Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 47, 2011 r. Małgorzata Walczak* BAZA DANYCH OBSZARY CHRONIONE W POLSCE MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA ZAWARTYCH W NIEJ INFORMACJI THE DATABASE PROTECTED AREAS IN POLAND" THE POSSIBILITIES OF USING THE INFORMATION CONTAINED Słowa kluczowe: obszary chronione, formy ochrony przyrody, park narodowy, park krajobrazowy, rezerwat przyrody, obszar chronionego krajobrazu, zasoby danych, ochrona przyrody. Key words: protected areas, the forms of nature conservation, national park, landscape park, nature reserve, protected landscape area, data resources, protection of nature. The theme of the article is a database kept at the Department of Nature and Landscape Conservation IOŚ - PIB, in order to gather information on the most valuable natural areas in Poland, under legal protection. The article presents history of the formation of the base, sources of data acquisition, the substantial range of the information collected. It also describes the database structure, software used and the data processing capacity. An analysis of the possibility of using a base for research and development directions of the base in the future has also been made. 1. WPROWADZENIE Stały rozwój sieci obszarów chronionych w Polsce wymaga gromadzenia i systematycznego uzupełniania informacji o wszystkich formach ochrony przyrody powstających na terenie kraju. Przynależność Polski do Unii Europejskiej i wynikające z tego zobowiązania w dziedzinie przestrzegania prawa i dostępu do informacji powodują, że system gromadzenia i przetwarzania informacji musi ulegać ciągłej modyfikacji, doskonaleniu i dostosowywaniu do międzynarodowych wymogów i standardów, zarówno merytorycznych, jak i technicznych. * Mgr inż. Małgorzata Walczak Zakład Ochrony Przyrody i Krajobrazu, Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, 00-548 Warszawa; tel.: 22 622 42 47; e-mail: malgorzata.walczak@ios.edu.pl 163
Małgorzata Walczak Zasoby danych o obszarach chronionych w Polsce zgromadzone w bazie IOŚ-PIB Obszary chronione w Polsce są ważnym i cennym zbiorem wiedzy w tej dziedzinie. Informacje o ochronie przyrody w Polsce były gromadzone w Zakładzie Ochrony Przyrody i Krajobrazu od wielu lat, co wynikało z prowadzenia licznych prac naukowych i badań związanych z tą dziedziną ochrony środowiska, takich jak: 1) waloryzacje przyrodnicze i inwentaryzacje zasobów przyrody na wybranych obszarach, 2) plany ochrony parków krajobrazowych, 3) oceny wpływu na środowisko różnych obiektów i inwestycji, 4) studia przyrodnicze na potrzeby planowania przestrzennego, 5) przygotowywanie publikacji dotyczących różnych form ochrony przyrody w Polsce. W ciągu wielu lat została zgromadzona duża baza informacyjna o najcenniejszych z przyrodniczego punktu widzenia obszarach w Polsce. W 1998 r. w Zakładzie Ochrony Przyrody i Krajobrazu oraz w nieistniejącym już Ośrodku Informacji o Ochronie Środowiska, podjęto prace nad rozpoznaniem i uporządkowaniem posiadanych informacji oraz wprowadzeniem ich w struktury bazowe. W efekcie tych działań powstała istniejąca obecnie baza danych Obszary Chronione w Polsce. Jest ona wszechstronnym, bogatym źródłem informacji o zatwierdzonych w kraju formach ochrony przyrody oraz ważnym elementem polskich zasobów geoinformacyjnych. Ze względu na ciągły proces tworzenia nowych obiektów chronionych oraz likwidacji i zmian granic już zatwierdzonych obszarów, konieczne jest prowadzenie stałej, corocznej aktualizacji bazy. Na bieżąco prowadzone jest uzupełnianie oraz doskonalenie i poszerzanie zawartości merytorycznej bazy, natomiast raz na jakiś czas modyfikowana jest struktura bazy w celu rozszerzenia możliwości uzyskiwania raportów o zadanym zakresie informacyjnym. Obecnie baza zawiera dane według stanu aktualności na koniec 2010 r. 2. POZYSKIWANIE DANYCH Istotnym elementem pracy nad bazą jest gromadzenie informacji i danych. Głównymi źródłami informacji do bazy danych są: 1) regionalne dyrekcje ochrony środowiska, 2) wojewódzcy konserwatorzy przyrody, 3) administracja Lasów Państwowych, 4) administracja parków narodowych i krajobrazowych, 5) urzędnicy ds. ochrony środowiska w województwach, powiatach i gminach, 6) internet np. Geoportal, 7) publikacje (artykuły, książki, broszury, foldery, mapy), 8) organizacje pozarządowe. Niestety, nadal brakuje spójnego systemu zbierania informacji, mającego umocowanie w określonych przepisach prawnych. Proces pozyskiwania danych polega głównie na 164
Baza danych Obszary chronione w Polsce możliwości wykorzystania... regularnej korespondencji z konserwatorami przyrody i dyrektorami Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska oraz na osobistych kontaktach z ludźmi zajmującymi się ochroną przyrody, również przy okazji realizacji innych tematów prowadzonych w Zakładzie Ochrony Przyrody i Krajobrazu. 3. STRUKTURA BAZY DANYCH Zgromadzone, opracowane i sprawdzone pod względem merytorycznym dane funkcjonują w postaci dwóch oddzielnych baz danych: graficznej i opisowej. Bazy te są powiązane ze sobą za pomocą atrybutów, czyli charakterystycznych dla danej formy ochrony przyrody identyfikatorów obiektów, niezbędnych do zachowania porządku w rejestrze i ułatwiających wyszukiwanie obiektów interesujących użytkownika. Każdy obiekt znajdujący się w bazie opisowej ma swój graficzny obraz w postaci poligonów umieszczonych na warstwach tematycznych. Baza graficzna została utworzona w programie ArcINFO. Obecnie do edycji używany jest ArcGis 9, ArcMap Version 9.3.1. Zawiera rastrowe podkłady topograficzne w skali 1:50000 wykorzystywane do tworzenia i weryfikacji warstw. Warstwy tematyczne tworzone są w formacie SHAPE w układzie współrzędnych geograficznych. Baza graficzna składa się z kilku warstw tematycznych. 165
Małgorzata Walczak Baza opisowa powstała w oparciu o relacyjną bazę danych w programie MS Access. Aplikacja utworzona do obsługi opisowej bazy danych umożliwia generowanie raportów o zadanym zakresie informacyjnym. 4. ZASOBY INFORMACYJNE Zakres merytoryczny informacji gromadzonych w bazie danych jest zgodny nie tylko z wymogami ustawy o ochronie przyrody z 2004 r., przewidzianymi dla rejestrów gromadzących informacje z tej dziedziny wiedzy, ale również z oczekiwaniami potencjalnych użytkowników, którymi są: 1) pracownicy IOŚ-PIB i naukowcy z innych instytucji zajmujących się ochroną środowiska, studenci kierunków przyrodniczych, nauczyciele akademiccy (gromadzący informacje do prac naukowych i dydaktycznych); 2) urzędnicy administracji państwowej i samorządowej różnego szczebla, którym dane opisowe i graficzne z bazy danych, dotyczące istniejących na ich terenie obszarów chronionych, ułatwiają podejmowanie właściwych decyzji administracyjnych dotyczących środowiska; 3) urbaniści, projektanci, planiści, pracownicy firm doradczych, potrzebujący danych o formach ochrony przyrody do projektowania np. przebiegu tras komunikacyjnych, lokalizacji elektrowni wiatrowych, opracowania planów zagospodarowania przestrzennego oraz do wydawania opinii i ekspertyz zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju i ochrony bioróżnorodności; 4) prywatne osoby zainteresowane ochroną przyrody. Baza danych dostarcza informacji wiarygodnych i profesjonalnych a jednocześnie podanych w sposób przystępny dla użytkownika. Gromadzone są w niej informacje o takich obszarach chronionych jak: 1) parki narodowe, 2) parki krajobrazowe, 3) rezerwaty przyrody, 4) obszary chronionego krajobrazu, 5) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 6) stanowiska dokumentacyjne. Każda z tych form ochrony ma swoją specyfikę i dla każdej gromadzony jest inny, choć zbliżony zestaw informacji. 166
Baza danych Obszary chronione w Polsce możliwości wykorzystania... Dla parków narodowych i krajobrazowych gromadzone są następujące dane: Dla rezerwatu przyrody gromadzone są następujące dane: 167
Małgorzata Walczak Dla obszaru chronionego krajobrazu, zespołu przyrodniczo-krajobrazowego i stanowiska dokumentacyjnego gromadzone są następujące dane: Przez lata struktura bazy opisowej była modyfikowana i doskonalona w celu jak najpełniejszego wykorzystania informacji w niej zawartych. Opierając się na wskazówkach użytkowników bazy w ciągu lat funkcjonowania przeprowadzano taką jej modyfikację, aby można było rozszerzyć możliwości w zakresie uzyskiwania raportów o zadanym zakresie informacyjnym. Obecnie baza danych umożliwia gromadzenie i przetwarzanie danych o obszarach chronionych, ich analizę i prezentację. Aplikacja stworzona do obsługi opisowej bazy danych umożliwia wprowadzanie, przeglądanie i wyszukiwanie danych, raportowanie, tworzenie statystyk obszarów chronionych, archiwizację. Wprowadzanie danych jest możliwe tylko na jednym stanowisku przez osobę uprawnioną, znającą hasło dostępu. Przeglądanie danych jest funkcją dostępną dla każdego użytkownika bazy, po wpisaniu hasła gość jednak bez możliwości wprowadzania zmian. Raportowanie to możliwość wydruku podstawowych informacji o wszystkich obszarach spełniających zadane kryteria wyszukiwania. Aplikacja daje również możliwość tworzenia statystyk obszarów chronionych, czyli szybkiego otrzymania informacji o liczbie i powierzchni znajdujących się w bazie poszczególnych typów obiektów, zarówno w ujęciu administracyjnym (wg województw), jak i form ochrony. Archiwum zawiera obiekty, które zmieniły swój status ochronny, np.: 1) rezerwaty, które weszły w skład parku narodowego, 2) parki krajobrazowe, które stały się parkami narodowymi oraz 3) obiekty, które zostały zlikwidowane z innych powodów, a funkcjonują nadal w świadomości społecznej. Niezwykle przydatna jest funkcja wyszukiwanie informacji pod kątem konkretnych potrzeb, dająca również możliwość eksportu wyselekcjonowanych informacji o obszarach chronionych do formatu MS Excel oraz MS World. 168
Baza danych Obszary chronione w Polsce możliwości wykorzystania... Możliwości wyszukiwania informacji z bazy są następujące: Możliwe jest także wyszukiwanie rezerwatów przyrody według ich rodzajów, typów i podtypów. 5. WYKORZYSTANIE I UDOSTĘPNIANIE BAZY DANYCH Baza danych jest wykorzystywana jako bogate źródło informacji o obszarach chronionych w Polsce. Zawarte w niej informacje są wykorzystywane w różnych pracach naukowych (w tym magisterskich i doktorskich) oraz przy realizacji prac zlecanych Instytutowi, nie tylko z dziedziny ochrony przyrody, ale również ze wszystkich dziedzin szeroko rozumianych jako ochrona środowiska (np. opinie i oceny wpływu na środowisko różnych obiektów i inwestycji oraz działań w środowisku). Baza danych jest również wykorzystywana przy opracowywaniu publikacji dotyczących ochrony przyrody i krajobrazu. 169
Małgorzata Walczak Przykładowe mapy wykonane do prac badawczych oraz ekspertyz i ocen Rys.1. Mapa Okolic Centralnej Oczyszczalni Ścieków w Koziegłowach (do pracy badawczej IOŚ-PIB, dr M. Kaźmierczuk, Zakład Technologii Ścieków i Biologii Sanitarnej) Fig. 1. Map area of the Central Sewage Treatment Plant in Koziegłowy (to the research of the IOŚPIB, dr M. Kaźmierczuk, Department of the Sewage Technology and Sanitary Biology) Rys. 2. Mapa obszarów chronionych do ekspertyzy przyrodniczej Fig. 2. Map of the protected areas for the nature expertise 170
Baza danych Obszary chronione w Polsce możliwości wykorzystania... 6. WYKORZYSTANIE BAZY DANYCH DO BADAŃ NAD ZMIANAMI SIECI OBSZARÓW CHRONIONYCH POLSCE Zasoby informacyjne zgromadzone w bazie danych Obszary chronione w Polsce dają szerokie możliwości prowadzenia badań nad zmianami sieci obszarów chronionych w Polsce. Umiejętne wykorzystanie możliwości bazy w zakresie wybierania informacji, a także archiwum, w którym gromadzone są obiekty zlikwidowane oraz te które zmieniły swój status ochronny, pozwala na dokonanie wielu ciekawych analiz zmian, jakie zachodziły w systemie obszarów chronionych w Polsce na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Obecnie w Zakładzie Ochrony Przyrody i Krajobrazu prowadzone są badania m.in. dotyczące: 1) dynamiki zmian sieci obszarów chronionych w Polsce analiza zmian ilości, powierzchni i struktury sieci obszarów chronionych w Polsce; 2) dominujących trendów w ochronie siedlisk i gatunków rozpoznanie siedlisk i gatunków najczęściej obejmowanych ochroną (typy rezerwatów i ich rozmieszczenie na terenie Polski) oraz siedlisk i gatunków zanikających (rezerwaty zlikwidowane); 3) zasięgu systemu obszarów chronionych w Polsce (parków narodowych, parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody) analiza porównawcza z zasięgiem sieci obszarów objętych ochroną międzynarodową (rezerwaty biosfery, sieć Natura 2000, ostoje Ramsar). Pozwolą one odpowiedzieć na pytanie, jaka część polskiego systemu obszarów chronionych jest objęta ochroną międzynarodową (zestawienia w odniesieniu do poszczególnych form ochrony, ich powierzchni, liczby a także głównego celu ochrony). 7. ROZWÓJ BAZY Aby baza danych Obszary chronione w Polsce coraz lepiej i sprawniej spełniała swoją rolę, konieczna jest nie tylko ciągła aktualizacja obecnego zakresu danych, ale również jego rozbudowa i dostosowanie do zmieniających się potrzeb użytkowników. Planowana w przyszłości rozbudowa zakresu merytorycznego będzie dotyczyła: 1) rozszerzenia i aktualizacji opisów przyrodniczych obszarów chronionych, szczególnie rezerwatów przyrody, dodania informacji o gatunkach i siedliskach chronionych oraz zdjęć obszarów chronionych; 2) rozszerzenie zakresu informacyjnego bazy opisowej o obszary Natura 2000, oraz bazy graficznej o lokalizację zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych. Konieczne jest również doskonalenie techniczne, które powinno obejmować opracowanie nowoczesnej aplikacji obsługującej obie bazy (połączenie bazy graficznej z opisową) i spełniającej wymagania użytkowników pod względem przetwarzania danych. 171
Małgorzata Walczak 8. PODSUMOWANIE Baza danych Obszary chronione w Polsce jest wszechstronnym pod względem merytorycznym i nowoczesnym narzędziem, służącym do gromadzenia i przetwarzania informacji o cennych przyrodniczo, objętych ochroną prawną obszarach w Polsce. Stanowi ważne źródło informacji i daje możliwości prowadzenia analiz sieci obszarów chronionych zarówno z punktu widzenia ich liczby i struktury, jak i dynamiki zmian na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Dane z bazy są wykorzystywane do prac naukowych i dydaktycznych, do opinii i ekspertyz zarówno z dziedziny ochrony przyrody, jak i innych dziedzin związanych z ochroną środowiska (np. opinie i oceny wpływu na środowisko różnych obiektów i inwestycji oraz działań w środowisku). Dane o strukturze oraz zasięgach obszarów chronionych w Polsce mogą być wykorzystywane przez urzędników administracji państwowej, planistów i specjalistów różnych branż, w planowaniu przestrzennym oraz zarządzaniu, jako podstawa do podejmowania właściwych decyzji dotyczących rozwoju gospodarczego kraju (np. projektowania przebiegu tras komunikacyjnych, lokalizacji zakładów przemysłowych, elektrowni itp.), zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju i ochrony bioróżnorodności. 172