kolonizacyjnego tego gatunku, przypuszczalnie wskutek niskiej żywotności zarodników, typowej także dla innych przedstawicieli widłakowych, np. widłaka jałowcowatego Lycopodium annotinum (Callaghan i in. 1986). W przypadku mieszańca międzygatunkowego, jakim jest widlicz Zeillera, liczba zdolnych do wykiełkowania zarodników może być jeszcze mniej- 256

4 A. Śliwińska-Wyrzychowska i M. Bogdanowicz Widlicz Zeillera na Wyżynie Olkuskiej Ryc. 4. Naruszenie gleby oraz pokrywy roślinnej na skutek działalności dzików (Pomorzany, r.; A. Śliwińska-Wyrzychowska) Fig. 4. Disturbance of the soil and herb layer as a result of wild boar ac vity (Pomorzany, 10 April, 2011; photo by A. Śliwińska-Wyrzychowska) sza niż w przypadku taksonów macierzystych, na co wskazuje wytwarzanie przez ten gatunek zniekształconych spor (Pacyna 1972a). Nawet w przypadku opadnięcia zarodników na siedlisko sprzyjające rozwojowi gametofitu, proces kiełkowania przedrośla może trwać od kilku do kilkunastu lat. Ze względu na małe rozmiary gametofitu znalezienie gatunku w tym stadium jest praktycznie niemożliwe. Zarówno w stadium gametofitu, jak i później sporofitu, zagrożeniem jest zmiana warunków siedliskowych wskutek wycięcia drzew czy mechanicznego niszczenia roślin podczas zabiegów gospodarczych na terenie lasów państwowych. Innym zagrożeniem dla populacji widlicza Zeillera są szkody spowodowane przez zwierzęta. W 2011 roku stwierdzono uszkodzenia pędów na 1/5 powierzchni zajmowanej przez widlicza powstałe wskutek żerowania dzików. W obrębie południowej i zachodniej części stanowiska znaczny fragment pokrywy roślinnej został wyrwany z ziemi bądź wykopany razem z buchtowaną przez dziki warstwą gleby (ryc. 4). Buchtowiska sprzyjają kiełkowaniu nasion, co obserwowano w przypadku niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora (Piskorz, Klimko 2001). Jest to jednak gatunek jednoroczny o bardzo krótkim cyklu życiowym. W przypadku rozwoju przedrośla widlicza Zeillera nie będzie możliwe zaobserwowanie podobnego zjawiska ze względu na jego długi cykl rozwojowy. W zarządzaniu zasobami leśnymi Nadleśnictwo Olkusz, na terenie którego znajduje się populacja widlicza Zeillera, kieruje się nie tylko korzyściami ekonomicznymi, lecz także otacza specjalną opieką najcenniejsze gatunki. Ścisła współpraca z Nadleśnictwem Olkusz w zakresie wymiany informacji i doświadczeń związanych z biologią widlicza jest konieczna dla utrzymania populacji tego gatunku w dobrej kondycji. Ograniczenie przez Nadleśnictwo do niezbędnego minimum ewentualnych zabiegów gospodarczych (w tym prac pielęgnacyjnych i porządkowych) w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska powinno zabezpieczyć populację przed bezpośrednimi lub pośrednimi uszkodzeniami. Choć nie ma pewności czy populacja odniesie sukces reprodukcyjny w rozprzestrzenianiu się przez zarodniki, opisane powyżej działania powinny zapewnić jej przetrwanie. Ochrona populacji, która weszła już w fazę zarodnikowania, zwiększa szansę na rozprzestrzenienie się zarodników do sąsiednich wydzieleń i przetrwanie gatunku. Podziękowania Składamy serdeczne podziękowania Pani dr hab. Annie Pacynie za pomoc w oznaczeniu okazów widlicza Zeillera. Szczególne podziękowania należą się pracownikom Nadleśnictwa Olkusz za umożliwienie przeprowadzania obserwacji i pomoc w lokalizacji stanowiska. PIŚMIENNICTWO Callaghan T.V., Svensson B.M., Headley A.D The modular growth of Lycopodium annotinum. Fern Gaz. 13: Ivanenko Y.A., Tzvelev N.N On the genus Diphasiastrum (Lycopodiaceae) in the Eastern Europe. Botanicheskii Zhurnal (Leningrad) 89:

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013 Pacyna A. 1972a. Biometrics and Taxonomy of the Polish Species of the Genus Diphasium Presl. Fragm. Flor. Geobot. 18 (3 4): Pacyna A. 1972b. Polskie gatunki rodzaju Diphasium Presl i ich rozmieszczenie w kraju. Fragm. Flor. Geobot. 18 (3 4): Pacyna A Taxonomic problems of the genus Diphasiastrum in Poland and central Europe. Botanical Guidebooks 29:7 26. Partyka J., Tyc A. (red.) Od Złotego Potoku do Ojcowa szlakiem wyprawy naturalistów z 1854 r. PTTK Ojców, OPN. Piskorz R., Klimko M Kolonizacja powalonych drzew i buchtowisk dzików przez Impatiens parviflora DC. w zbiorowiskach Galio sylvatici- -Carpinetum wybranych rezerwatów Wielkopolskiego Parku Narodowego. Rocz. AR Pozn. 334, Bot. 4: Podbielkowski Z., Rejment-Grochowska I., Skirgiełło A Rośliny zarodnikowe. PWN, Warszawa. Procházka F., Harčarik J New localities of Diphasiastrum species in Krkonoše Mts. and elsewhere in the Czech Republic where three or more species of this genus are recorded. Preslia 71: Wika S Zbiorowiska borowe środkowej części Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej. Acta Biologica 12: Zając A., Zając M Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. IB UJ, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red List of Plants and Fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, PAS, Kraków. SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (3): , 2013 Śliwińska-Wyrzychowska A., Bogdanowicz M. The new site of Zeiller s clubmoss Diphasiastrum zeilleri in the Olkuska Upland threats and protec on The paper presents a new site of Diphasiastrum zeilleri (Rouy) Holub in the Olkuska Upland within the Pomorzany forest administration region ( N, E). The discussed species is included on the Red List of Plants and Fungi in Poland (category V vulnerable). In Poland, Diphasiastrum zeilleri is legally protected.the discovered population covers the area of 41 m 2. The cover of live shoots within the population is 80%. Since 2005, the occurrence of sporophylls releasing the spores has been observed. The main threat to the population are silviculture treatments in the area of the species occurrence. In order to protect the described population of D. zeilleri, it has been agreed with the Olkusz Forest District Management to minimize the potential economic treatments in the immediate vicinity of the stand. This will prevent the exposure of the population to direct or indirect damage. 258