PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXI GRUDZIEŃ 1977 WPŁYW RASY RODZINY WYCHOWUJĄCEJ NA CECHY MORFOLOGICZNE I ANATOMICZNE MATEK PSZCZELICH Anna Kró~ Leon Bornus Pszczelniczy Zakład Doświadczalny, Oddział Pszczelnictwa WPROWADZENIE Powszechnie wiadomo, że rodzaj pokarmu, poddanego larwom pszczelim zaraz po wylęgu z jaja, decyduje o postaci płciowej pszczół. Według G e r i n g a (1968) różny skład mleczka pszczelego powoduje duże zróżnicowanie w rozwoju osobniczym pszczół. Zależnie od składu chemicznego tego produktu można uzyskać pszczoły robotnice albo matki albo formy pośrednie, które w warunkach naturalnych nie są zdolne do życia. W literaturze brak dostatecznie dokładnych danych na temat składu chemicznego mleczka pszczelego, produkowanego przez różne rasy pszczół. Wiadomo bowiem, że w obrębie rasy Apis florea i Apis dorsata pszczoły robotnice, matki i trutnie znacznie różnią się między sobą. Podobnie i u ras występujących w Europie spotyka się pewne różnice w wyglądzie poszczególnych osobników danej postaci płciowej. W praktycznej hodowli matek pszczelich zachodzi pytanie, czy pszczoły kannicielki jednej rasy mogą wpływać na zmianę cech morfologicznych u osobników innej rasy. PRZEGLĄD LITERATURY Dostępna literatura na temat wpływu rodziny wychowującej na morfologiczne, anatomiczne i użytkowe cechy matek pszczelich jest dość skąpa i nie określa zagadnienia jednoznacznie. S m a r a g d o w a (1960) po-
daje, że długość języczka u pszczół środkowoeuropejskich zmienia się, jeżeli karmicielkami są pszczoły kaukaskie. Podobne badania prowadziła A n d rej e wa (1961), używając pszczół gruzińskich i baszkirskich. Matki gruzińskie wychowane przez pszczoły rasy baszkirskier różniły się swoim wyglądem od matek wychowanych w rodzinach pszczół własnej rasy. B i ł a s z (1962) stwierdził, że matki wychowane przez karmicielki pnia zarodowego przekazują swojemu potomstwu cechę długości języczka odpowiednią dla pnia zarodowego. Kiedy jednak larwy mateczne z czerwiu pnia zarodowego były karmione przez pszczoły innych rodzin długości języczka uległa 'Zmianie.. Bardziej szczegółowe badania prowadziła B,ur m i s t, r o w a (1965), która wykazała, że żywicielki kaukaskie wywierają wpływ na zwiększenie liczby rurek jajnikowych u wychowanych przez nie matek rasy środkowo-europejskiej, natomiast odwrotnej zależności autorka nie stwierdziła. Równolegle z B u r m i s t r o w ą na podobnym materiale badania prowadziła A n d rej e VI a.(1965). Matki rasy środkowo-europejskiej były wychowywane przez pszczoły gruzińskie i odwrotnie. Autorka stwierdziła różnice w wyglądzie matek w zależności od żywicielek, przy czym zmienność ta nie przekraczała zmienności występującej wabrębie danej rasy. Podobne badania prowadził Z a d i e (1971) na pszczołach rasy szarej górskiej kaukaskiej i żółtej nizinnej, utrzymywanej na subtropikalnych terenach Azerbejdżanu. Matki jednej rasy czerwiły w rodzinach drugiej rasy. Badania wykazały, że pszczoły odmienne] rasy upodabniają się do pszczół rodziny wychowującej. Autor uważa, że jest to spowodowane mleczkiem pszczelim podawanym larwom w czasie ich wychowu. Według badań O r o s i P a l a (1964) na jakość matek wpływa wiek larwy użytej do wychowania. Ponadto wielu badaczy uważa, że. o wartości matki decyduje jej ciężar. Jedni (A w i e t i s j a n 1966), R a r- h m a- t o w a (1967), Z i e d o r o w a (1968) cyt. za T i r i.s z i n e m i S z m e- lewą (1974), Woyke (1971), Taranow (l973). i Hideszel (1973) uważają, że ciężar matki jest ściśle związany z liczbą rurek jajnikowych. Udowodnili oni bowiem, że cięższa matka ma więcej rurek jajnikowych i, tym samym składa ona więcej jajeczek. Według badań innych (T i r i.s z i n a i S z m e l e w a 1974) nie ma zależności między ciężarem ciała matki a licebą rurek jajnikowych. Tezę swą autorki oparły na wynikach badań, w których matki rasy szarej górskiej kaukaskiej ważące średnia 167 mg, miały 329 rurek jajnikowych, podczas gdy matki rasy kaukaskiej, które ważyły 231 mg, miały 296 rur ek. Z a c h o w e l (1971) uważa, że ciężar ciała zmienia się z wiekiem, a szczególnie przez pierwsze dwa dni życia, kiedy matka traci około 21010 swego pierwotnego ciężaru ciała. Według T a r a no w a (1973) zmniejszenie się ciężaru ciała matki zachodzi da piątego dnia 'po wylęgu i, wynosi średnio 7,3 mg dziennie. Z innych badań T a r a n o w a (1973) wy- 96
nika, że ciężar matki zależy od rasy, przy czym największe są matki włoskie, mniejsze środkowo-europejskie, a naj mniejsze kaukaskie. W o y k e (1974) stwierdził różnice rasowe w liczbie rurek jajnikowych. Niższą liczbę rurek jajnikowych posiadają według tego autora pszczoły czystej rasy krajowej, a wyższą matki rasy kaukaskiej i kraińskiej. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzone w latach 1974-75 w pasiece Pszczelniczego Zakładu Doświadczalnego OPIS Górna Niwa w Puławaeh. Wychów matek prowadzono w ulach typu Dadant. Wybrane rodziny o wyrównanej sile na 13 plastrach, z przewagą pszczół młodych, dzielono "na pół lotu", pozostawiając w odkładzie matkę i część pszczoły lotnej. W nowej rodzinie zakładano hodowlę matek w obecności pszcz6ł młodych, jednego plastra czerwiu odkrytego, na którym larwy były starsze niż trzydniowe i dwu- plastrów czerwiu krytego z wylęgającymi się pszczołami. Karmicielkami kaede] z trzech ras matek (kaukaskiej, kraińskie] i krajowej) były mieszańce pszczół kaukaskich i kraińskich z pszczołą miejscową, oraz pszczoły czystej rasy krajowej. W 1975 r., oprócz wymienionych żywicielek, karmicielkami hodowanych trzech ras matek były pszczoły czystej rasy kaukaskiej i czystej rasy kraińskiej. Pszczoły kaukaskie pochodziły od matek importowanych z Krasnej Polany, a pszczoły kraińskie od matek importowanych z Austrii. Pszczoły rasy miejscowej, zwane krajowymi, pochodziły z linii "Sudecka". Larwy mateczne do wychowu matek w obydwu latach badań pochodziły stale z tych samych rodzin zarodowych. Do każdej rodziny wychowującej poddawano jednorazowo po 2 ramki hodowlane z 96 larwami, przy czym 32 larwy rasy kaukaskiej, 32 larwy rasy kraińskiej, 32 larwy rasy krajowej. W- sezonie 1974 r. doświadczenie powtarzano 4-krotnie a w roku 1975 - wykonano tylko jedno powtórzenie. Do badań laboratoryjnych pobierano w pierwszym roku po 5 matek każdej rasy, tu jest po 15 sztuk od rodziny wychowującej w każdym z 4 terminów. Od każdej z 3 rodzin pobrano po 60 matek, co w sumie stanowiło 180 matek. W 1975 r. do badań pobrano po 10 matek każdej rasy, to jest po 30 matek z jednej rodziny, co w sumie uczyniło 150 matek. Ogółem przebadano 330 matek pszczelich. W obydwu latach badań larwy do wychowu matek przekładano do sztucznych miseczek woskowych na odpowiednie (zgodnie z wymaganiami doświadczenia) mleczko, pobierane od młodych jednodniowych larw i rozcieńczone wodą destylowaną. Larwy -do doświadczeń brano w bardzo wyrównanym wieku. gdyż matkę w każdej z 3 rodzin zarodowych zamykano pod kołpak na pla- 7 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe 97
strze na okres 6 godzin. Po 72 godzinach od uwolnienia matki przenoszono larwy spod kołpaka na ramki hodowlane. Następnie, po 6-ciu' god!inach od osierocenia rodzin wychowujących, larwy mateczne poddawano do tych rodzin. Dorosłe osobniki ważono na wadze torsyjnej bezpośrednio po wyjściu z matecznika, przy czym w sezonie 1974 r. matki do ważenia pobierano bezpośrednio z rodziny wychowującej. W 1975 r. celem dokładnego uchwycenia momentu wylęgania się matek, przenoszono ramki hodowlane z 15-dniowymi matecznikami do cieplarki o temp. 34,5 C i 80 /, wilgotności. Matki po zważeniu znakowano różnymi kolorami farby "nitro", celem dokładnego odniesienia ciężaru ciała do dalszych badanych cech. Pozyskane matki konserwowano w 70010spirytusie. Następnie ogólnie stosowanym sposobem preparowano matki i mierzono u nich długość oraz szerokość prawego i lewego jajnika. Przed zmierzeniem jajnijków preparaty barwiono eozyną. Pomiary długości jajników wykonano bez ich prostowania. Szerokość jajnika mierzono w dolnej szerszej części. Umieszczone w płynie fizjologicznym rurki jajnikowe dokładnie rozdzielano pod mikroskopem i ustalano ich liczbę oddzielnie w prawym i oddzielnie w lewym jajniku. Dalsze pomiary obejmowały szerokość III i IV tergitu odwłokowego oraz wartość indeksu kubitalnego. Przygotowanie preparatów oraz pomiar tych cech dokonano według metody przyjętej w Oddziale Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa (B o r n u s, D e m i a- n o w i c z, G r o m i s z 1966). Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, zgodnie z układem doświadczeń. Analizę statystyczną dla procentu przyjętych larw i procentu wychowanych matek wykonano na wartościach przekształconych według transformacji kątowej Freemana-Tukeya. Pozostałe cechy analizowano na wynikach bezpośrednich a w tabelach podano wartości średnie. Do porównania ostatecznych średnich użyto testu Duncana przy poziomie wiarogodności a = 0,05. Wartości różniące się między sobą istotnie oznaczono w tabelach różnymi literami alfabetu. WYNIKI Wpływ rasy rodziny wychowującej na procent przyjętych larw i wychowanych matek pszczelich.. Przy poddawaniu wychowującej rodzinie pszczelej jednorazowo 96 larw do wychowu matek, przyjmowanych było w roku 1974 średnio około 54% larw, a w 1975 około 65010(tab, 1). Liczba ostatecznie wychowanych matek była nieco mniejsza niż przyjętych larw i wynosiła średnio w pierwszym roku badań około 44 /., a w drugim roku 'około 98
... Tabela l Procent larw pszczelich przyjętych do wychowu matek przez rodziny wychowujące pszczoły różnych ras i ich mieszańce Pereent ot bee larvae adopted for queen rearing by different bee races and their hybrids Rasy poddawanych larw Rok badań Rasy pszczół żywicielek Ogólna Race of larve Year ot liczba podainvestigation Races ot nursering bees nych larw kaukaskie kraińskie krajowe A.m. ecu- A.m. car- A.m. meuicasica nica [ica Srednio Average 1974 Ig75 Krajowe czystej rasy 384 24,2 22,0 26,0 24,1 a " A.m.mellifictl Kaukaskie X krajowe 384 70,3 74,2 56,2 66,7 bl A.m.ctlucasica A.m.mell. Kraińskie X krajowe 384 73,4 69,0 69,0 70,8~ A.m.carnica A.m.mell.. Srednio - Averagę 1152 56,0 a3 55,1 a2 50,4 a. Kaukaskie czystej rasy 96 56,2 38,0 63,0 52,4 a2b. A.m.caucasica Krainka czystej rasy 96 65,0 56,0 69,0 63,3 bla2 A.m.carnica Krajowa czystej rasy 96 31,2 34,3 31,2 32,28t A.m.mellifica Kaukaskie X krajowe 96 75,0 94,0 81,2 83,4 b3 A.m.caucasica A.m.mell. Kraińskie X krajowe 96 91,0 56,2 84,3 77,2 b2 A.m.carnica A.m.mell. Srednio - Average 480 63,7 a2 55,7 a. 65,7 a3 - Wal1lOśc:1 r6tn1llce a1ę między sobą istotnie oznaczone literami alfabetu natomiast cytry przy merach szeregują wielkości wyniku wewnątrz klasy. cc ~ The slgnif1clllltly dl.uerent values are marked by d1fferent alphabetical letters.
.. g Tabela 2.Procent uzyskanych matek pszczelich różnych ras przez rodziny wychowujące różnych ras i ich mieszańców Percent of obtained bee queen of different races by different bee races rearlng and their hybrids Rok badań Year of investigation Rasy pszczół żywicielek Race of nurserlng bees Ogólna liczba poddanych Rasy poddanych larw Race of larve Srednio larw kaukaskie kraińskie krajowe Average A.m. cau- A.m. car- A.m. melcaśica nica lifica 1974 Krajowe czystej rasy 384 18,0 19,0 18,0 18,3 a A.m.mellifica Kaukaskie X krajowe 384 59,0 63,0 45,0 55,7 bs. A.m.caucasica A.m.meU. Kraińskie X krajowe 384 67,1 51,0 60,1 59,4 b 2 A.m.carnica A.m.meU. Srednio - Averagę 1152 48,0 a3 44,3 a2 41,0 lit 1975 Kaukaskie czystej rasy 96 38,0 31,2 56,2 41,8 a-.tbs. A.m.caucasica Krainka czystej rasy 96 59,0 47,0 59,3 55,1 bta2 A.m.carnica Krajowa czystej rasy 96 25,0 31,2 28,1 2'1,1 8t A.m.mellifica Kaukaskie X krajowe 96 69,0 81,2 75,0 75,1 ci>:! A.m.caucasica A.m.mellifłca Kraińskie X krajowe 96 78,1 50,0 81,2 69,8 h:!c A.m.carnica A.m.mellłfłca Srednio - Average 480 53,8 a2 48,18f. 60,0 a3
52 41 /0 (tab. 2). Różnice między latami należy tłumaczyć głównie warunkami pogody - lato w 1974 r. było chłodne i deszczowe, a w 1975 r. było ono bardzo ciepłe i słoneczne. Należy dodać, że różnice w procencie przyjmowanych larw i wychowanych matek, zależnie od warunków pogody, zaznaczyły się także pomiędzy seriami doświadczeń w obrębie sezonu. W pierwszym roku badań, kiedy żywicielami poddawanych larw trzech ras pszczół (kaukaskiej, kraińskiej i krajowej) były rodziny pszczele czystej rasy krajowej oraz mieszańce kaukaskich z krajowymi i kraińskich z krajowymi, nie stwierdzono interakcji rasa larwy X rasa żywiciela.oznacza to, że larwy każdej rasy były mniej więcej jednakowo liczebnie przyjmowane i wychowywane do stadium imago matki przez pszczoły żywicielki danej rasy. Z punktu widzenia analizy statystycznej to samo należy powiedzieć o wynikach z roku 1975, kiedy oprócz pszczół żywicielek badanych w 1974 r. były jeszcze żywicielki robotnice czystej rasy kaukaskiej i czystej rasy kraińskiej (tab. 1 i 2). Można jednak dopatrywać się pewnej tendencji do lepszego nieco przyjmowania larw i wychowu matek rasy kraińskiej przez pszczoły mieszańce tej rasy z pszczołmai krajowymi. Natomiast wyraźnie niższy procent przyjętych larw i wychowanych matek kraińskich uzyskano od rodzin wychowujących u pszczół czystej rasy kaukaskiej w 1975 r. Biorąc pod uwagę średnie ogólne stwierdzić należy, że najlepsze rezultaty w przyjmowaniu larw i wychowie matek uzyskano w obu latach badań w rodzinach wychowujących mieszańców u pszczół rasy kaukaskiej z krajowymi i kraińskiejz krajowymi, a także od pszczół czystej rasy kraińskiej. Pszczoły krajowe w obu latach przyjmowały istotnie mniej larw i mniej wychowywały matek. Jeżeli z 96 poddawanych larw pszczoły mieszańce oraz kraińskie wychowały 55-75010 matek, to pszczoły krajowe zaledwie 18-27'/0. WPŁYW RASY RODZINY WYCHOWUJĄCEJ NA CIĘŻAR MATEK PSZCZELICH I LICZBĘ WYKSZTAŁCONYCH U NICH RUREK JAJNIKOWYCH Analiza statystyczna nie wykazała istotności współdziałania rasa rodziny wychowującej X rasa wychowanych matek, zarówno dla ciężaru matek (tab. 3), jak i dla badanej u nich liczby rurek jajnikowych tab. 4). Oznacza to, że rodziny wychowujące danej rasy jednakowo mniej więcej wpływały na obydwie cechy u wszystkich trzech 'ras wychowywanych matek. Ciężar matek wychowywanych przez porównywanie grupy pszczół żywicielek był przeciętnie większy w ciepłym roku 1975, a mniejszy w chłodnym i deszczowym roku 1974. W obu jednak latach nie stwier- 101
Tabela 3 Cięż~r matek pszczelich żywionych przez pszczoły różnych ras i ich mieszańce (w mg) The wieznt of b@@ Que~n~r~!ll'~rillnri nul'md by dłflerent races and their hybrids Rok badań Rasy poddawanych larw A race of larve sica Year of Rasy pszczół żywicielek kauka- skie investi- Races of nursering bees A.m. gation cauca- kraiń- skie A.m. carnica krajowe A.m. mellifica Średnio Average 1974 Krajowe czystej rasy 194 193 196 194 al A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 179 210 206 191 a2,a.m. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 188 207 215 200 aj A.m. carnica A.m. mell Srednio - Average 187 a. 2Ola1 205 a2 1975 Kaukaskie czystej rasy 183 217 193 198 a A.m. caucasica Kraińskie czystej rasy 240 244 235 240 c A.m. carnica Krajowe czystej rasy 195 234 205 211 bl A.m. mellijica Kaukaskie X krajowe 206 225 206 212 b 2 A.m. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 213 227 202 214 b~ A.m. carnica A.m. mell~ Średnio - Average 207 al 229 b 208 a2 dzono istotnych różnic w średnim ciężarze matek wychowywanych przez pszczoły czystej rasy krajowej oraz przez mieszańce pszczół kaukaskich z krajowymi i kraińskich z krajowymi. W roku 1975, kiedy oprócz wymienionych trzech grup żywicielek uwzględniono żywicielki czystej rasy kaukaskiej i czystej rasy kraińskie], od tych pierwszych uzyskano średnio istotnie lżejsze matki, a od drugich - istotnie cięższe. Dotyczy to oczywiście w jednakowym stopniu wszystkich 3 ras matek. Matki krainki, które w ciepłym 1975 roku charakteryzowały się większym ciężarem, były także nieco cięższe w przypadku, gdy wychowywały je rodziny pszczół kaukaskich. Natomiast to, że w chłodnym roku 1974 matki rasy kraińskiej nie różniły SIę ciężarem od krajowych można składać chyba na karb mniej sprzyjających warunków pogody. Srednia liczba rurek jajnikowych wykazała, w zasadzie podobną prawidłowość jak ciężar matek (tab. 4). Jedyny wyjątek stanowią matki 102
wychowane przez pszczoły mieszańce rasy kaukaskiej z krajową, które charakteryzowały się tak samo dużą liczbą rurek jajnikowych, jak matki wychowane przez pszczoły czystej rasy kaukaskiej. Biorąc pod uwagę ciężar ciała matek i liczbę wykształconych u nich rurek jajnikowych można na podstawie uzyskanych wyników dokonać uszeregowania pszczół żywicielek od najlepszych do naj słabszych: kraińskie czystej rasy, mieszańce krainek z krajowymi, krajowe czystej rasy i na końcu kaukaskie czystej rasy. Po uszeregowaniu badanych matek danej rasy od naj cięższych do naj lżej szych, bez uwzględniania rasy żywiciela, stwierdzono dość dużą zależność między ciężarem ciała matki a liczbą rurek jajnikowych. Ze wzrostem ciężaru ciała wzrasta na ogół liczba rurek jajnikowych (tab. 5). Zależności takiej nie stwierdzono tylko u matek rasy kraińskiej Tabela 4 Liczba rurek jajnikowych u matek różnych ras wychowanych przez pszczoły różnych ras i ich mieszańce Averagę of number ovarioles of tl\e different queen races rearing by different race of bees and their hybrids.. I Rok badań I Rasy poddawanych la'rw A race of larve Year of Rasy pszczół żywicielek ka~- Srednio kask a krainka krajowa investiga- Races of nursering bees Average A.m. A.m. A.m. tion cauca- carnica melhfica sica lp74 Krajowe czystej rasy 322 344 318 328 al A.m. meliifica. Kaukaskie X krajowe 319 336 336 330 a2 A.m. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 336 337 322 331 ~ A.m. carnica A.m. mell. Średnio - Averagę 325 al 339 a3 325 a2 1975 Kaukaskie czystej rasy 291 329 303 308 a A.m. caucasica Kraińskie czystej rasy 339 345 339 341 c~ A.m. carnica Krajowe czystej rasy 313 332 331 325 b 2 A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 312 328 329 323 b 1 A.m.caucasica.A.m. meu. Kraińskie X krajowe 334 339 349 341 CI A.~..carnica A.m. mell.. Srednio - Average 318 a 335 b 1 3ąO bt 103
Tabela 5 Liczba rurek jajnikowych u matek pszczelich w zależności od ciężaru ich ciała Average number ot queens ovartoles depending on weigbt ot their body Ciężar matki w mg 1974 r. 1975 r. Rasa matek Rasa matek The queen race The queen race kau- kauka- Weight of queen klaska krainka krajowa ska krainka krajowa in mg A.m. A.m. A.m. A.m. A.m. A.m. cauca- carnica mezlifica cauca- carnica mellifica sica sica do 180 317 340 315 290 312 288 181-200 331 337 331 304 331 326 201-220 337 342 322 339 340 332 221- i wyżej 340 336 335 336 337 352 Współczynnik korelacji (v) 0,948-0,326 0,732 0,934 0,863 0,956 Corelation coefficient Współczynnik regresji (b) 0,375 nieistotny 0,255 0,865 0,420 0,990 Coefficient ot regreslon IV n1eistotny W przydzlale matek do 180 mg Uczba rureczek odpowiada xv Istotny przy a - 1,2 cięższym matkom a w clę±arze 221 powstal nowy rozdział XXV Istotny przy a - 0,05 od 250 mg w zwyt. w 1974 r. Możliwe, że panująca w tym roku fatalna pogoda wywołała pewne zakłócenia w prawidłowości rozwoju matek tej rasy pszczół, które wywodzą się z cieplejszego klimatu niż pszczoły krajowe i kaukaskie. Chyba larwy mateczne nie znalazły w badanych w tym roku rodzinach optymalnych warunków do rozwoju. WPŁYW RASY RODZINY WYCHOWUJĄCEJ NA DŁUG osc I SZEROKOSC JAJNIKOW MATEK PSZCZELICH Wyniki zebrane w 1974 r. nie wykazują żadnych istotnych różnie w długości jajników, zarówno między badanymi rasami matek, jak i między grupami ich żywicieli (tab. 6). Natomiast dane dotyczące tej cechy w roku 1975 są bardzo zróżnicowane. Stwierdzono nawet istotność współdziałania rasy żywicieli X rasy matek. Tak więc matki rasy kaukaskiej miały naj dłuższe jajniki wówczas, gdy żywicielami ich były pszczoły czystej rasy kraińskiej oraz mieszańce kraińskich z krajowymi i kaukaskich z krajowymi. Matki tej rasy wyhodowane w rodzinach 104
pszczół krajowych czystej rasy miały istotnie krótsze jajniki. Prawie tak samo krótkie jajniki miały matki kaukaskie wychowane przez pszczoły własnej rasy. Matki krajowe wykazały właściwie identyczną prawidłowość jak matki kaukaskie. Najdłuższymi jajnikami charakteryzowały się te z nich, które były wychowane przez żywicielki kraińskie oraz mieszańce kraińskich z krajowymi i kaukaskich z krajowymi, a istotnie krótsze te, które wychowały się w rodzinie pszczół kaukaskich czystej rasy oraz w rodzinach własnej rasy. Tabela fi Długość jajników u matek różnych ras wychowanych przez pszczoły różnych ras i ich mieszańce (w mm) Length of ovaries of different queen races reared by different bees and their hybrids Rok badań Year of inestigation Matki kraińskie natomiast najbardziej sprzyjające warunki do rozwoju jajników na długość miały wówczas, gdy wychowały się w rodzinach pszczół krajowych a najgorsze w rodzinach mieszańców pszczół kaukaskich z krajowymi. Wydaje się to być trochę zaskakujące. Zjawi- Rasy poddawanych larw Araces of larve Rasa pszczół żywicielek kauka- kraiń- Średnio skie krajowe Races of nursering bees skie Averagę Am. A11'lI. Am caucacarnica mellifica sica 1974 Krajowe czystej rasy 3,84 3,81 3,72 3,79 a2 A.m. melhfica Kaukaskie X krajowe 3,52 3,79 3,70 3,67 al A.m. caucasica A.m. melz Kraińskie X krajowe 3,78 3,80 3,79 3,79 aa A.m. catnica Am. mell. Średnio - Average 3,73 al 3,80 aa 3,73 a2 Kaukaskie czystej rasy 3,43 4,01 3,03 3,49 al A.m. caucasica Kraińskie czystej rasy 4,41 4,08 3,96 4,15 c A.m. catnica Krajowe czystej rasy 3,08 4,65 33,2 3,68 a2bl 1975 A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 4,01 3,85 3,66 3,84 bla2 Am. caucasica Am. mell. Kraińskie X krajowe 3,94 4,13 3,56 3,88~ Am. catnica Am. mell. Średnio - Averagę 3,78 b 4,14 c "3,51 a 105
sko powyższe można chyba wytłumaczyć małą liczbą matek tej rasy wychowaną przez pszczoły krajowe i dużą ich liczbę wychowaną przez mieszańce pszczół kaukaskich z krajowymi (tab. 1 i 2). Chociaż w rodzinach mieszańców kraińskich matki te osiągały wysoką średnią długość 4,13 mm a i liczba matek wychowanych w tych rodzinach była bardzo wysoka. Wydaje się więc, że spowodowane jest to raczej innym czynnikiem niż liczbą matek wychowanych w jednej rodzinie. Ogólnie biorąc matki pszczół krajowych miały w 1975r.kr6tsze jajniki niż matki kaukaskie i kraińskie. Matki kraińskie pod względem długości jajnków należy właściwie postawić na równi z kaukaskimi, ponieważ średnia wartość 4,14 mm (tab. 6) byłaby prawdopodobnie niższa, gdyby z wyżej wspomnianych przyczyn dwa wyniki (4,65 i 4,01) nie były tak odległe. Mając te same względy na uwadze spodziewać się Tabela 7 Szerokość jajników u matek pszczelich różnych ras wychowanych przez pszczoły różnych ras i ich mieszańce (mm) Width of ovarion tubule of different queen races reared by different bees and their hybrids Rok badań Year of investigation Rasy poddawanych larw A race of larve Rasy pszczół żywicielek kaukakraiń- Średnio skie krajowe Race of nursering bees skie Average Am. A.m. A.m. caucacarnica mellifica sica Krajowe czystej rasy 1,52 1,56 1,50 1,52 a Am. mellifica Kaukaskie X krajowe 1,53 1,67 1,62 1,60 b l 1974 Am. caucasica Am. meu. Kraińskie X krajowe 1,60 1,72 1,62 1,64 b2 Am. carnica Am. mell. Średnio - Average 1,55 ~ 1,65 a3 1,58 a2 Kaukaskie czystej rasy 1,41 1,55 1,51 1,49 a2 A.m. caucasica Kraińskie czystej rasy 1,54 1,61 1,68 1,61 b l Am. carnica Krajowe czystej rasy 1,54 1,58 1,50 1,48 al 1975 A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 1,56 1,51 1,61 1,5683bj Am. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 1,54 1,62 1,65 1,60 b18a Am. carnica Am. mell. Średnio - Average 1,52 Ilt. 1,54 a2 1,59 a3' 106
należy, że przeciętna długość jajników, wynosząca (3,49 mm) dla wszystkich matek wychowanych przez pszczoły żywicielki czystej rasy kaukaskiej, byłaby mniejsza. Również mniejsza (niż - 3,68 mm) byłaby przeciętna długość jajników dla wszystkich trzech ras matek wychowanych przez pszczoły żywicielki czystej rasy krajowej, gdyby one wychowały tak samo dużą liczbę matek jak pszczoły kraińskie czy mieszańce kraińskich z krajowymi oraz kaukaskich z krajowymi. Można zatem ogólnie stwierdzić, że najlepszymi żywicielkami dla matek, biorąc pod uwagę długość ich jajników, były pszczoły czystej rasy kraińskiej oraz mieszańce kraińskich z krajowymi i kaukaskich z krajowymi. Pszczoły czystej rasy kaukaskiej i krajowej wychowały matki o krótszych jajnikach. Matki pszczele trzech badanych ras nie wykazały większego zróżnicowania pod względem szerokości jajników (tab. 7). Natomiast grupy rasowe pszczół żywicielek wywierały pewien istotny wpływ na szerokość jajników u wychowanych matek, niezależnie od ich rasy. Nieco szersze jajniki miały matki wychowane przez pszczoły czystej rasy kraińskiej oraz przez mieszańce kraińskich z krajowymi i kaukaskich z krajowymi, niż matki wychowane przez pszczoły krajowei kaukaskie. WPŁYW RASY RODZINY WYCHOWUJĄCEJ NA SZEROKOSC III I IV TERGITU ODWŁOKOWEGO ORAZ NA INDEKS KUBITALNY MATEK PSZCZELICH Nie stwierdzono istotnego wpływu rasy rodziny wychowującej na szerokość III i IV ter gidu odwłokowego wychowywanych matek pszczelich w obu latach badań (tab. 8). Występowały tylko naturalne różnice między rasami matek naj szersze tergity miały matki krainki, średnie - krajowe, a naj węższe - kaukaskie. Indeks kubitalny matek pszczelich badanych w 1974r. nie wykazywał również istotnego zróżnicowania (tab. 9). Natomiast w roku 1975 największe wartości indeksu kubitalnego miały matki krajowe, średnie - kaukaskie, a najmniejsze - kraińskie, co jest zgodne z ich właściwościami rasowymi. W roku 1975 stwierdzono istotność interakcji rasa żywiciela X rasa matki w zakresie indeksu kubitalnego. Matki kraińskie miały w zasadzie podobny indeks kubitalny, niezależnie w jakich rasowo rodzinach pszczelich były wychowane. Matki kaukaskie wykazały pewne zróżnicowanie wartości tej cechy w zależności od rasy pszczół rodzin wychowujących. Najwyższy indeks kubitalny miały one wtedy, gdy żywicielkami "ich były mieszańce pszczół kaukaskich z krajowymi, a naj niższy _ gdyż żywicielikami ich 'były pszcsoły czystej rasy kraińskiej. Największe zróżnicowanie pod wpływem rasy żywiciela wykazał "indeks kubitalny 107
u matek krajowych. Najwyższą wartością tej cechy charakteryzowały się matki wychowane w rodzinach mieszańców pszczół kaukaskich z krajowymi, podobnie jak matki kaukaskie, a najnfżssą - wychowane Vi rodzinach pszczół własnej rasy. Rozpatrując wartości przeciętne indeksu kubitalnego dla poszczęgólnych grup rasowych żywicieli, niezależnie od rasy matek stwierdzić należy, że matki wychowane w rodzinach mieszańców pszczół kaukaskich z krajowymi miały najwyższą wartość indeksu kubitalnego, a matki wychowane w rodzinach pszczół krajowych - naj niższą. Matki wychowane w rodzinach pszczół kaukaskich, kraińskich oraz mieszańców kraińskich z krajowymi charakteryzowały się pośrednią wartością indeksu kubitalnego. Tabela 3 Szerokość trzeciego i czwartego tergitu odwłokowego u matek różnych ras wychowanych w rodzinach pszczół różnych ras i ich mieszańców Width af third and the fourth tergite of abdomen of different queen races reared in bee colonies of different races and their hybrid Rasy poddawanych larw A race of larve - Rok badań Rasa pszczół żywicielek kaukakraiń- Średnio Year of skie krajowe Races of nursering bees sicie Averagę investigation A.m. A.m. A.m. caucacar nica męllifica sica 1974 Krajowe czystej rasy 6,43 6,43 6,44 6,44 al A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 6,38 6,54 6,56 6,48'a2 A.m. caucasica A.m. me li. Kraińskie X krajowe 6,36 6,58 6,53 6,49 a3 A.m. carnica A.m. mell. Średnio - Averagę 6,39 a 6,51 b:! 6,51 bt Kaukaskie czystej rasy 6,22 6,57 6,48 6,42 i1t A.m. caucasica Kraińskie czystej rasy 6,38 6,57 6,58 6,51 a, A.m. carnica Krajowe czystej rasy 6,42 6,60 6,29 6,44 &l 1975 A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 6,41 6,61 6,47 6,5011.4 A:m. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 6,41 6,58 6,35 6,45 a'l A.m. carnica A.m. mell. Średnio - Averagę 6,37 a 6,59 c 6,44 b 108
Tabela g Indeks kubitalny u matek różnych ras wychowanych w rodzinach ~czół różnych ras i ich mieszańców. Value of cubital index of the different queens-races reared by bee colonies of different races and their hybrids Rasy poddanych larw A race of larve Rok badań Rasy pszczół żywicielek kauka- Średnio I kraiń- Year of sicie krajowe Race of nursering bees ;skie Averagę investigation A.m. A.m. A.m. caucacarnica meuifica ska 1974 Krajowe czystej rasy 46,4 37,4 49,0 47,6 lłf. A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 48,0 50,0 48,3 48,8 a2 A.m. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 52,0 49,0 52,4 51,1 a3 A.m. carnica A.m. mell. Średnio - Averagę 48,8 a2 48,8lłf. 49,5 a3.,. 1975 Kaukaskie czystej rasy 46,5 37,0 52,1 45,2~ A.m. caucasica Kraińskie czystej rasy 37,2 38,3 53,4 43,0 a2bl A.m. carnica Krajowe czystej rasy 44,1 38,3 42,0 41,5lłf. A.m. mellifica Kaukaskie X krajowe 49,8 39,2 58,3 49,1 c A.m. caucasica A.m. mell. Kraińskie X krajowe 42,7 41,8 48,7 44,4 b1a2 A.m. carnica A.m. mell. Średnio - Averagę 44,1 b 38,9 a 50,9 c DYSKUSJA w wyniku przeprowadzonych badań na ogół potwierdzono dane z literatury, że rasa rodziny wychowującej wywiera wpływ na cechy morfologiczne i anatomiczne, a tym samym zapewne i na cechy użytkowe pielęgnowanych matek pszczelich. Pewne niezgodności występują raczej w szczegółach. Nie potwierdzono na przykład danych B u r m i s t r 0- we j, że żywicielki kaukaskie wpływają na zwiększenie liczby rurek jajnikowych u wychowanych przez nie matek środkowo-europejskich, do których należy nasza pszczoła krajowa. Nasze wyniki są pod tym względem raczej sprzeczne z wynikami B u r m i s t r o w e j. Udowodniona prosta zależność liczby rurek jajnikowych od ciężaru ciała matki jest zgodna z ogólnie panującymi poglądami, opartymi zre- 109
sztą na badaniach naukowych, m.in. A w i e t i s i a n a 1966, R a c h m a- towa 1967, Ziedowa 1968, "W c y k e 1971, Hideszela 1973, T a r a n o w a 1913. Ponadto fakt, że zależność ta wystąpiła w obrębie każdej z badanych ras matek, a raczej nie było jej przy uszeregowaniu ras matek według ich wagi, wyjaśnia pozornie tylko odmienne od ogólnych poglądy Tir i sz i n e j i S z m i e l e w e j, które chciałyby, aby zawsze, nie uwzględniając czynnika rasy, lżejsze matki miały mniejszą liczbę rurek jajnikowych a większe więcej rurek. W tym świetle nie możemy naszych wyników uważać za sprzeczne z danymi W o y k e g o, który stwierdził, że matki krajowe miały mniejszą liczbę rurek jajnikowych niż matki kaukaskie. Stwierdzoną przez nas odwrotną tendencję należy tłumaczyć tym, że pracowaliśmy na innym materiale pszczoły krajowej, i innej kaukaskiej. Fakt, że matki cięższe o większej liczbie rurek jajnikowych oraz o nieco dłuższych i szerszych jajnikach uzyskiwano w żywicielskich rodzinach ras pszczół z natury swej większych (kraińskich, krajowych oraz mieszańców kraińskich z krajowymi i kaukaskich z krajowymi), a mniej dorodne od żywicielskich rodzin mniejszych rozmiarami ciała pszczół kaukaskich, dowodzić może słuszność poglądów Z a d i e, według którego pszczoły odmiennej rasy upodabniają się do pszczół rodziny wychowującej. Przyczyna tego zjawiska leży zapewne głównie w jakości pokarmu, jak to się powszechnie uważa. Potwierdzają to niejako dane naszych wyników, z których widać, że dorodność matek pszczelich nie zależy od ich liczby, jaka jest wychowana w rodzinie żywicielskiej. Wydaje się jednak, że zagadnienie powyższe wymaga sprawdzenia. Stwierdzenie przez nas, że w porównaniu z pszczołami czystej rasy krajowej mieszańce pszczół kraińskich z krajowymi i kaukaskich z krajowymi, a także pszczoły czystej rasy kraińskiej są zdolne wychować o ponad 100 /0 więcej dorodnych matek każdej z trzech badanych ras (krajowej, kraińskiej i kaukaskiej), jest bardzo ważne. Pozwala ono postawić praktyczny wniosek, że właśnie pszczół mieszańców i pszczół kraińskich należy używać jako żywicielek przy produkcji matek pszczelich. Pszczoły kaukaskie c~stej rasy, podobnie jak pszczoły krajowe, mniej się do tego nadają i nie tylko z powodu małej liczby wychowywanych matek, lecz i z powodu uzyskiwania w ich rodzinach matek lżejszych, z mniejszą liczbą rurek jajnikowych oraż o nieco krótszych i węższych jajnikach, a więc produkcyjnie zapewnie gorszych. PODSUMOWANIE I WNIOSKI W wyniku przeprowadzonych badań udowodniono, że w obrębie każdej z badanych ras pszczół (krajowa, kraińska i ka\jkaska) istnieje prosta Zależność między clężarem ciała matek a liczbą wykształconych 110
u nich rurek jajnikowych. Ponadto cięższe matki mają na ogół nieco dłuższe i nieco szersze jajniki, wobec czego, zgodnie z ogólnie panującą opinią, są one produkcyjnie lepsze. Stwierdzono, że środowisko rasowe rodziny wychowującej wywiera duży wpływ na ciężar ciała wychowywanych matek pszczelich, a tym samym na ich cechy anatomiczne oraz częściowo także na niektóre cechy morfologiczne, jak na przykład na indeks kubitalny. W rodzinach pszczół z natury swej większych, jak kraińskie a także krajowe, wychowywane są na ogół większe, dorodniejsze matki, a w rodzinach pszczół mniejszych, jak kaukaskie, wychowywane są matki mniejsze. Mieszańce pszczół kaukaskich z krajowymi, a zwłaszcza kraińskich z krajowymi wychowują również dorodne matki. Istnieją znaczne różnice w ilości wychowywanych matek przez rodziny żywicielskie różnych ras pszczół i ich mieszańców. W warunkach, gdy od jednej rodziny wychowującej pszczół mieszańców kaukaskich z krajowymi i kraińskich z krajowymi otrzymuje się jednorazowo przeciętnie 60-70 matek, od pszczół kraińskich czystej rasy 50-60 matek, to od pszczół kaukaskich tylko około 40 matek, a od krajowych zaledwie około 30 matek. Biorąc pod uwagę liczbę jednorazowo wychowanych matek przez rodzinę pszczół żywicielek oraz dorodność tych matek stwierdzić należy, że w wychowie matek pszczelich naj korzystniej jest używać mieszańce pszczół kraińskich z krajowymi, kaukaskich z krajowymi oraz pszczół kraińskich. Należy przy tym dodać, że jak przy wychowie matek kaukaskich i krajowych nie ma większego znaczenia, którą z wymienionych wyżej trzech grup żywicielek się zastosuje, to wychów matek kraińskich korzystniej byłoby prowadzić w rodzinach ich własnej rasy lub w rodzinach mieszańców kraińskich z krajowymi. Wydaje się, że powinno to być właściwie wykorzystane w prowadzeniu selekcji materiału zarodowego pszczół. LITERATURA A n d rej e w a o. L. (1965) - Pczely kormilcy i plemiennaja rabota. Pczelowodstwo. 85 (9): 4-7. B i ł a s z G. D. (1962) Uslowija wyraszcziwanija matok i nasledowanije priznakow u pczeł. Pczelowodstwo 39 (4): 9-11. B o r n u '5 L. (1960) Pomiary wielkości pszczoły i niektórych jej części ciała. Pszczelno Zesz. Nauk. 4 (3-4): 175-182. Bo r n u s L., D e mi a n o w i c z A., G r o misz M. (1966) Morfometryczne badania krajowej pszczoły miodnej. (Apia m. mellifica L.). Pszczelno Zesz. Nauk. 10 (1--4): 46. B u r m i s t r o w a N. D. (1965) Onaprawlenom izmienienii czisla jajowych truboczek u matek. Pczelowodstwo 85 (6): 15. G e r t n g L. (1968) Ein Beltrag zum Problem der Determination von Bienenkoniginnen und-arbeiterinnen. Schweiz. Bienenztg. 9 (5): 224-229. lu
ń G r o m i s z M. (1969) Próba oznaczenia morfometrycznego matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk. 13 (1-2-3): 57-71. G r o m i s z M. (1971) Tergity odwłokowe jako wskainik wielko3ci ciała pszczoły. Pszczelno Zesz. Nauk. 15 (1-2): 15-27. H i d e s z e l A. A. (1973) Kaczestwo matek i trutniej. Pczelowodstwo 52 (8): 9-10. Król A. (1974) Wpływ rasy żywicielek i rasy poddanych larw na efektywność wychowu matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk. 18 (1): 135-142. O r o s i P a 11 (1964) Die Eierstócka der Bienenkdniginnen nach ihrer Anzucht- -methode Duetsch, BienenwiTtschaft 15 (11): 225-228. S m a r a g d o w a N. P. (1960) WIijanije srednerusskich i pomesych semej wospitatelnic na diinu chobotka juźnych pczeł. Pczelowodstwo 37 (9): 15. T a r a n o w G. F. (1973) Wes matok i ich kaczestwo. Pczelowod3two 52 (1): 27-29. T i r i s z i n a A. C. S z m e l e w a H. D. (1974) Razmery teła i plodowitost pczeiinoj matki. Pczelowodstwo 53 (12): 10-11. W o y k e J. (1971) Correlations between the age at which honeybee brood was grafted characteristics of the result queens and results of insemination. J. apic. Res. 10 (l): 45-55. W o yke J., J asi s ki Z., S m a go ws ka B. (1974) Porównanie organów rozrodczyeh oraz efektów sztucznego i naturalnego unasieniania pszczół różnych ras i ich mieszkańców. Pszczelno Zesz. Nauk. 18 (1): 53-75. Z a d i e M. S. (1971) Osobennosti pszczeliwogo powedenija. Pczelowodstwo 50 (4): 7-R Z a c h o w e l J. (1971) Zmena vachy matek po wylihnuti. VcelaTstvi 24 (1): 10-11. INFLUENCE OF THE RACE OF REARING COLONIES ON THE MORHOLOGICAL AND ANATOMICAL FEATURES OF BEE QUEENS A. Król, L. Bornus Summary In 1974-1975 interracial influence of the nursering bees of one race on the rnorphological and anatomical changes of specimens of other bee races was investigated. The research was carried out in Pszczelniczy Zaklad Doświadczalny at Puławy. The bees of each investigated bee race i.s, Caucasian, Carniolan and local bees were the bees of these races and their Fi interracial hybrids with the local bee were the nursering bees. Each rearing colony was supplied with series of 92 larvae, 32 from each of 3 investigated bee races. During the experiment as mamy as 330 queens of 3 bee races have been investigated. It was stated that the race of the nursering colony inflenced the weight of the reared queens as well as their anatomical and a180 the morphological features for instance the value of cubital index. In bee colonies in which specimens are orginally bigger as for instance in the case Carniolan and Loca! bees the reared queens are bigger, and in the colony of smalter bees as for example he Caucasian race the reared queens are smmaller.