Prawo cywilne dla zarządców nieruchomości

Prawo cywilne dla zarządców nieruchomości 2. WYDANIE Barbara Baran Warszawa 2012

Spis treści Wykaz skrótów 15 Wstęp 17 Rozdział 1 Przedmiot prawa cywilnego i jego systematyka 19 1. Uwagi ogólne 19 2. Systematyka prawa cywilnego 19 3. Źródła obowiązującego prawa cywilnego 20 3.1. Hierarchia źródeł prawa stanowionego 21 3.1.1. Konstytucja 21 3.1.2. Umowy międzynarodowe 22 3.1.3. Ustawy 23 3.1.4. Rozporządzenia 23 3.1.5. Akty prawa miejscowego 23 3.1.6. Prawo krajowe a prawo unijne 23 3.1.7. Konstytucja a prawo unijne 24 3.2. Inne źródła prawa 25 3.3. Kodeks cywilny 25 Rozdział 2 Prawo podmiotowe 27 1. Definicja 27 2. Postacie prawa podmiotowego 28 3. Klasyfikacje praw podmiotowych 28 4. Nabycie prawa podmiotowego 29 5. Zakaz nadużywania prawa 30

6 Spis treści Rozdział 3 Stosunki cywilnoprawne 33 1. Podstawowe cechy 33 2. Struktura stosunku cywilnoprawnego 34 3. Podmioty stosunku prawnego 35 3.1. Osoby fizyczne 36 3.1.1. Zdolność prawna 36 3.1.2. Zdolność do czynności prawnych 37 3.2. Osoby prawne 40 3.2.1. Zdolność prawna 41 3.2.2. Zdolność do czynności prawnych 42 3.2.3. Powstanie i ustanie osoby prawnej 42 3.2.4. Rodzaje osób prawnych 43 3.2.5. Krajowy Rejestr Sądowy (KRS) 45 3.3. Ułomne osoby prawne 46 3.4. Zdolność sądowa i zdolność do czynności procesowych 47 4. Przedmiot stosunku cywilnoprawnego 48 4.1. Rzeczy 49 4.1.1. Rzeczy ruchome i nieruchomości 49 4.1.1.1. Nieruchomości gruntowe 50 4.1.1.2. Nieruchomości budynkowe 51 4.1.1.3. Nieruchomości lokalowe 52 4.1.2. Podział rzeczy według innych kryteriów 54 4.1.2.1. Rzeczy oznaczone co do gatunku i oznaczone co do tożsamości 54 4.1.2.2. Rzeczy wyłączone z obrotu i pozostające w obrocie cywilnoprawnym 54 4.1.2.3. Rzeczy proste i złożone 55 4.1.2.4. Rzeczy główne i przynależności 56 4.2. Inne przedmioty stosunków cywilnoprawnych 57 4.2.1. Różne postacie energii 57 4.2.2. Dobra niematerialne 57 4.2.3. Zorganizowane kompleksy majątkowe 58 4.2.4. Zwierzęta 59 4.2.5. Pieniądz 59

Spis treści 7 5. Czynności prawne 59 5.1. Oświadczenie woli 60 5.1.1. Składanie oświadczeń woli 60 5.1.2. Wykładnia oświadczeń woli 62 5.1.3. Wady oświadczeń woli 62 5.1.3.1. Brak świadomości lub swobody 62 5.1.3.2. Pozorność 63 5.1.3.3. Błąd 64 5.1.3.4. Podstęp 64 5.1.3.5. Groźba 65 5.2. Forma czynności prawnych 66 5.3. Treść czynności prawnych 68 5.4. Klasyfikacja czynności prawnych 69 6. Przedstawicielstwo 70 Rozdział 4 Własność i inne prawa rzeczowe 74 1. Uwagi ogólne 74 2. Posiadanie 76 3. Własność 77 3.1. Rodzaje własności 77 3.2. Treść prawa własności 78 3.3. Specyficzne przedmioty własności 80 3.3.1. Zabytki 80 3.3.2. Kopaliny 81 3.3.3. Wody 81 3.4. Własność nieruchomości 82 3.4.1. Prawo sąsiedzkie 84 3.4.1.1. Immisje 84 3.4.1.2. Dostęp do drogi publicznej 85 3.4.1.3. Przekroczenie granicy przy wznoszeniu budynku 87 3.4.1.4. Przygraniczne pasy gruntu 87 3.4.1.5. Urządzenia na granicy gruntów 88 3.4.1.6. Rozgraniczenie 89

8 Spis treści 3.5. Nabycie i utrata prawa własności 89 3.5.1. Sposoby nabycia. Nabycie pierwotne 89 3.5.2. Wywłaszczenie 90 3.5.3. Nabycie pochodne 92 3.5.4. Przeniesienie własności 93 3.6. Własność a współwłasność 93 3.6.1. Źródła i rodzaje współwłasności 94 3.6.1.1. Wspólność majątkowa małżeńska 96 3.6.2. Wykonywanie współwłasności 99 3.6.2.1. Współposiadanie i korzystanie 99 3.6.2.2. Rozporządzanie rzeczą wspólną i udziałem 101 3.6.2.3. Zarząd rzeczą wspólną. Czynności zwykłego zarządu i przekraczające zwykły zarząd 101 3.6.2.4. Rodzaje zarządu 102 3.6.2.5. Zarząd nieruchomością wspólną według ustawy o własności lokali 105 3.6.2.6. Ochrona wspólnego prawa i ochrona uprawnień współwłaściciela 108 3.7. Zniesienie współwłasności 109 3.7.1. Podział fizyczny rzeczy 110 3.7.2. Przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli 112 3.7.3. Sprzedaż rzeczy wspólnej 112 3.7.4. Zniesienie współwłasności gospodarstw rolnych 113 3.8. Ochrona własności 113 3.8.1. Ochrona konstytucyjna 113 3.8.2. Ochrona cywilnoprawna 114 3.8.3. Ochrona w przepisach innych ustaw 116 4. Użytkowanie wieczyste 116 4.1. Przekształcenie użytkowania wieczystego gruntu w prawo własności 119 5. Ograniczone prawa rzeczowe 120 5.1. Użytkowanie 122 5.2. Służebności 123 5.2.1. Służebności gruntowe 124 5.2.2. Służebności osobiste 125 5.2.3. Służebność przesyłu 126 5.3. Zastaw 126

Spis treści 9 5.4. Hipoteka 130 5.5. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu 135 Rozdział 5 Elementy prawa zobowiązań 139 1. Uwagi ogólne 139 2. Świadczenia pieniężne 140 3. Odsetki 141 4. Świadczenie odszkodowawcze 142 5. Wielość dłużników lub wierzycieli 142 6. Źródła zobowiązań 143 6.1. Umowy 144 6.1.1. Zasada swobody umów 145 6.2. Czyny niedozwolone 146 6.3. Bezpodstawne wzbogacenie 147 7. Wykonanie zobowiązań 148 8. Najczęściej stosowane umowy dotyczące używania rzeczy 150 8.1. Najem 150 8.1.1. Najem lokali i ochrona praw lokatorów 152 8.2. Dzierżawa 156 8.3. Użyczenie 157 8.4. Leasing 158 9. Najczęściej stosowane umowy dotyczące przeniesienia praw 159 9.1. Sprzedaż 159 9.2. Zamiana 162 9.3. Darowizna 163 9.4. Przekazanie nieruchomości 164 10. Najczęściej stosowane umowy dotyczące usług 164 10.1. Umowa o dzieło 164 10.2. Umowa o roboty budowlane 164 10.3. Zlecenie 164 10.3.1. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 165 Rozdział 6 Elementy prawa spadkowego 167 1. Uwagi ogólne 167 2. Dziedziczenie ustawowe 168

10 Spis treści 3. Dziedziczenie testamentowe 169 3.1. Formy testamentów 170 3.2. Zapis 172 3.3. Zachowek 173 3.4. Przyjęcie i odrzucenie spadku 174 3.5. Wspólność majątku spadkowego 175 Rozdział 7 Informacja o nieruchomościach 176 1. Księgi wieczyste główne źródło informacji 176 2. Ewidencja gruntów i budynków 182 Rozdział 8 Postępowania sądowe 184 1. Uwagi ogólne 184 2. Proces 186 2.1. Ochrona własności (petytoryjna) 186 2.2. Ochrona posiadania (posesoryjna) 187 2.3. Zaskarżenie uchwały wspólnoty mieszkaniowej 188 2.4. Uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym 189 2.5. Sprawy spadkowe 189 3. Postępowanie nieprocesowe 190 3.1. Sprawy z zakresu prawa rzeczowego 190 3.1.1. Stwierdzenie zasiedzenia 190 3.1.2. Uwłaszczenie posiadaczy gospodarstw rolnych 192 3.1.3. Rozgraniczenie 193 3.1.4. Zarząd 194 3.1.5. Zniesienie współwłasności 197 3.2. Postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu 198 3.3. Postępowania spadkowe 198 3.3.1. Stwierdzenie nabycia spadku 199 3.3.2. Dział spadku 200 4. Sprawy wieczystoksięgowe 201 4.1. Wpis w księdze wieczystej 201 4.2. Odpisy ksiąg wieczystych 202

Spis treści 11 Rozdział 9 Kierunki projektowanych zmian prawa cywilnego 203 Rozdział 10 Wybór przepisów 205 1. Wykaz aktów prawnych przywoływanych w tekście 205 1.1. Księgi wieczyste 206 1.2. Lokale 206 1.3. Inne 206 2. Treść przepisów 208 2.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 208 2.2. Kodeks rodzinny i opiekuńczy 209 2.3. Ustawa o księgach wieczystych i hipotece 214 2.4. Ustawa o własności lokali 235 2.5. Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych 246 2.6. Ustawa o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego 255 2.7. Ustawa o zmianie ustawy Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw 273 2.8. Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców 277 2.9. Prawo o aktach stanu cywilnego 282 2.10. Ustawa o gospodarce nieruchomościami 282 2.11. Prawo geodezyjne i kartograficzne 286 2.12. Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych 289 Rozdział 11 Wybór orzecznictwa 322 1. Kodeks cywilny 322 1.1. Artykuł 5 322 1.2. Artykuł 7 325 1.3. Artykuły 44 55 326 1.4. Artykuł 58 330 1.5. Artykuł 140 332 1.6. Artykuł 144 334 1.7. Artykuł 145 335 1.8. Artykuł 172 337 1.9. Artykuły 195 197 341

12 Spis treści 1.10. Artykuły 198 199 342 1.11. Artykuły 200 203 343 1.12. Artykuł 206 346 1.13. Artykuł 209 348 1.14. Artykuły 210 221 348 1.15. Artykuły 222 231 351 1.16. Artykuł 691 354 2. Ustawa o własności lokali 354 3. Ustawa o księgach wieczystych i hipotece 361 3.1. Księgi wieczyste 361 3.2. Hipoteka 365 Rozdział 12 Wzory umów i pism 367 1. Umowy 368 1.1. Umowa dzierżawy nieruchomości 368 1.2. Umowa najmu lokalu użytkowego 370 1.3. Umowa najmu lokalu mieszkalnego 373 1.4. Umowa użyczenia lokalu mieszkalnego 375 1.5. Umowa zlecenia 376 1.6. Umowa o dzieło 378 2. Pełnomocnictwa 380 2.1. Pełnomocnictwo ogólne 380 2.2. Pełnomocnictwo do dokonania czynności (I) 381 2.3. Pełnomocnictwo do dokonania czynności (II) 382 2.4. Pełnomocnictwo do czynności przekraczającej zwykły zarząd 383 2.5. Pełnomocnictwo procesowe 384 3. Wniosek o ustanowienie drogi koniecznej 385 4. Wniosek o stwierdzenie zasiedzenia 387 5. Zarząd nieruchomością wspólną 389 5.1. Wniosek o zezwolenie na czynność przekraczającą zwykły zarząd 389 5.2. Wniosek o wyznaczenie zarządcy rzeczy wspólnej 391 5.3. Wniosek o zmianę zarządcy 392 5.4. Wniosek o uchylenie zarządu 393

Spis treści 13 6. Wspólnota mieszkaniowa 394 6.1. Pozew o uchylenie uchwały wspólnoty mieszkaniowej 394 6.2. Pozew o nakazanie sprzedaży lokalu 396 7. Zniesienie współwłasności 398 7.1. Wniosek o zniesienie współwłasności (I) 398 7.2. Wniosek o zniesienie współwłasności (II) 400 8. Ochrona posiadania i ochrona własności 402 8.1. Pozew o ochronę zakłóconego posiadania 402 8.2. Pozew o wydanie nieruchomości 404 8.3. Pozew o zaniechanie naruszeń prawa własności 406 8.4. Pozew o eksmisję 407 9. Spadki 409 9.1. Testament własnoręczny 409 9.2. Testament z zapisem 410 9.3. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy 411 9.4. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu 412 9.5. Wniosek o zmianę postanowienia spadkowego 414 9.6. Wniosek o ustanowienie kuratora spadku 416 9.7. Wniosek o dział spadku 417 10. Różne 419 10.1. Pozew o uzgodnienie treści księgi wieczystej 419 10.2. Wniosek o stwierdzenie zgonu 421 10.3. Wniosek o uznanie za zmarłego 422 Literatura 423 Skorowidz rzeczowy 425

Wykaz skrótów Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego Dz. U. Dziennik Ustaw k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) KKPC Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. k.r.o. k.s.h. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) LEGALIS System Informacji Prawnej LEGALIS LEX System Informacji Prawnej LEX M. Prawn. Monitor Prawniczy NSA Naczelny Sąd Administracyjny OAW Orzecznictwo Apelacji Wrocławskiej ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, seria A Pr. Bank. Prok. i Pr. Prawo Bankowe Prokuratura i Prawo

16 Wykaz skrótów pr. wod. ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.) PUG Rej. SA SN tekst jedn. TK TPP UE u.g.n. u.k.s.c. u.k.w.h Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rejent sąd apelacyjny Sąd Najwyższy tekst jednolity Trybunał Konstytucyjny Transformacje Prawa Prywatnego Unia Europejska ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) u.o. ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 z późn. zm.) u.o.p.l. u.s.m. u.w.l. Wok. WSA ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 z późn. zm.) Wokanda wojewódzki sąd administracyjny

Wstęp Dlaczego prawem cywilnym ma interesować się zarządca nieruchomości? Czym tak szczególnym wyróżnia się ta gałąź prawa, żeby zachodziła potrzeba osobnego omówienia pojęć i instytucji charakterystycznych dla niej? Czy dla zarządcy nie są przypadkiem ważniejsze zasady ekonomii, efektywności inwestycji i księgowości? Chociaż zarządzanie nieruchomościami ma charakter interdyscyplinarny i obejmuje wiedzę z zakresu wielu dziedzin prawa i wiedzę pozaprawną nie sposób uciec przed prawem cywilnym. Zarządzając nieruchomością niezależnie od tego, czy czyni to właściciel (współwłaściciel) w odniesieniu do przedmiotu swojej własności, czy też wspólnota mieszkaniowa, czy wreszcie profesjonalny zarządca trzeba będzie podejmować działania na gruncie tego prawa. Jego normy stosowane są przy definiowaniu uprawnień w stosunku do rzeczy, określaniu zakresu przysługującej właścicielowi ochrony, zawieraniu umów czy egzekwowaniu uprawnień z nich wynikających. Stosowane one są wreszcie w relacjach pomiędzy właścicielem a zawodowym zarządzającym. Trzeba pamiętać o raczej ograniczonej tzw. legitymacji zarządcy w postępowaniach cywilnych, których rozstrzygnięcie często ma znaczący wpływ na los nieruchomości. Warto więc znać istotę tych postępowań, aby przewidzieć konsekwencje sądowego orzeczenia. Ponadto pamiętajmy o zasadzie ignorantia iuris nocet nieznajomość prawa szkodzi. Nie została ona wyrażona wprost w żadnym przepisie, ale przejęta z prawa rzymskiego zasada ta stanowi, że nie można się zasłaniać nieznajomością normy prawnej. Doświadczenia wynikające z praktyki sądowej oraz obserwacje wykładowcy studiów podyplomowych dla kandydatów i zarządców nieruchomościami przesądziły o kształcie tego opracowania. Od kandydatów na zarządców nieruchomości oraz osób już zarządzających nieruchomościami nie wymaga się obecnie, by byli prawnikami. Jednak wykonując swój zawód lub przygotowując się do zdobycia kwalifikacji muszą opanować podstawy prawa cywilnego ze szczególnym uwzględnieniem problematyki nieruchomości. Zasób wiedzy zgromadzony w publikacji wykracza nieco poza aktualny program kształcenia, gdyż uwzględnione zostały także oczekiwania związane z uporządkowaniem wiedzy zarządców, którzy już wykonują swój zawód.

18 Wstęp Drugie wydanie tej książki uwzględnia aktualny stan prawny, w którym w stosunku do daty pierwszego wydania zaszły bardzo istotne zmiany: zmieniła się ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych, zmodernizowana została instytucja hipoteki, zmieniły się częściowo przepisy o dziedziczeniu ustawowym poprzez rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych. Pojawiły się nowe instytucje w postaci zapisu windykacyjnego czy najmu okazjonalnego oraz nowe sposoby dochodzenia roszczeń w drodze pozwu zbiorowego lub w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Zapadło szereg ważnych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego, które mają wpływ na kształt systemu prawnego i wykładnię prawa. Na te elementy autorka oraz wydawca starali się zwrócić uwagę Czytelników.

Rozdział 1 Przedmiot prawa cywilnego i jego systematyka 1. Uwagi ogólne Zasadniczym podziałem norm systemu prawa jest podział na prawo publiczne i prawo prywatne, czyli na normy wiążące się z interesem ogólnym lub z interesem indywidualnym, jednostkowym. Prawo cywilne (łac. ius civile) to nazwa przyjęta od dawnej terminologii stosowanej w starożytnym prawie rzymskim, w którym ius civile oznaczało prawo właściwe tylko dla obywateli rzymskich w odróżnieniu od prawa właściwego dla wszystkich mieszkańców imperium rzymskiego. Dzisiaj mianem tym, stosowanym tradycyjnie, określa się gałąź prawa obejmującą zespół norm prawnych, regulujących stosunki cywilnoprawne między podmiotami prawa prywatnego, czyli osobami fizycznymi, osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi, którym ustawy przyznały zdolność prawną, a także sytuację prawną osób i rzeczy jako podmiotów i przedmiotów stosunków cywilnoprawnych oraz treść stosunków prawnych, na którą składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów tych stosunków. Normy prawa cywilnego cechują się tym, że regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami, a w stosunkach tych istnieje domniemanie równości stron. Oznacza to, że nie występuje charakterystyczny dla prawa publicznego stosunek podporządkowania jednego podmiotu innemu. Prawo cywilne oparte jest zatem na formalnej równości podmiotów prawa i według najprostszej definicji jest to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami. 2. Systematyka prawa cywilnego Z uwagi na obszerność i rozmaitość norm zawartych w pojęciu prawo cywilne konieczne jest podzielenie ich na grupy (działy). Podział ten ułatwia poruszanie się pośród przepisów i określenie ich charakterystycznych cech wspólnych. Nie

20 Rozdział 1. Przedmiot prawa cywilnego i jego systematyka zawsze też systematyka ta wygląda jednakowo, zależy to bowiem od podejścia i poglądów osoby jej dokonującej. Zasadniczo zwykło się jednak wyodrębniać: część ogólną prawa cywilnego, prawo rzeczowe, prawo o zobowiązaniach, prawo spadkowe. W aktualnie obowiązującym kodeksie cywilnym każdemu z działów poświęcona jest jedna księga (część ogólna, prawo rzeczowe, zobowiązania i spadki). Teoretycy prawa w ramach wyżej przedstawionej systematyki wyróżniają jeszcze prawo rodzinne, zwracając jednak uwagę na spór co do usytuowania tych norm, które charakteryzują się silnymi związkami z przepisami prawa cywilnego, ale jednocześnie są zawarte w kompleksowym akcie prawnym, jakim jest ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.). W orzecznictwie sądowym i wśród komentatorów dominuje pogląd, że prawo rodzinne jest jednym z działów prawa cywilnego. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że przepisy prawa cywilnego stały się gruntem, z którego wyrastają kolejne gałęzie, takie jak prawo gospodarcze, mające swoje korzenie w klasycznym rzymskim prawie zobowiązań, regulujące stosunki pomiędzy przedsiębiorcami czy prawo pracy regulujące stosunki pomiędzy pracodawcą a pracownikiem. W obszarze prawa prywatnego mieszczą się także inne dziedziny, których regulacja znajduje się całkowicie poza kodeksem cywilnym, takie jak prawo wekslowe i czekowe, prawo spółdzielcze, prawo autorskie, prawo własności przemysłowej, prawo wodne czy prawo górnicze i geologiczne. 3. Źródła obowiązującego prawa cywilnego W naukach prawnych najczęściej są one rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. W ten sposób państwo lub inne uprawnione organy określają i przekazują podmiotom swoją wolę w zakresie kształtowania stosunków prawnych. We współczesnym świecie odróżnia się dwa zasadnicze systemy prawne: common law (system precedensowy) i system prawa stanowionego. Ten pierwszy to niesformalizowany sposób tworzenia norm prawnych przede wszystkim przez prawo zwyczajowe i orzecznictwo, charakterystyczny dla obszaru angloamerykańskiego, drugi zaś to tzw. system kontynentalny. Jednakże

3. Źródła obowiązującego prawa cywilnego 21 zaobserwować można wzajemne wpływy tych systemów na siebie np. poprzez orzecznictwo sądowe pełniące rolę wykładni obowiązującego prawa czy w przeciwnym kierunku przez rosnącą szczególnie w Europie rolę standardów prawnych, wspólnych przynajmniej dla państw będących członkami Unii Europejskiej. Źródła obowiązującego w Polsce prawa należałoby zatem podzielić na: źródła prawa stanowionego, inne (w szczególności zwyczaj). 3.1. Hierarchia źródeł prawa stanowionego 3.1.1. Konstytucja Najwyższym aktem normatywnym jest Konstytucja, określana często jako ustawa zasadnicza, charakteryzująca się specjalnym, wyjątkowym sposobem jej uchwalania lub zmiany. Na straży Konstytucji stoi głowa państwa. Aktualnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej została uchwalona dnia 2 kwietnia 1997 r., jej tekst ukazał się w Dzienniku Ustaw w dniu 16 lipca 1997 r. Dnia 17 października 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie. Wśród podstawowych zasad wprowadzonych obowiązującą aktualnie Konstytucją bardzo istotne znaczenie ma zagwarantowanie swobody działalności gospodarczej (art. 20, 22) oraz ochrona własności i dziedziczenia (art. 21, 64). Większość określonych w Konstytucji zasad znajduje swoje rozwinięcie w ustawach zwykłych, pamiętać jednak należy o wyartykułowanej w art. 8 ust. 2 zasadzie bezpośredniego jej stosowania. Oznacza to możliwość korzystania z przewidzianych w przepisach mechanizmów konstytucyjnych, tj.: skargi konstytucyjnej (art. 79), pytania prawnego (art. 193), które przeznaczone są do badania konstytucyjności prawa. Badaniem tym zajmuje się Trybunał Konstytucyjny, czyli tzw. sąd nad prawem jedyny organ mający uprawnienie do usuwania przepisów z porządku prawnego. Prawo wniesienia skargi konstytucyjnej ma każdy, kto uczestniczył w postępowaniu, w którym wyczerpano drogę prawną, a które zakończyło się wydaniem ostatecznego rozstrzygnięcia opartego na zakwestionowanym przepisie. Trybunał Konstytucyjny może zatem rozpoznawać skargę konstytucyjną wyłącznie wówczas, gdy skarżący wykorzystał już wszystkie, przysługujące mu w ramach postępowania sądowego lub administracyjnego, środki zaskarżenia lub środki odwoławcze. Skarga wolna jest od opłat sądowych, ale powinna zostać sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego (tzw. przymus adwokacki). Musi odpowiadać warunkom formalnym pisma procesowego, ustanowionym w kodeksie postępowania cywilnego. Treścią skargi konstytucyjnej jest żądanie, aby Trybunał Konstytucyjny uznał wskazany w skardze przepis za niezgodny z Konstytucją.