Rozmieszczenie i liczebność pleszki Phoenicurus phoenicurus w południowo-zachodniej części Wrocławia

GRZEGORZ ORŁOWSKI*, ALEKSANDER MILEWSKI**, MAREK MARTINI***, KRZYSZTOF MARTINI*** *Katedra Rolniczych Podstaw Kształtowania Środowiska Akademia Rolnicza we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 4; 50-363 Wrocław e-mail: orlog(gpoczta.onet.pl **5-13 Wrocław, ul. Kutrzeby 40 ***53-30 Wrocław, ul. Wandy 19/5 Rozmieszczenie i liczebność pleszki Phoenicurus phoenicurus w południowo-zachodniej części Wrocławia Pleszka należy do gatunków ptaków, które w ostatnich kilkudziesięciu latach znacznie zmniejszyły swoją liczebność na terenie Europy (Cramp 1988, Tomiałojć 1994). Lokalnie w krajach Europy zachodniej gatunek ten przestał gniazdować i został wpisany na listę gatunków zagrożonych (np. Jonkers, Marechal 1990, Tomiałojć 1994). Areał lęgowy pleszki obejmuje obszar całej Europy, osiągając na północy skraj Półwyspu Skandynawskiego. Na wschodzie gatunek ten dociera do zachodnich wybrzeży jeziora Bajkał i pustyni Gobi. Według Glutza i Bauera (1985) gatunek ten pierwotnie zamieszkiwał świetliste i rozluźnione" fragmenty starodrzewi, położone na suchych siedliskach. Współcześnie pleszka zamieszkuje biotopy z dobrze wykształconą warstwą drzew. W Europie zasiedla zarówno naturalne jak i wtórne lasy liściaste i mieszane, jednogatunkowe monokultury sosnowe i świerkowe, bogate w zieleń fragmenty miast, ogródki działkowe, parki oraz cmentarze (Glutz, Bauer 1985, Cramp 1988). Pierwsze informacje o gniazdowaniu pleszki na terenach miast w Europie pochodzą z pierwszej połowy XIX wieku (Menzel 1984, Dyrcz i in. 1991). Po II woj- 17

nie światowej pleszka licznie zamieszkiwała zniszczone w wyniku bombardowań centra Drezna oraz Wrocławia, osiągając rekordowe zagęszczenia (do 50 par/l km ) (Drost 1949, Szarski 1955). Przyczyny spadku liczebności pleszki od połowy lat pięćdziesiątych na terenie Europy nie są do końca jasne. Zdaniem Glutza i Bauera (1985) oraz Crampa (1988) prawdopodobnie związane są one zarówno ze zmianami środowiskowymi na obszarze lęgowisk (likwidacją pierwotnych fragmentów drzewostanów, które osiągnęły stadium klimaksu, wycinaniem starych dziuplastych drzew z terenów zieleni miejskiej), jak i ze zmianami klimatycznymi oraz koncentracją w środowisku substancji toksycznych (DDT) na obszarze zimowisk położonych w Afry- 18

ce Środkowej. Według T o m i a ł o j c i a (1994) spadek liczebności pleszki w całej n i e m a l E u r o p i e n a początku l a t 7 0. X X w. spo w o d o w a n y był katastrofalną suszą w strefie s a h e l u w Afryce w l a t a c h 1 9 6 8-1 9 6 9, a d o d a t k o w o także z a t r u c i a m i ptaków w w y n i k u stosowania insektycydów przeznaczonych do zwal czania m u c h y tse-tse (Nigeria). Dodatkowe przyczyny regresu tego g a t u n k u to m. i n. k o n k u r e n c j a z i n n y m i d z i u p l a k a m i, a także ze znacznie liczniejszym k o p c i u s z k i e m (np. K r a l 001) oraz pasożytnictwo lęgowe ze s t r o n y kukułki. W ciągu 15 l a t badań w F i n l a n d i i w y k r y t o obecność j a j kukułki w 100 z 3 8 0 lęgów pleszki ( R u t i l a i i n. 00). O d początku l a t dziewięćdzie siątych obserwuje się w E u r o p i e p o w o l n y wzrost i stabilizację liczebności pleszki ( B a u e r, B e r t h o l d 1996, V e i s t o l a, S e v e r a l 1996, F l o u s e k, G r a m s z 1999, L u n i a k i i n. 0 0 1, T o m i a ł o j ć, S t a w a r c z y k 003). Poza w y r y w k o w y m i i n f o r m a c j a m i S z a r s k i e g o (1955) oraz w y n i k a m i z n i e w i e l k i c h p o w i e r z c h n i b a d a n y c h metodą k a r tograficzną położonych n a obszarze ogródków działkowych C m e n t a r z a Osobowickiego i n a terenie P a r k u Szczytnickiego (patrz: D y r c z i i n. 1991), b r a k j e s t d a n y c h dotyczących liczeb ności pleszki n a terenie m i a s t a Wrocławia. Z d a n i e m Dyrcza i współautorów (1991) p o d koniec l a t 8 0. X X w i e k u pleszka nie występowała n a terenie Wrocławia. M Rye. 1. A. Rozmieszczenie terytoriów pleszki w południowo-zachodniej części Wrocławia. I - zwarta zabudowa miejska, II - zabudowa willowa, III - pola uprawne, a - stanowiska z 1993 r. (n=7), b - stanowiska z 1997 r. (n=4), c - ogródki działkowe, d - parki, cmentarze, lasy, e granica obszaru badań, f - granica powierzchni kontrolowanej w 1997 r., g - granica pomiędzy poszczególnymi strefami; numerami oznaczono większe kompleksy zieleni: 1 - Cmentarz i Park Grabiszyński, - Park Południowy, 3 - Park XXX-lecia i Cmentarz na Skowroniej Górze; 4 Górka Skarbowców; B - lokalizacja powierzchni na tle miasta Wrocławia - Distribution of common redstart i n south-western part of Wrocław town. I - continuous urban fabric facilities, II - residential quarter, III - arable fields, a - localities found i n 1993 (n=7), b - localities found i n 1997 (n=4), c - urban allotments, d - parks, cemeteries, forests, e - boundary of the study area, f - boundary of the area controlled in 1997, g - boundary between particular areas; numbers designe vast green zones: 1 - Grabiszyński Park and Cemetery, - Southern Park, 3 - Park XXX-lecia (30th Anniversary Park) and Cemetery on Skowronia Góra, 4 - Górka Skarbowców mount, B - localization of the areas i n Wrocław town 19

Celem pracy było określenie liczebności i miejsc występowa n i a pleszki w południowo-zachodniej części Wrocławia. Zebrany materiał pozwoli n a określenie liczebności pleszki pod koniec X X w i e k u, a w przyszłości n a określenie d y n a m i k i populacji tego ga t u n k u w południowo-zachodniej części Wrocławia, jeżeli teren t e n zostanie przyjęty j a k o monitoringowy. Metody i t e r e n badań W 1993 r. b a d a n i a prowadzono w południowo-zachod niej części Wrocławia n a obszarze dzielnic K r z y k i i Fabryczna (ryc. 1). Naturalną osią przecinającą centralną część powierzch n i było u r e g u l o w a n e k o r y t o r z e k i Ślęzy. Obszar omawianej po w i e r z c h n i wynosił 5,63 k m, stanowiło to 8, 5 % całkowitej po w i e r z c h n i m i a s t a (9,8 k m w 1994 r.) (GUS 1995). Granice t e r e n u badań wyznaczały u l i c e Grabiszyńska, L u b u s k a, Owsia n a i B o r o w s k a oraz l i n i e kolejowe Wrocław-Jelenia Góra oraz Wrocław-Świdnica. Południowy k r a n i e c p o w i e r z c h n i przebiegał wzdłuż granic a d m i n i s t r a c y j n y c h m i a s t a. Na p o w i e r z c h n i moż n a wyróżnić dwie podstawowe strefy: - peryferyjne dzielnice z dominującym udziałem pól u p r a w n y c h (6,17 k m ) w zachodniej części p o w i e r z c h n i ; - t e r e n z a b u d o w a n y (19,46 k m ), obejmujący strefę przed mieść, z d z i e l n i c a m i w i l l o w y m i położonymi w bezpośrednim są siedztwie pól (Oporów, Klecina) oraz zwartą zabudowę miejską (kamienice, b l o k i mieszkaniowe) wybudowaną przed i po I I w o j nie światowej (tab. 1). Wyznaczenie p o w i e r z c h n i o t a k i m kształcie umożliwiło za warcie w jej g r a n i c a c h p r z e k r o j u przez większość typów środo w i s k r e p r e z e n t o w a n y c h w krajobrazie m i a s t a Wrocławia. 0

W 1997 r. powtórzono kontrolę stanowisk pleszki na znacznie mniejszym fragmencie miasta (ryc. 1). Obszar ten wynosił około 7 km i obejmował głównie zabudowę willową i większe skupiska zieleni oraz ogródki działkowe. Wyszukiwanie terytoriów pleszki prowadzono w 1993 i 1997 roku od połowy kwietnia do początku czerwca. Kontrolę potencjalnych miejsc występowania pleszki (ogródki działkowe, parki, cmentarze, skupiska zieleni w obrębie śródmiejskiej części powierzchni, dzielnice willowe) przeprowadzono czterokrotnie, w godzinach porannych. Terytoria śpiewających samców lokalizowano na mapie (1:1000) stosując zapis zalecany dla metody kartograficznej (Tomiałojć 1980). Szczególną uwagę przywiązywano do równoczesnych stwierdzeń śpiewających samców. Terytorium zajęte uznawano na podstawie faktu co najmniej dwukrotnego stwierdzenia śpiewającego samca w odstępnie 14 dni, a także pozostałe dowody gniazdowania - budowa gniazda, kopulacja, karmienie młodych, zaniepokojenie. Wyniki Występowanie pleszki w południowo-zachodniej części Wrocławia miało bardzo nierównomierny charakter. Ogółem w 1993 r. na całym obszarze badań stwierdzono 7 terytorialnych samców, daje to średnie zagęszczenie 1,05 pary na 1 km (ryc. 1 i ). Wszystkie terytoria zlokalizowane były w strefie zabudowy willowej (ryc. 1). Po wyłączeniu z analizy powierzchni zajętej przez pola uprawne zlokalizowanej w zachodniej części obszaru badań (ryc. 1) zagęszczenie osiągnęło wartość 1,4 pary na 1 km. Spośród skontrolowanych w 1993 r. siedmiu największych parków i cmentarzy o łącznej powierzchni 150,3 ha (zakres od 10 do 39 ha; średnio 1,47; SD = 11,03 ha) pleszka występowała zaledwie na obszarze trzech z nich. Średnie zagęszczenie na obszarze wszystkich parków, cmentarzy i lasów (187 ha) wyniosło 1,6 pary na 1 km. Największą liczbę terytoriów stwierdzono na terenach ogródków działkowych. W tym środowisku znajdowało się aż (81%) stanowisk. Dwa terytoria zlokalizowane były na obszarze parków (Południowy, Grabiszyński), a jedno na Cmentarzu Grabiszyńskim. W dzielnicach willowych bogatych w zieleń (Oporów) stwierdzono gniazdowanie dwóch par. W 1997 r. w wyniku kolejnego kartowania stanowisk lęgowych na znacznie mniejszym fragmencie miasta stwierdzono zbliżoną liczbę par lęgowych (19 w roku 1993 i 1 w 1997). Podobnie rozkładała się liczba par na poszczególnych stanowiskach. 1

Tab. 1. Główne typy środowisk w południowo-zachodniej części Wrocławia - Main habitat types in south-western part of Wrocław town Środowisko - Habitat zabudowa miejska i przemysłowa urban and industrial area parki, cmentarze, lasy parks, cemeteries, forests ogródki działkowe allotments tereny ruderalne ruderal area wody, drogi i in. water reservoirs, roads and others tereny rolnicze agriculture lands Razem Total Powierzchnia - Area (km ) Udział - Share (%) 10,49 41,1 1,87 7, 3,1 1,1 1,05 4,1, 8,5 6,9 7,0 5,63 100 Zagęszczenie pleszki (5 par w 1993 r.) na terenach ogródków działkowych (310 ha), wyniosło 8,1 par na 1 km. Największe koncentracje stanowisk znajdowały się w rozległych kompleksach ogródków działkowych w okolicach Woj szyc (50 ha) (odpowiednio 6 w roku 1993 i 7 par w 1997) oraz w okolicach Górki Skarbowców ( ha) (odpowiednio 5 w 1993 r. i 3 pary w 1997 r.). Również na terenie ogródków zagęszczenia lokalne były znacznie wyższe, osiągając,7 (w 1994 r.) i 13,6 par na 1 km (w 1997 r.) wokół Górki Skarbowców ( ha) oraz 1,0 (w 1993 r.) i 14,0 par (w 1994 r.) na 1 km w okolicy Wojszyc (50 ha). Dyskusja i podsumowanie W południowo-zachodniej części Wrocławia pleszka rozmieszczona było bardzo nierównomiernie: najwyższe zagęszczenia lęgowe osiągała na terenie ogródków działkowych, nie występowała natomiast w strefie pól uprawnych. W ogródkach zagęszczenie było ośmiokrotnie wyższe w porównaniu z zagęszczeniem ogólnym obliczonym na całym terenie badań i pięciokrotnie wyższe w porównaniu z terenami parków, cmentarzy i lasów. Uzyskane zagęszczenia na całej powierzchni badań nie odbiegają od za-

gęszczeń pleszki podawanych z innych miast Polski (tab. ). 0 podobnych preferencjach siedliskowych i wysokich zagęszczeniach na obszarach miast obfitujących w ogródki działkowe 1 wysoką zieleń donoszą również inni autorzy (Glutz, Bauer 1985, Cramp 1988, Tomiałojć, Stawarczyk 003). W peryferyjnych dzielnicach niektórych miast Europy środkowej (np. Hamburga, Krefeld) gatunek ten najwyższe zagęszczenia osiągał w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, występując wówczas w rekordowych zagęszczeniach ponad 10 par na 1 km (Glutz, Bauer 1985). Pod koniec lat osiemdziesiątych pleszka zniknęła z wielu miast Europy (Glutz, Bauer 1985, Cramp 1988, Dyrcz i in. 1991). W latach powojennych była ona licznym gatunkiem lęgowym we Wrocławiu (Szarski 1955). W latach siedemdziesiątych zagęszczenie lęgowe pleszki na terenie ogródków działkowych we Wrocławiu kształtowało się pomiędzy 4,9 a 6,3 pary na 10 ha (Jakubiec, Bluj 1977). W latach osiemdziesiątych wycofała się z terenu miasta (Dyrcz i in. 1991), a także z terenu Parku Szczytnickiego (Cisakowski 199), gdzie występowała w latach siedemdziesiątych (Tomiałojć, Pro fus 1977). W 003 r. na terenie (ca 600 ha) dzielnic bogatych w zieleń i ogródki działkowe (Biskupin i Sępolno) wraz z fragmentem Parku Szczytnickiego zlokalizowano 1 terytoriów pleszki (3,5 pary/1 km ) (Kopij, w druku). W samym Parku Szczytnickim w 003 roku gniazdowało około 5 par (M. Martini - dane niepubl.). Przedstawione w niniejszej pracy wyniki badań z lat dziewięćdziesiątych z południowo-zachodniej części miasta, a także dane z rejonu dzielnic Sępolno i Biskupin z 003 r. wskazują na poprawę stanu i stabilizację liczebności populacji pleszki na terenie Wrocławia. Na obszarach leśnych pleszka jest gatunkiem nielicznym, którego występowanie zależy od sposobu prowadzenia gospodarki leśnej. W intensywnie zagospodarowywanych lasach gospodarczych środkowej Anglii spośród przebadanych 67 drzewostanów liściastych i iglastych o średniej powierzchni 7,71 ha, gatunek ten wystąpił zaledwie na dwóch z nich w liczbie dwóch par (Donald i in. 1998). W lasach brzozowych Skandynawii zagęszczenia lęgowe kształtowały się od 0,7 do 11 par na 1 km (Glutz, Bauer 1985). Zaskakująco nielicznie gatunek ten pojawia się w lasach pierwotnych Puszczy Białowieskiej, gdzie na obszarze 47 km stwierdzono zaledwie kilka par (>0, pary /1 km ) (Tomiałojć i in. 1984), występując o wiele liczniej w lasach zagospodarowanych położonych poza Parkiem Naro- 3

Tab.. Liczebność pleszki na wybranych powierzchniach (<lkm ) na terenie Polski - Number of Phoenicurus phoenicurus in chosen areas (<lkm ) in Poland 4 Źródło danych Source of data Zagęszczenie (liczba par/1 km Density (no. of pairs/1 km ) Liczba par No. of pairs Powierzchnia Area (km ) Środowisko Habitat Lokalizacja - Site 00 CN r-l niniejsza praca 1,1 7 5,6 miasto Wrocław Kopij, dane niepubl. 3,5 1 ok. 600 dzielnica willowa (ogródki działkowe, Park Szczytnicki, Ogród Zoologiczny) Wrocław - Biskupin Nowicki 001 Luniak i in. 001 Kuźniak 1996 Dyrcz i in. 1991 Jermaczek i in. 199 Czwałga 199 Tomiałojć i in. 1984 Jermaczek i in. 1995 0,4-0,6 0-30 5 śródmieście Warszawa 0,6-1, 300-600 494 całe miasto Warszawa 1,-1,3 38-40 31,9 miasto Leszno 1.1 43 40,0 miasto Gliwice 1,9-,4 40-50 ok. 1 miasto Gorzów Wlkp.* 1. 4,16 miasto Sulechów >0, >10 47 las pierwotny Puszcza Białowieska 0,9 14 16,18 las gospodarczy leśnictwo Nowy Świat (Sulechów)

Karkonosze* gm. Święta Katarzyna (woj. dolnośląskie) Park Krajobrazowy im. Gen. Dezyderego Chłapowskiego (Wielkopolska) *dane szacunkowe lasy dolno i górnoreglowe krajobraz rolniczy krajobraz rolniczy 934 54,8 17 1300 (950-1830) 3 0-1 1,4 (1,0-,0) 0,05 0-0,006 Flousek i Gramsz 1999 G. Orłowski (000-001) - dane niepubl. Kujawa 000

dowym (Wesołowski i in. 003). Wyraźny wzrost liczebności populacji pleszki odnotowano w ostatnich kilkunastu latach w Karkonoszach. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych wykazano zupełny zanik tego gatunku w dolno i górnoreglowych lasach (Dyrcz i in. 1991), a pod koniec lat dziewięćdziesiątych całą karkonoską populację oszacowano już na 950-1830 par lęgowych (Flousek, Gramsz 1999). Najmniej licznie pleszka występuje w krajobrazie rolniczym (tab. ), gdzie jej liczebność uzależniona jest od obecności odpowiednich biotopów. W świetle uzyskanych wyników należy stwierdzić, iż istotnym czynnikiem decydującym o wysokiej liczebność pleszki na terenie południowo-zachodniej części Wrocławia była obecność ogródków działkowych, na obszarze których znajdowało się 81% wszystkich terytoriów. Uzyskane wyniki pozwalają oszacować całą wrocławską populację pleszki, w połowie lat dziewięćdziesiątych, na około 300 par lęgowych. Czynnikiem, który może w przyszłości ograniczyć rozwój wrocławskiej populacji pleszki jest niewątpliwie likwidacja ogródków działkowych, którą przewiduje się w związku z budową tzw. obwodnicy śródmiejskiej. Sposobem zwiększenia liczebności pleszki na terenie ogródków działkowych może być zakładanie skrzynek lęgowych i promowanie tego działania pośród działkowców. Dla pleszki zaleca się skrzynki lęgowe w dużym otworem wlotowym o owalnym kształcie (wysokość 6 cm i szerokość 3 cm) (Menzel 1984). Na terenie ogródków działkowych w południowo-zachodniej części Wrocławia cztery zlokalizowane gniazda pleszki znajdowały się na poddaszu altan. Wydaje się, że pleszka należy do gatunków ptaków, które przystosowały się do zmian w środowisku przyrodniczym wywołanych działalnością człowieka. Można mieć nadzieję, że także i inne ptaki, które znalazły się na listach gatunków zagrożonych odbudują swoją liczebność i staną się z powrotem licznejszym elemetem naszej przyrody. 6

SUMMARY Number and density of common redstart Phoenicurus phoenicurus in south-western part of Wroclaw town Number of common redstart Phoenicurus phoenicurus has particularly decreased in the last several dozen years in Europe. It occurrs in naturals as well as secondary broadleaved and mixed forests, pine and fir monocultures, rich in green parts of towns, urban allotments, parks and cemeteries. The paper presents results of research carried on in 1993 and 1997 in Wroclaw town. The study area was 5.63 km (8.5% of the town total surface). The common redstart in the south-western part of Wroclaw was unevenly distributed. The number of 7 territorial males were recorded in the study area in 1993; mean density was 1.05 pair per 1 km (Fig. 1 and ). Alogether 81% of localities (n=) was recorded in the area of urban allotments, which occupied only 1% of the study area. The density in urban allotments (8.06 pairs per 1 km ) was nearly 8 times higher than in the whole study area (1,05 pair per 1 km ) and 5 times higher than the density in green parts of the town (parks, cemeteries and forests) (1.6 pair per 1 km ). Similar number if breeding pairs was recorded during the next maping of common redstart breeding localities (19 in 1993 and 1 in 1997). Number of pairs in particular localities was also resembling. The results may indicate the improvement and stable state of common redstart population in Wroclaw, against the opinion of some authors who maintained that it disappeared in the 1980's. The density of the species in the south-western part of Wroclaw is like in other Polish towns (Tab. ). PIŚMIENNICTWO Bauer H.G., Berthold P. 1996. Die Brutvögel Mitteleuropas. Bestand und Gefährdung. Aula-Verlag, Wiesbaden. Cisakowski R. 199. Zmiany w ugrupowaniu ptaków lęgowych w Parku Szczytnickim we Wrocławiu w ciągu kilkunastu lat. Ptaki Śląska 9, 16-5. Cramp S. 1988 (ed.). Handbook of the Birds of Europe, the Middle East and Nord Africa. The Birds of the Western Palearctic. Vol. 5. Tyran, Flycatchers to Trushes. Oxford, New York. Oxford University Press. 7

Donald P.F., Fuller R., Evans A., Gough S. 1998. Effects of forest management and grazing on breeding bird communities in plantations of broadleaved and coniferous trees in western England. Biological Conservation 85, 183-197. Drost I. 1949. Der Gartenrotschwanz ais Ruinenbrüter. Beitr. Naturkunde Niedersachsen 1(5), 1-14. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Ptaków, Wrocław. Glutz U.N., Bauer K. 1985. Handbuch der Vógel Mitteleuropas. 10/1, II. Aula-Verlag, Wiesbaden. GUS. 1995. Rocznik statystyczny 1995. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa. Czwałga T. 199. Awifauna lęgowa miasta Sulechowa w latach 1988-89. Lubuski Przegląd Przyrodniczy III (/3), 13-40. Flousek J., Gramsz B. 1999. Atlas ptaków lęgowych Karkonoszy (1991-1994). Správa Krkonośskeho parku Vrchlabi. Jakubiec Z., Bluj C. 1977. Ptaki ogródków działkowych Acta orn. 16, 179-11. Jermaczek J., Czwałga T., Jermaczek D., Nowak A., Stańko R., Schneider G., Żegliński G. 199. Ptaki lęgowe miasta Gorzowa w roku 1989. Lub. Przegl. Przyr. 3, -3: 41-78. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków R., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Jonkers D.A., Marechal P. 1990. The decline of the redstart Phoenicurus phoenicurus - food for further discussion. Vogeljaar 38, 49-61. Král M. 000. Conflict between the Redstart (Phoenicurus phoenicurus) and Common Redstart (Phoenicurus ochruros) at a shared nest site. Sylvia 37, 153-155. Kopij G. (w druku). Ptaki lęgowe Szczytnickiego Zespołu Krajobrazowego we Wrocławiu. Journal of Agricultural Sciences. Kujawa K. 000. Awifauna Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chłapowskiego. W: Winiecki A. (red.). Ptaki parków krajobrazowych wielkopolski. Wielkopolskie Prace Ornitologiczne 9, 89-11. Kuźniak S. 1996. Atlas ptaków lęgowych Leszna w latach 1990-1993. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków U AM, 6. Luniak M., Kozłowski P. Nowicki W., Plit J. 001. Atlas Warszawy. Zeszyt 8. Ptaki Warszawy 196-000. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. Stanisława Leszczyńskiego. Warszawa. 8

Menzel H. 1984. Der Gartenrotschwanz Phoenicurus phoenicurus. Die Neue Brehm-Bücherei. A. Ziemsen Verlag. Wittenberg Lutherstadt. Nowicki W. 001. Ptaki śródmieścia Warszawy. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa. Rutila J., Latja R., Koskela K. 00. The common cuckoo Cuculus canorus and its cavity nesting host, the redstart Phoenicurus phoenicurus: a peculiar cuckoo-host system? Journal of Avian Biology 33, 414-3. Szarski K. 1955. Ptaki Wrocławia w latach 1946-195. Acta orn. 4, 1-50. Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 1, 38-54. Tomiałojć L. 1994. Redstart. W: Tucker G., Heath M., Tomiałojć L., Grimmett R. Birds in Europe: their conservation status. BirdLife International. Cambridge, ss. 378-379. Tomiałojć L., Profus P. 1977. Comparative analysis of breeding bird communities in two parks of Wrocław and adjacent Querco-Carpinetum forest. Acta orn. 16, 117-177. Tomiałojć L., Wesołowski T., Walankiewicz W. 1984. Breeding bird community of a primaeval temperate forest (Białowieża National Park). Acta orn. 0(3), 41-310. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura". Wrocław. Veistola S., Several A. 1996. The breeding biology of the Redstart Phoenicurus phoenicurus in a marginal area of Finland. Bird Study 43, 351-355. Wesołowski T., Czeszczewik D., Mitrus C, Rowiński P. 003. Ptaki Białowieskiego Parku Narodowego. Not. orn. 44(1), 1-31.