MUZEUM I INSTYTUT ZOOLOGII POLSKIEJ AKADEMII NAUK FRAGMENTA FAUNI STIC A Fragm. faun. W arszaw a, 20 XII 1996 3 9 14 179-205 M a r ia C ic h o c k a Wodopójki (H ydracarina) rzeki Pasłęki A bstract The paper presents the distribution of w ater m ites (H ydracarina) in the lowland river Pasłęka. The investigations were carried out from 1984 to 1986 at 11 sites. 10,338 specim ens belonging to 80 species of H ydracarina were collected. A synecological analysis of the fauna investigated w as m ade, phenology and distribution in the longitudinal and transversal profile of the river were studied. More detailed characteristics were prepared for 10 m ost num erous species. Key words: H ydracarina, Pasłęka river. A uthor's address: Zakład Ekologii i O chrony Środow iska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, ul. Żołnierska 14, 10-561 Olsztyn, POLAND WSTĘP F auna wodopójek nizinnych wód bieżących poznana je st w Polsce stosunkow o słabo. Na tym większą uwagę zasługują więc opracow ania B a z a n - S t r z e l e c k i e j (1964, 1986), B ie s ia d k i (1970) oraz K o w a l ik a i B ie s ia d k i (1981) w całości poświęcone wodopój kom rzek o charakterze nizinnym. Wodopójki są organizm am i wybitnie wrażliwymi na zanieczyszczenia wody ( K o w a lik, B i e s i a d k a 1981; K o w a lik 1984; B i e s i a d k a, K o w a l ik 1991). P ostępująca d eg rad acja wód bieżących wywołuje bardzo isto tn e przekształcenia faunistyczne, które w dalszej konsekwencji będą prowadziły do trwałego zubożenia fauny wodopójek Polski. Powstaje więc pilna potrzeba poznania i udokum entow ania fauny Hydracarina tych rzek nizinnych, które w stosunkow o małym jeszcze stopniu podlegają antropopresji. Takich rzek je st już w Polsce niewiele. Na Pojezierzu M azurskim wiele cech rzeki naturalnej, m ało zm ienionej zachow ała Pasłęka.
180 M. Cichocka Celem tej pracy je st przedstaw ienie wyników trzyletnich badań nad fauną Hydracarina Pasłęki. B adania dotyczyły w szczególności środowiskowego rozm ieszczenia wodopójek oraz ich w ystępow ania w profilu podłużnym rzeki. C harakterystyka Pasłęki Pasłęka je st jed n ą z większych rzek Pojezierza Olsztyńskiego i Niziny W arm ińskiej. Wypływa we wsi Gryźliny koło O lsztynka z obszaru bifurkacji działu wodnego rozdzielającego Pasłękę od dopływu Łyny. Pasłęka uchodzi do Zalewu W iślanego w miejscowości Nowa Pasłęka koło Braniew a. Całkowita jej długość wynosi 211 km, a powierzchnia dorzecza 2220 km 2. Spadek dna kształtuje się w granicach 5-0,4%. Przepływ wody przy ujściu, gdzie szerokość Pasłęki dochodzi do 30 m, a głębokość do 3 m, wynosi 12,7 m 3/se k. Okres wegetacyjny (liczba dni ze średnią tem peraturą dobową powyżej 5 C) trw a około 200 dni. W bezpośrednim otoczeniu Pasłęki rozciągają się głównie lasy i przybrzeżne łąki. Dolina rzeki je st na ogół płaska i dość rozległa, tylko w środkowym odcinku je st w ąska i ostro wcięta. Pasłęka przepływa przez dwa jeziora (Isąg i Sarąg), w jej dolnym biegu utworzony je st zbiornik zaporowy - Jezioro Pierzchalskie. Brzegi m ają na ogół charakter naturalny z wyjątkiem krótkiego odcinka w Gryżlinach i odcinka od Braniewa do ujścia, gdzie koryto je st uregulow ane. W górnym i środkowym odcinku dno je st z reguły żw irow ato-kam ieniste, prąd wody szybki, a przepływ turbulentny. W dolnym odcinku dno je st najczęściej piaszczyste lub zam ulone, prąd wody w yraźnie wolniejszy. Rozwój roślinności zanurzonej uzależniony je s t od podłoża oraz prądu wody. Na dnie piaszczystym lub żwirowatym, w m iejscach o szybszym przepływie, w ystępują zbiorowiska Potamogeton sp. W m iejscach o słabym prądzie, z pew ną ilością m ułu w podłożu w ykształcają się duże skupienia Elodea canadensis. Podłoże żwirowate i kam ieniste pokryte je st często obrostam i nitkow atych glonów lub m cham i. OPIS STANOWISK B adania były prowadzone na 11 stanow iskach (rys. 1). Stanow isko I. Gryźliny. J e st położone w odległości 1 km od strefy bifurkacji, przy szosie O lsztyn - O lsztynek. Szerokość rzeki około 0,8 m, głębokość 0,2 m. Prąd wody silny, dno żw irow ato-kam ieniste. Na k am ien iach w ystępują obrosty nitkow atych glonów. Brzeg uregulow any i wzmocniony faszyną, porośnięty traw am i tworzącym i drobne zastoiska. Stanow isko II. Podlejki. Szerokość rzeki około 10 m, głębokość przy średnim stanie wody do 0,8 m. Bystry prąd wody, dno piaszczysto-kam ieniste, m iejscam i porośnięte przez Elodea canadensis. Potamogeton filiformis i P. lucens. Brzeg piaszczysto-m ulisty, lokalnie porośnięty przez Phragmites australis i Carex sp.
Hydracarina Pasłęki 181 Stanow isko III. Pelnik. Szerokość rzeki dochodzi do 15 m. głębokość do 0,3 m. Bystry prąd wody, dno piaszczysto-kam ieniste ze skupiskam i Elodea canadensis i Potamogeton filiformis. Brzeg m ulisto-piaszczysty porośnięty przez gatunki z rodzajów Veronica i Scirpus. O r n e ta M iłakowo' P ity n y M o r ą g Kolisty 20km granica państwo 'odlejkil r z e k i m ie js c o w o ś c i G r y ź lin y Rys. 1. Rozmieszczenie stanow isk na Pasłęce. Stanow isko IV. Mostkowo. Rzeka o szerokości około 10 m i głębokości 1 m. Prąd wody silny, dno piaszczysto-kam ieniste i piaszczyste ze skupieniam i Elodea canadensis. Brzeg m ulisty, dość wysoki, ciągnący się wzdłuż pastw isk. Stanow isko V. Kalisty. Szerokość rzeki około 10 m, głębokość ponad 1 m. Prąd silny, dno piaszczyste porośnięte przez kępy Elodea canadensis. Brzeg m ulisty, zarośnięty traw am i.
182 M. Cichocka Stanow isko VI. Pityny. Rzeka o szerokości około 15 m i głębokości ponad 1 m. Prąd bardzo silny, dno twarde piaszczysto-kam ieniste, brzeg piaszczysty. Dno porośnięte przez Potamogeton Jiliformis i nitkow ate glony z rodzaju Cladophora. Stanow isko VII. Sportyny. Rzeka o szerokości około 12 m. Płynie w głęboko wciętej dolinie. Brak roślinności zanurzonej. Brzeg piaszczysty z d u żą ilością zastoisk, porośnięty traw am i. Stanow isko VIII. Dąbrówka. Zbiornik Pierzchalski. Zbiornik zaporowy o charakterze limnicznym. Dno piaszczyste, przy brzegu porośnięte przez kępy Glyceria maxima. Stanow isko IX. Powyżej Braniew a. Szerokość rzeki do 20 m. D no piaszczyste, porośnięte przez Potamogeton lucens i P. Jiliformis. Brzeg piaszczystom ulisty z licznymi zastoiskam i. Stanowisko X. Poniżej Braniewa. Rzeka o szerokości około 15 m. Brzegi uregulowane, prąd słaby. Woda m ętna o przykrym zapachu. Brak roślinności zanurzonej. Stanow isko XI. Nowa Pasłęka. Szerokość rzeki dochodzi do 30 m. Dno piaszczyste, m uliste ze skupiskam i Potamogeton Jiliformis i Nuphar luteum. Brzeg piaszczysto-m ulisty z Glyceria maxima. MATERIAŁ I METODY B adania terenowe prowadzono w latach 1984-1986. Próby jakościowe pobierane były w odstępach miesięcznych (za wyjątkiem miesięcy zimowych, kiedy rzeka była s k u ta lodem) za pom ocą czerpaka, z różnorodnych śro d o wisk: zastoisk, kam ieni, roślinności zanurzonej, a w Zbiorniku Pierzchalskim próby były pobierane n a różnych głębokościach (1-7 m) dragą. Dla oceny dom inacji wyróżniono za B i e s i a d k ą i K o w a lik ie m (1980) n a stę pujące klasy dominacji: eudom inanci (dominacja powyżej 10%), dom inanci (5,1-10%), subdom inanci (2,1-5%), recedenci (poniżej 2%). Zastosow ano w skaźnik stopnia związku gatunku ze środow iskiem ( B ie s ia d k a, K o w a lik 1980), stanow iący procentowy stosunek liczebności g atunku w danym środowisku do jego całkowitej liczebności w Pasłęce. Przyjęto następujące klasy współczynnika: bardzo wysoki (75,1-100% ), wysoki (50,1-75%), średnio wysoki (25-50%) i nieznaczny (poniżej 25%). W YNIKI Ogólna charakterystyka Hydracarina Pasłęki W zebranym m ateriale wyróżniono 80 gatunków wodopójek (tab. I). Największą liczebnością charakteryzow ały się Hygrobatidae (26,3%), Torrenticolidae (22,6%) i Lebertidae (7,2%). Spośród pozostałych 12 rodzin bardziej znacząca była jedynie liczebność Aturidae i M ideopsidae (odpowiednio 2,4 i 1,4%).
G atu n ek Tabela I. W ystępowanie wodopój ek (Hudracarina) w Pasłęce Liczba osobników Dominacja % Liczba osobników n a stanow iskach 1 11 III IV V VI VII VIII IX X XI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 12 13 14 H ydrachna cruenta MULL. 1 0,01 1 H ydrachna globosa (G e e r ) 2 0.02 2 Lim nochares aquatica (L.) 1 0,01 1 Eylais seto sa Ko e n. 6 0,06 1 5 T hyas pachystom a K o e n. 1 0,01 1 H ydrodrom a despiciens (M u l l.) 2 0,02 2 H ydrodrom a torrenticola (W a l t.) 59 0.57 5 2 49 3 Sperchonopsis verrucosa (P r o t z) 356 3,45 17 170 59 61 49 Sperchon clupeifer P ie r s. 1419 13,73 241 980 170 18 7 3 Sperchon compactilis Ko e n. 7 0,07 7 Sperchon papillosus T h o r 1807 17,48 6 206 453 135 412 594 1 Sperchon resupinus VlETS 7 0.07 7 Sperchon setiger T h o r 197 1,91 22 1 171 3 Sperchon squam osus Kra m. 1 0,01 1 Sperchon thienem anni Ko e n. 29 0,28 29 Lebertia d resd en sis VlETS 4 0,04 2 2 Lebertia dubia T h o r 8 0,08 8 Lebertia exuta Ko e n. 35 0,34 1 6 6 18 2 2 Lebertia inaequalis (Ko ch) 67 0.65 4 22 23 2 1 3 2 3 5 2 Lebertia insignis N e u m. 482 4,67 91 30 84 34 66 1 176 Lebertia natans VlETS 2 0.02 1 1 Lebertia porosa T h o r 5 0,05 2 1 2 Lebertia pilosa M a g l io 12 0,12 2 1 7 1 1 Lebertia riabuschinskii T h o r 4 0,04 3 1 Lebertia shadini S o kol. 112 1,08 8 30 20 30 20 2 1 Lebertia stigm atifera T h o r 3 0,03 2 1 Lebertia sp. 1 6 0,06 6 Lebertia sp. 2 1 0,01 1 1 Torrenticola am plexa Ko e n. 2338 22,62 2 169 1184 195 452 334 2
T abela I. c.d. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Lim nesia connata Ko e n. 1 0.01 1 Lim nesia fu lg id a KOCH 1 0.01 1 Lim nesia koenikei Pie r s. 4 0.04 1 1 1 1 Lim nesia m aculata (M u l l.) 43 0.42 43 Lim nesia undulata (M u l l.) 1 0.01 1 H ygrobates calliger PlERS. 788 7.62 192 104 73 89 287 3 40 H ggrobates Jluviatilis (Stro m ) 450 4.35 14 212 103 116 1 2 2 H ygrobates longipalpis (H er m.) 815 7.89 508 234 3 2 4 24 8 4 28 H ygrobates longiporus T h o r 11 0.11 1 10 H ygrobates nigrom aculatus Le b. 469 4.54 41 6 6 22 188 39 43 56 11 2 1 H ygrobates norvegicus (Th o r ) 12 0.12 1 1 1 A tractides nodipalpis (Th o r ) 174 1.69 3 46 19 44 62 A tractides ovalis Ko e n. 5 0.05 2 3 Atractides pauesii M ag lio 2 0.02 2 Atractides sp. 14 0.14 13 1 Unionicola crassipes (M u l l.) 13 0.13 13 Unionicola inusitata Ko e n. 11 0.11 1 10 Unionicola minor (S o a r) 1 0.01 1 N eum ania deltoides (Pie r s.) 18 0.18 18 N eum ania im itata Ko e n. 5 0.05 1 4 N eum ania lim osa (Ko c h ) 2 0.02 2 N eum ania papillosa (S o a r) 1 0.01 1 Piona brehmi W a lt. 1 0.01 1 Piona ca m ea (Ko c h ) 1 0.01 1 Piona coccinea (Ko ch) 3 0.03 2 1 Piona gracilipalpis Lu n d b l. 5 0.05 5 Piona conglobata (Ko ch) 1 0.01 1 Piona pusilla (Ne u m.) 20 0.19 20 Piona rotundoides (Tho r ) 5 0.05 1 1 1 2 Piona stjoerdalensis (Th o r ) 1 0.01 1 Piona uariabilis (Ko ch) 1 0.01 1 N autarachna crassa (Ko e n.) 2 0.02 1 1 W ettina podagrica (Ko ch) 5 0.05 5
Tabela I. c.d. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tiphys ensifer (Ko e n.) 1 0.01 1 Forelia breuipes (Ne u m.) 0.0 1 1 Forelia variegator (Ko c h ) 5 4 0.5 3 1 1 15 10 2 7 B rachypoda wersicolor (MULL.) 2 0.0 2 2 Ljania bipapillata T h o r 1 0.0 1 1 Albia stationis T h o r 5 0.0 5 1 1 3 A turus natangensis P r o tz 1 0.0 1 1 A turus scaber Kr a m. 2 3 1 2.2 4 3 2 1 42 7 16 3 4 Kongsbergia m a tem a T h o r 6 0.0 6 6 M ideopsis crassipes S o a r 9 2 0.9 0 5 0 3 19 13 4 3 M ideopsis orbicularis (M u l l.) 5 6 0.5 5 11 7 5 1 4 2 7 1 K rendow skia latissim a P ie r s. 6 0.0 6 6 A rrenurus albator (M u l l.) 1 0.0 1 1 A rrenurus conicus P i e r s. 2 0.0 2 2 Arrenurus crassicaudatus Kram. 6 0.0 6 6 A rrenurus cylindratus PlERS. 5 0.0 5 4 1 A rrenurus globator (M u l l.) 3 0.0 3 3 A rrenurus sinuator (M u l l.) 5 0.0 5 3 2 Razem 1 0 3 3 8 1 2 9 1 8 4 4 3 7 5 8 1161 1 2 3 3 1 5 5 8 7 6 129 2 8 2 2 3 1 4 5 H ydracarina sp. D eutonim fy 1211 6 1 18 4 6 3 9 0 1 9 7 2 2 7 4 4 6 41 1 18 Im agines + deutonim fy 1 1 5 4 9 1 3 5 1 9 6 2 4 2 2 1 1251 1 4 3 0 1 7 8 5 8 0 175 3 2 3 2 4 163
186 M. Cichocka Liczebność poszczególnych gatunków była bardzo zróżnicow ana i zawierała się w zakresie 1-2338 osobników (uwzględniając tylko imagines). Jeżeli w tym szerokim zakresie wyróżnić następujące klasy liczebności: 1 osobnik, 2-5, 6-10, 11-50, 51-100, 101-200, 201-500, 501-1000 i powyżej 1000 osobników, to uzyskujem y bardzo charakterystyczną stru k tu rę liczebności (rys. 2). Zdecydowanie najwięcej gatunków przypada na klasy o niskiej liczebności. Aż 63 gatunki (77,7% całości) m ają liczebność do 50 osobników. O różnorodności gatunkowej Pasłęki decydują więc wodopójki o niskiej liczebności. W klasie o liczebności najwyższej m ieszczą się trzy gatunki: Torrenticola am plexa, Sperchon papillosus i S. clupeifer. Sum a liczebności tych gatunków stanow i ponad 54% całego zebranego m ateriału im agines. Do gatunków o wysokiej liczebności zaliczyć m ożna także: Hygrobates nigromaculatus, H. fluviatilis, Sperchonopsis verrucosa i A turus scaber. 5500 5000 L i 2500 2000 s o b r 1500 k ó 1000 500 Liczba gatunków 5 10 15 20 25 7 L K la sy lic z e b n o łc i: p o n a d 1 0 0 0 501-1000 201-500 101-200 51-100, 11-50 ~ 6-1 0 1 o so b n ik i Rys. 2. S tru k tu ra liczebności gatunków. W stru k tu rze fauny Hgdracarina w Pasłęce najw iększą rolę odgrywają reobionty (rys. 3). Do tej grupy wodopójek zaliczyć m ożna 32 g a tu n k i, których łączna liczebność stanow i 79,2% całości m ateriału. Elem ent reofilny reprezentuje 14 gatunków. Sum a ich liczebności stanow i 18,4% zebranego m ateriału. G rupę reoksenów - n a j mniej specyficzną dla wód bieżących - tworzą 34 gatunki. Jeżeli uwzględnić, że większość reoksenów w ystępuje w Zbiorniku Pierzchalskim, to uzyskujem y obraz bardzo specyficznej fauny rzecznej. Reobionty wyraźnie dom inują w grupie gatunków o najwyższej liczebności. W śród wodopójek o liczebności powyżej 200 osobników tylko H ygrobates longipalpis, H. nigromaculatus i Lebertia insignis są gatunkam i reofilnymi, pozostałe s ą reobiontam i. W k la sa c h o liczebności poniżej 200 osob R k s ( 3 4 ) R b ( 3 2 ) Rys. 3. Analiza synekologiczna wodopójek: Rb - reobionty, Rf - reofile, Rks - reokseny (cyfry oznaczają liczbę gatunków ).
H ydracarina Pasłęki 187 ników, a więc w grupie recedentów przew ażają reokseny - 34 gatunki. Reobionty to 25 gatunków i reofile - 11 gatunków. W iększość reoksenów w ystąpiło w Zbiorniku Pierzchalskim (stanowisko 8) i przy ujściu Pasłęki do Zalewu W iślanego (stanowisko 11). Stanow isko 8 charakteryzuje się fauną stagnofilną, a l l przem ieszaniem fauny stagnofilnej i reofilnej. W P asłęce stw ierdzono w ystępow anie trzech gatu n k ó w now ych dla wiedzy (?), z rodzaju Lebertia N e u m. (2) i Atractides K o c h (1) oraz jednego g a tu n k u nowego dla Polski: Lebertia d re sd e n sis VIETS. Ponadto stw ierdzono w ystępowanie n a Pojezierzu M azurskim 5 gatunków bardzo rzadkich w Polsce, typow ych dla fauny górskiej: Unionicola inusitata, N eum ania imitata, N. papillosa, Naatarachna crassa, Albia stationis ( B ie s ia d k a, C i c h o c k a, Z a w a l 1989). K ształtow anie się fauny Hydracarina w profilu podłużnym rzeki Zm iany liczby gatunków w profilu podłużnym badanej rzeki przedstaw iają obraz dość charakterystyczny (rys. 4). Liczba gatunków n a stanow iskach 2-6 oraz 8 i 10 je st podobna (22-25). W yraźnie niższa je st natom iast na stanow iskach 11, 7, 9 i 1. M ałą liczbę gatunków na stanow isku 7 m ożna uznać za sk u tek trudności technicznych z pobieraniem m ateriału na tym odcinku rzeki, natom iast na pozostałych stanow iskach niższa liczba gatunków stanow i niewątpliwie odzwierciedlenie sytuacji faktycznej, przy czym bardzo niską liczbę gatunków na stanow isku 10 trzeba uznać za skutek degradacji fauny rzecznej pod wpływem zrzutu ścieków kom unalnych Braniewa. Bardziej zróżnicowany charakter przedstaw ia kształtow anie się liczebności Hydracarina w profilu podłużnym Pasłęki. Najwyższą liczebność wodopójek stw ierdzono na stanow isku 3. J e s t to zapewne skutkiem największego zróżnicow ania środowiskowego, jakie odnotowano na tym stanow isku. Najniższa liczebność znam ionuje stanow iska 1 oraz 7-10. Na stanow isku 7 bardzo niska liczebność je st zapewne skutkiem słabej dostępności środowisk przy pobieraniu prób. Dla pozostałych stanow isk niska liczebność wodopójek je st cechą charakterystyczną. In teresu jąco przedstaw ia się w ystępow anie najliczniejszych rodzajów w profilu podłużnym Pasłęki (tab. I). W zdłuż całej rzeki w ystępuje tylko rodzaj H ygrobates K o c h. G atunki tego rodzaju m ają największy udział ilościowy na stanow iskach 1, 2 i 7. W kształtow aniu się liczebności tego rodzaju wzdłuż badanej rzeki nie widać wyraźnej regularności. Rodzaj Lebertia N e u m. w ystępuje n a w szystkich stanow iskach z wyjątkiem stanow iska 8. Tylko na stanow iskach 9 i 10, położonych w dolnym odcinku rzeki obserwowano podwyższoną liczebność Lebertia N e u m., przy niskiej jed n ak ogólnej liczebności wodopójek. Rodzaj Sperchon K r a m e r wykazywał w ysoką liczebność na stanow iskach 1-6. Ponadto w nielicznej liczbie osobników gatunki z tego rodzaju znaleziono n a stanow iskach 8 i 9. Rodzaj Torrenticola P i e r s., reprezentow any tylko przez jeden gatunek, stw ierdzono na stanow iskach 1-7, ale tylko n a stanow iskach 2-6 charakteryzow ał się w ysoką liczebnością. Rodzaj Atractides KOCH występował tylko na stanow iskach 1-6, wszędzie przy
188 M. Cichocka niskiej stosunkow o liczebności. Rodzaj M ideopsis N e u m., w y stęp u jąc n a s ta now iskach 2-9, wykazywał wyraźnie najwyższą liczebność na stanow isku 2. 4000-3000 liczba osobników liczba gatunków 25 20-1000" Rys. 4. S tru k tu ra gatunkow a i liczebność w profilu podłużnym Pasłęki (1-11 - num ery stanowisk). W oparciu o analizy wyżej przedstaw ione istnieje możliwość przedstaw ienia próby wyróżnienia w badanej rzece stref faunistycznych. Prawidłowo układającą się strefowość zaburzają jed n ak stanow iska 8 i 10. Stanow isko 8 je st najbardziej odrębne faunistycznie (tab. 1). W ystępują tu głównie gatunki związane z wodami stojącymi. Liczebność ogólna wodopójek, mimo dość znacznej liczby gatunków je st stosunkow o niska. Stanow isko to, reprezentujące Zbiornik Pierzchalski, stanow i zarazem obcy w sto su n k u do naturalnej strefowości elem ent międzystrefowy. Podobny, m iędzystrefowy ch arak ter m a stanow isko 10. Zrzut ścieków kom unalnych Braniew a spowodow ał tu ta j drastyczne zubożenie fauny wodopójek.
H ydracarina Pasłęki 189 W badanej rzece m ożna wyróżnić czteiy odcinki (rys. 4) o wyraźnie odm iennej faunie wodopójek. Są to odcinki: górny, środkowy, dolny i ujściowy. S ą to równocześnie podstawowe strefy faunistyczne, których przebieg zaburzony je s t zbiornikiem zaporowym (stanowisko 8) i odcinkiem silnie zanieczyszczonym (stanow isko 10). Odcinek górny obejmuje stanow isko 1. C harakteryzuje się niską liczebnością wodopójek, przy dość znacznej liczbie gatunków (17). O dużej specyfice tego stanow iska przesądza występowanie wodopójek krenofilnych i krenobiontycznych, takich jak: Sperchon resupinus, S. squam osus, Lebertia dubia, L. stigmatifera, *H ygrobates noruegicus, Arrenurus conicus, A. cylindratus. F auna wodopójek m a więc w tym odcinku ch arak ter m ieszany. Wygląd rzeki je s t dość jednorodny: szerokość nie przekracza 1 m, a głębokość 20 cm, dom inuje środowisko prądowe, przybrzeżne zastoiska są słabo rozw inięte. Odcinek środkowy obejm uje stanow iska 2-6, które charakteryzow ały się szczególnie w ysoką liczebnością wodopójek. Liczba gatunków na stanow iskach była w yrów nana i dość wysoka (23-25). Szczególnie w ysoką liczebnością odznaczały się rodzaje: Sperchon K r a m e r, Torrenticola P i e r s, i Hygrobates K o c h. Na poszczególnych stanow iskach wodopójki z tych rodzajów stanowiły 76-92% zebranego m ateriału. Do gatunków najliczniejszych na tych stanow iskach należą: Torrenticola amplexa, Sperchon papillosus, S. clupeifer, Hygrobates calliger, H. longipalpis, H. Jliwiatilis. Tylko w tym odcinku rzeki na w szystkich stanow iskach wystąpiły: Sperchonopsis verrucosa, Atractides nodipalpis i Aturus scaber. F auna wodopójek tego odcinka złożona je st głównie z wodopójek zasiedlających mało zm ienione nizinne wody bieżące. J e s t znam ienne, że fauna wodopójek zachowuje n a tym odcinku dużą jednorodność mimo dość znacznych różnic w stru k tu rze siedliskowej pomiędzy stanow iskam i. Rzeka m a na tym odcinku szerokość 6-15 m. Bardzo rozległe kam ieniste bystrzyny są porozdzielane strefam i spokojniejszej wody i skupieniam i roślinności. Dolny odcinek rzeki obejmuje stanow iska 7-10, przy czym stanow iska 8 i 10 reprezentują układy między strefo we: zbiornik zaporowy i odcinek silnie zanieczyszczony. W dolnym odcinku Pasłęki liczebność wodopójek je st w yraźnie niższa niż w odcinku środkowym. Liczba gatunków je s t także znacznie niższa. Nie da się wyróżnić wodopójek, które swoim występowaniem charakteryzow ałyby ten odcinek rzeki. F auna Hydracarina je s t więc wyraźnie zubożała w sto su n k u do odcinka poprzedniego. Najliczniejsze są wodopójki z rodzajów Lebertia N e u m., Hygrobates KOCH. Nader nielicznie i nieregularnie w ystępują wodopójki z rodzajów Sperchon K r a m e r, Torrenticola PlERS. Brak gatunków z rodzaju Atractides K o c h, Aturus K r a m e r, Sperchonopsis P i e r s., które stanow iły istotny składnik odcinka środkowego. W odcinku dolnym szerokość rzeki wynosi średnio 20 m. Rzeka je s t bardziej głęboka. Kam ieniste bystrzyny są słabo wykształcone. Głównym środowiskiem w ystępowania w odopójek s ą zbiorow iska roślinności oczeretowej i zanurzonej.
190 M. Cichocka Ujściowy odcinek rzeki obejm uje stanow isko 11. Charakteryzuje się on nisk ą liczebnością wodopójek, a zarazem stosunkow o wysoką liczbą gatunków. F au n a wodopójek jest bardzo specyficzna. Tylko stosunkow o liczne w ystępowanie gatunków z rodzaju Hygrobates K o c h wskazuje na pewne podobieństwo do wyżej położonych odcinków rzeki (tab. I). W śród 22 gatunków tutaj stw ierdzonych aż 18 gatunków stanow ią wodopójki nie związane z wodami bieżącymi. Wśród 5 najliczniejszych gatunków tylko Hygrobates fluuiatilis je st reobiontem. W ysoka liczba pospolitych w Polsce wodopójek stagnofilnych i stagnobiontycznych je s t c ech ą p rzesąd zającą o wybitnej odrębności faunistycznej odcinka ujściowego. Ten specyficzny układ faunistyczny wynika zapewne z charakteru limnologicznego środowiska. Rzeka m a w tym odcinku szerokość około 30 m, głębokość dochodzi do 2 m, prąd wody wolny. Stosunkow o dobrze rozwinięte są strefy roślinne, w których koncentruje się fauna wodopójek. W Zbiorniku Pierzchalskim, stanow iącym jeden z dwóch układów międzystrefowych, największy udział ilościowy m ają gatunki stagnofilne i stagnobiontyczne. F auna wodopójek odznacza się dość znacznym zróżnicowaniem gatunkow ym, przy niskiej liczebności ogólnej. Środow iskow e rozm ieszczen ie Hydracarina w rzece W Pasłęce jako typowej rzece nizinnej wyróżnia się środow iska prądowe (lotyczne), przybrzeżne zastoiska oraz skupienia roślinności wodnej. W środow isku prądow ym szczególne znaczenie dla w ystępow ania wodopójek m ają kam ieniste bystrzyny, które na stanow iskach 1-6 są szczególnie dobrze rozw inięte, zajm ując bardzo rozległe pow ierzchnie. W dolnym i ujściowym odcinku rzeki kam ieniste bystrzyny w ystępują tylko lokalnie i jako środow iska w ystępow ania wodopójek nie odgryw ają istotnej roli. W kam ienistych bystrzynach zebrano ogółem 5303 im agines, należących do 44 gatunków i 548 deutonim f, co łącznie stanow i nieco powyżej 50% całości zebranego m ateriału. W stru k tu rze dom inacji (rys.5) zaznacza się bardzo w ysoka liczebność gatunków reobiontycznych: Torrenticola amplexa. Sperchon papillosus, S. clupeifer, Hygrobates calliger. Stopień związku ze środowiskiem dla gatunków najliczniejszych zawiera się w dość szerokim zakresie - od średnio wysokiego do wysokiego. Z astoiska w ystępują wzdłuż całej rzeki. W górnych odcinkach zajm ują w ąskie strefy przybrzeżne, rozszerzające się wyraźnie w kierunku środkowych i dolnych odcinków rzeki, gdzie strefa środow isk lenitycznych staje się podstaw ow a. W niezarośniętych strefach lenitycznych zebrano 2137 im agines należących do 52 gatunków i 187 deutonim f, co stanow i ponad 20% zebranego m ateriału. J e s t to środowisko gatunkow o najbogatsze. Aż 32 gatunki są w spólne dla om aw ianych środow isk i rum oszu. G atunkiem o najwyższej liczebności je st tu Hygrobates nigromaculatus, który zarazem charakteryzuje się wysokim stopniem związku ze środowiskiem. W śród subdom inantów gatunkam i o n ajwyższym sto p n iu zw iązku ze środow iskiem są: H ydrodrom a torrenticola,
H ydracarina Pasłęki 191 Forelia variegator, M ideopsis crassipes, Lebertia inaequalis i L. shadini (rys. 6). W śród gatunków o wysokiej liczebności zaznacza się wyższy procent gatunków reofilnych niż w środowisku prądowym. W grupie subdom inantów znalazł się też jeden gatunek stagnofilny Forelia variegator. Roślinność zanurzona była dość dobrze rozwinięta na dnie żwirowatym, piaszczystym lub m ulistym. Głównie były to zbiorowiska Potamogeton sp., m chy i skupienia Elodea canadensis. Największe skupiska roślinności były na stanow iskach 2-6, 9 i 11. Najwięcej wodopójek występowało n a stanow isku 3 w Pelniku. gdzie były liczne skupiska mchów. Ogółem w roślinności zebrano 2769 im agines należących do 30 gatunków i 430 deutonim f, co stanow i 27,7% zebranego m ateriału. Aż 24 gatunki były wspólne z środowiskiem przybrzeżnych zastoisk i 21 z środowiskiem prądowym. W stru k tu rz e dom inacji przew ażają reobionty: Sperchon clupeifer, Torrenticola amplexa i S. papillosus. Dwa ostatnie gatunki charakteryzują się niskim stopniem związku z tym środowiskiem (rys. 7). Bardzo wysokim stopniem związku z roślinnością zanurzoną charakteryzuje się dom inant Sperchon setiger (około 90%) a wysoki stopień osiągają eudom inant Sperchon clupeifer i subdom inant Aturus scaber. W środow isku tym zaznacza się wyższy udział stagnofili, szczególnie dotyczy to stanow iska 11, gdzie Pasłęka jest bardzo szeroka i charakteryzuje się bardzo wolnym prądem. R ozm ieszczen ie Hydracarina w Zbiorniku P ierzchalskim W Zbiorniku Pierzchalskim zebrano 24 gatunki wodopójek w liczbie 129 im agines i 46 deutonim f, co łącznie wynosi 1,5% całości zebranego m ateriału. W stru k tu rze dom inacji przeważają stagnofile. Tylko jeden reofil - Hygrobates longipalpis znajduje się w grupie eudom inantów, ale charakteryzuje się bardzo niskim stopniem związku ze środowiskiem. Pozostałe gatunki reobiontyczne i reofilne znajdują się w grupie recedentów. W szystkie gatunki stagnofilne są bardzo wysoko zw iązane z tym środow iskiem (rys. 8). W Zbiorniku Pierzchalskim próby pobierano w strefie przybrzeżnej, którą zwykle p o ra sta ła Glyceria maxima, w roślinności zanurzonej i z d n a piaszczystego jeziora z głębokości od 0,5 do 7 m (tab. II). Zbiornik ten charakteryzuje się stosunkow o słabym zróżnicowaniem gatunkow ym wodopójek i niezwykle m ałą ich liczebnością. Najwięcej g a tu n ków złowiono w fitolitoralu przybrzeżnym (11) i na głębokości 2-3 m (10). Najwięcej wodopójek złowiono n a głębokości 2-3 m (57 osobników) i w przybrzeżnej strefie (46 osobników). Biorąc pod uwagę woodopójki z stref głębszych od 0,5 do 7 m zauw aża się, że liczba gatunków i liczebność w zrasta do głębokości 3 m i powyżej 3 m maleje. Wśród roślinności zanurzonej występował tylko 1 gatunek w liczbie 2 osobników - Unionicola crassipes.
192 M. Cichocka 8 0 60 80 60 40 20 m 36 Rys. 5 20 Tl Rys. 6 100 100 21 22 23 80 25 80' 20 24 60 60' 40 10 40-20 T2 20 n 5 n im=t Rys. 7 Rys. 8 Rys. 5-8. S tru k tu ra dom inacji i stopień związku gatu n k u ze środowiskiem : 5 - w środow isku prądowym: 6 - w zastoiskach; 7 - w roślinności zanurzonej; 8 - w Zbiorniku Pierzchalskim. 1 - T. amplexa, 2 - S. papillosus, 3 - S. clupeifer, 4 - H. calliger, 5 - H. longipalpis, 6 - H. Jluuiatilis, 7 - S. verrucosa, 8 - L. insignis, 9 - A. scaber, 10 - A. nodipalpis, l i ii. nigromaculatus, 12 - M. crassipes, 13 - L. shadini, 14 - H. torrenticola. 15. F. variegator, 16 - L. inaequalis, 17 - M. orbicularis. 18 - N. deltoides, 19 - U. crassipes. 20 - U. inusitata, 21 - A. crassicaudatus, 22 - P. gracilipalpis, 23 - A. globator. 24. - A. sinuator, 25 - S. setiger. e - eudom inanci, d - dom inanci, s - subdom inanci, r - recedenci. ANALIZA FENOLOGICZNA HYDRA CARINA PASŁĘKI Analizowano występowanie wodopójek w cyklu rocznym od kw ietnia do listopada przez 3 lata. Najwięcej gatunków zaobserwowano w czerwcu (43) i w październiku (49) (rys. 9). Najmniej znaleziono w kw ietniu (28) i w sie rp n iu (27). J e s t to 14
G atunek T abela II. W ystępowanie wodopójek (H ydracarina) w Zbiorniku Pierzchalskim fitolitoral roślinność z a n u rzona dno nieporośnięte 0,5m 0,5- lm l-2 m 2-3m 3-5m 5-7m H ydrachna cruenta M u l l. 1 1 H ydrodrom a despiciens (M u l l.) 2 2 Sperchon papillosus T h o r 1 1 H ygrobates calliger P i e r s. 1 1 1 3 H ygrobates longipalpis (He r m.) 24 24 H ygrobates longiporus T ho r 1 1 Unionicola crassipes (M u l l.) 4 5 2 13 Unionicola minor (S o a r ) 1 2 1 Unionicola inusitata Ko e n. 10 10 N eum ania deltoides (Pie r s.) 1 4 2 10 1 18 N eum ania im itata K o e n. 1 1 N eum ania limosa (Ko c h ) 1 1 2 N eum ania papillosa (S o a r ) 1 1 Piona coccinea (Ko ch) 1 1 2 Piona gracilipalpis Lu n d b l. 3 1 1 5 Piona rotundoides (Th o r ) 1 1 Piona stjoerdodensis (Th o r ) 1 1 Forelia variegator (Ko ch) 1 1 Forelia breuipes (N e u m.) 1 1 M ideopsis orbicularis (M u l l.) 2 1 4 19 1 27 A rrenurus albator (M u l l.) 1 1 A rrenurus crassicaudatus Kram. 3 3 6 Arrenurus globator (MULL.) 3 3 Arrenurus sinuator (MULL.) 1 1 1 3 Razem 39 2 19 7 9 45 7 1 129 H ydracarina sp. deutonim fy 7 1 3 1 13 12 9-46 Im agines + deutonim fy 46 3 22 8 22 57 16 1 175 Razem
194 M. Cichocka sytuacja dość typowa dla im agines związana z rozwojem wodopójek. W iosną ije sie n ią wiele gatunków w ystępuje w stadium deutonim fy. Od kwietnia do m aja obserw uje się wzrost liczby deutonim f, później następuje spadek aż do sierpnia i od w rześnia obserw uje się gwałtowny w zrost aż do listopada. W listopadzie zaobserwow ano najwyższą liczbę deutonim f. Były to zapewne deutonim fy gatunków zim ujących w tym stadium. Liczba deutonim f spada na wiosnę zapew ne z powodu dużej'śm iertelności w okresie zimy. 2500- lic z b a osobników 2000 lic z b a gatu n k ó w lic z b a d e u to n im f 1500- - 60-1000- 50-40 * 30 f 500 IV V VI VII VIII IX X X Rys. 9. Analiza fenologiczna im agines i deutonim f. Najwięcej osobników im agines złowiono w czerwcu i w październiku (rys. 9). O tym decydują głównie gatunki z rodzajów: Torrenticola PlE R S., Hygrobates K o c h, Sperchon K r a m e r i Sperchonopsis P i e r s., których liczebność w m aju, czerwcu i październiku je st bardzo wysoka, a w lipcu, sierpniu i listopadzie stosunkow o n isk a (rys. 10-12, 14-18). W rodzaju Lebertia N e u m. nie zaob
350 300 <250- Ś ro d o w isk o ro ślin n o ść z a s to is k a p rq d o w e 4 ro d o w is k o p r q d o w e r o tlin n o ś ć z a s to is k a 200 150 100- - «10 50 VII Rys. 10. Środowiskowe rozm ieszczenie Sperchonopsis verrucosa w cyklu rocznym. VIII IV V VI VII VIII IX Rys. 11. Środowiskowe rozm ieszczenie Sperchonclupeifer w cyklu rocznym. X XI
500-400- śro d o w isk o ro ślin n o ść z a sto isk a p rq d o w e ś ro d o w is k o p rq d o w e r o ś lin n o ś ć - - z a s t o i s k a 350-50- 100-250 - 200-300- 150-100- VII Rys. 14 Środowiskowe rozm ieszczenie Torrenticola am plexa w cyklu rocznym. VIII IV V VI VII VIII IX X XI Rys. 15. Środowiskowe rozm ieszczenie H ygrobates calliger w cyklu rocznym.
100" 200 - ś ro d o w is k o p r q d o w e - r o ś lin n o ś ć z a s to is k a śro d o w is k o ro ś lin n o ś ć z a s to is k a p rq d o w e Rys. 16. Środowiskowe rozm ieszczenie H ygrobates longipalpisw cyklu rocznym. IV V VI VII VIII IX X XI Rys. 17. Środowiskowe rozm ieszczenie H ygrobates Jluviatilis w cyklu rocznym.
150 ir o d o w iś k o p rq d o w i r o i l i n n o tć - z a s to is k o Ś ro d o w isk o ro ś lin n o ś ć z a s to is k a p rq d o w e 100 i k 6 w 100 IV V VI VII VIII IX X XI VII VIII Rys. 18. Środowiskowe rozm ieszczenie Hygrobates nigromaculatus w cyklu rocznym. Rys. 19. Środowiskowe rozm ieszczenie A turus sca b erw cyklu rocznym.
H ydracarina Pasłęki 199 serw owano aż tak dużych różnic liczebności w kolejnych m iesiącach (rys. 13). Intersujące wydaje się dość liczne występowanie Aturus scaber w listopadzie (rys. 19). Od m aja do października gatunek ten najliczniej w ystępuje w środow isku prądowym, a w listopadzie charakteryzuje się bardzo wysoką liczebnością w zbiorowisku roślin zanurzonych. W kw ietniu jego liczebność je st niska, ale także w tym środow isku je st najliczniejszy. Podobną zależnością charakteryzują się jeszcze dwa gatunki Sperchonopsis verrucosa (rys. 10) i Sperchon clupeifer (rys. 11). PRZEGLĄD NAJLICZNIEJSZYCH GATUNKÓW Sperchonopsis verrucosa Reobiont, stanow i 3,5% liczebności. W ystępuje n a stanow iskach 2-6 głównie w środow isku prądowym, a w m iesiącach w iosennych i jesiennych w roślinności zanurzonej. W zastoiskach spotykany liczniej od m aja do sierpnia (rys. 10). G atunek znany z Europy, Azji i Ameryki Płn. ze strum ieni, rzek, źródeł, wodospadów. Zdaniem Lu n d b l a d a (1968) je st to gatunek euryterm iczny, preferujący dno m uliste i gliniaste wód bieżących. W Polsce gatunek szeroko rozpowszechniony, ale stosunkow o nieliczny, co szczególnie uwidacznia się na tle m ateriału zebranego w Pasłęce. Wykazywany z rzek Pojezierza Pomorskiego (P r o tz 1897), W ielkopolski (B ie s ia d KA 1979), Dolnego Śląska, Wyżyny Małopolskiej, Beskidów Zachodnich (B a z a n -S t r z e - le c k a 1972), Beskidu Wyspowego (B ie s ia d KA 1974), Pienin (B ie s ia d k a 1979) i Roztocza (Kow alik 1984). Sperchon clupeifer Reobiont, stanow i 13,7% liczebności. W ystępuje na stanow iskach 1-4, głównie w kam ienistych bystrzynach, za wyjątkiem kw ietnia i listopada, kiedy je st najliczniejszy w roślinności zanurzonej (rys. 11). G atunek liczny w Pasłęce wiosną i jesienią, w ciągu lata liczebność spada. G atunek znany z Europy i Afryki Północnej ze strum yków, rzek i w odospadów (Lu n d b l a d 1968). W Polsce uznaw any za gatunek pospolity, występujący w środow iskach prądowych rzek nizinnych (B ie s ia d k a 1979). B a z a n - S tr zelec k a (1972) podaje inform acje o w ystępow aniu n a Pojezierzu M azurskim, Nizinie W ielkopolsko-kujawskiej, Dolnym Śląsku, Wyżynie Małopolskiej, Górach Świętokrzyskich, Beskidzie Zachodnim. W rzekach Polski południowowschodniej stosunkow o liczny (Ko w alik 1984). W Pieninach rzadki i nieliczny (B ie s ia d k a 1979).
200 M. Cichocka Sperchon papillosus Reobiont, stanow i 17,5% liczebności. W ystępuje na stanow iskach 1-6. Jed en osobnik został złowiony w Zbiorniku Pierzchalskim. Najliczniej występował w kam ienistych bystrzynach, jedynie w kw ietniu liczniejszy był w śród roślinności (rys. 12). Znany z całej Europy, Algierii, Wysp K anaryjskich (Lu n d b l a d 1968). Z Polski wykazany z Pojezierza Pomorskiego (V ie t s 1936), W ielkopolski (B ie s ia d k a 1970), Beskidów Zachodnich (Ku p is z e w s k a 1965) oraz Roztocza (B ie s ia d k a, Ko w alik 1978). Porównanie liczebności tego g atu n k u z rzek górskich z liczebnością w Pasłęce prowadzi do wniosku, że je st to g atunek rzek nizinnych. Lebertia insignis Reofil, stanow i 4,7% liczebności wodopójek Pasłęki. W ystępuje na stanow iskach 2-7, najliczniej n a stanow isku 9. We w szystkich wyróżnionych typach siedlisk liczebność g atunku je st podobna, ale w cyklu rocznym obserw uje się wyraźne przem ieszczenia pomiędzy środow iskam i. G atunek znany z Europy, głównie z różnorodnych wód bieżących (Lu n d b l a d 1968). W Polsce gatunek bardzo pospolity, zwłaszcza w nizinnej części kraju. Liczne jego występowanie w nizinnej Pasłęce potwierdza obserwacje PIECZYŃSKIEGO (1960), B ie sia d k i (1970, 1972) co do preferow ania przez ten gatunek rzek nizinnych o słabym prądzie. Torrenticola am plexa Reobiont, gatunek w Pasłęce najliczniejszy - 22,6% zebranego m ateriału. W ystępuje na stanow isku 1-7, a więc do ujścia Pasłęki do Zbiornika Pierzchalskiego. Spotykany był we wszystkich badanych siedliskach wodnych, ale zdecydowanie najliczniejszy w środow isku prądowym z wyjątkiem listopada i kwietnia, kiedy był najliczniejszy w roślinności zanurzonej (rys. 14). Szczyt liczebności gatunku przypada na czerwiec. G atunek znany z całej Europy, Japonii z rzek, strum ieni i wodospadów (Lu n d b l a d 1968). Z Polski wykazywany z Niziny W ielkopolsko-kujawskiej (B ie s ia d k a 1970), Beskidu Zachodniego (S o w a 1965, Za ć w il ic h o w s k a 1968) i rzek Polski południowo-wschodniej (Ko w alik 1984).Torrenticola am plexa je st zapewne gatunkiem rzek nizinnych. W badanych rzekach górskich (B ie s ia d k a 1979 i Ko w alik 1984) gatunek ten w ystępuje sporadycznie. Bardziej liczne były tam inne gatunki z rodzaju Torrenticola P i e r s. H ygrobates calliger Reobiont, stanow i 7,6% liczebności. G atunek w ystępujący n a stanow iskach 2-6, 8 i 9, głównie w kam ienistych bystrzynach, stosunkow o liczny w zastoiskach. Najliczniejszy w czerwcu i październiku (rys. 15). G atunek znany z całej Europy i Japonii, z wód bieżących (Lu n d b l a d 1968). W ystępuje na terenie całej Polski. Szczególnie liczny w W ełnie (B ie sia d k a 1970) i w rzekach
H ydracarina Pasłęki 201 Lubelszczyzny (Ko w alik 1984). W Pieninach i Gorcach m ało liczny (B ie s ia d k a 1974, 1979; K u p is z e w s k a 1965). W edług B ie sia d k i (1979) je s t to reofil, gatu n ek euryterm iczny występujący głównie w m chach i zastoiskach. Nie potw ierdzają tego badania w Pasłęce. H ygrobates longipalpis Reofil, stanow i 7,9% liczebności. G atunek w ystępujący n a stanow iskach 2-6, 8 i 9. Najliczniejszy w kam ienistych bystrzynach, szczególnie od lipca do listopada, jedynie w czerwcu bardziej liczny w zastoiskach. G atunek znany z Europy, Azji, Afryki Płn. i Ameryki Płn. z jezior, stawów, torfowisk, zbiorników okresowych, rzek i strum ieni i wód słonaw ych (Lu n d b l a d 1968). W Polsce gatunek pospolity. H ygrobates Jluuiatilis Reobiont, zajm uje 4,4% H ydracarina Pasłęki. W ystępuje n a stanow iskach 1-6 i 9. Najliczniejszy w kam ienistych bystrzynach, tylko w kw ietniu w roślinności zanurzonej. W zastoiskach stosunkow o liczny w m aju. W m iesiącach letnich obserw uje się wyraźny spadek liczebności. G atunek znany z całej Europy, głównie ze strum ieni, rzek, sporadycznie znajdow any w lim nokrenach i reokrenach, a także jeziorach (Lu n d b l a d 1968). W Polsce bardzo pospolity, znany z wielu regionów (B a z a n -S t r z e l e c k a 1972). W rzekach górskich w Pieninach je s t gatu n k iem licznym, zasiedlającym wody bieżące (K u p is z e w s k a 1965 i B ie s ia d k a 1979). Hygrobates Jluviatilis je st najliczniejszym gatunkiem wodopójek na terenie Polski południowowschodniej w W ieprzu, Tanwi oraz ich dorzeczu (Ko w alik 1981). G atunek ten zasiedla także źródła na Roztoczu (B ie s ia d k a, Ko w alik 1978). W K arkonoszach je st gatunkiem o niskiej liczebności znanym tylko z cieków (B ie s ia d k a, C ic h o c k a 1991). H ygrobates nigrom acuiatus Reofil, stanow iący 4,5% liczebności zebranych wodopójek na wszystkich stanow iskach za wyjątkiem Zbiornika Pierzchalskiego. W ystępował we w szystkich siedliskach, preferując wyraźnie zastoiska przybrzeżne z dnem piaszczystym nieporośniętym (rys. 18), co potwierdza wcześniejsze obserwacje B iesia dk i (1979). Najmniej liczny w roślinności zanurzonej. Najwyższą liczebność stw ierdzono w m aju. Znany z całej Europy, Syberii z jezior, torfowisk, strum ieni, rzek i źródeł (Lu n d b l a d 1968). W Polsce szeroko rozprzestrzeniony (B a z a n -S t r z e l e c k a 1972). A turus scaber Reobiont, stanow iący 2,2% liczebności wodopójek w Pasłęce. W ystępuje na stan o w isk ach 2-6. G a tu n e k najbardziej liczny późną je sie n ią (rys. 19).
202 M. Cichocka W ystępuje wtedy wśród mchów zanurzonych w wodzie. Od m aja do września najliczniejszy w k am ienistych bystrzynach. G atunek znany z całej Europy ze strum ieni, rzek i w odospadów (L u n d b l a d 1968).W Polsce wykazywany z Pojezierza M azurskiego (VIETS 1913 a, b), Niziny W ielkopolsko-kujawskiej z Wełny (B ie sia d k a 1970), Beskidów Zachodnich (Ku p is z e w s k a 1965, B a z a n -S t r z e l e c k a 1972, B ie s ia d k a 1974, 1979) oraz Lubelszczyzny (Kow alik 1984). HYDRACARINA PASŁĘKI NA TLE INNYCH RZEK W faunie wodopójek Pasłęki wyróżniono 80 gatunków. J e s t to stosunkow o wysoka liczba w porów naniu z innym i rzekam i nizinnymi. W rzece Wełnie w W ielkopolsce B ie s ia d k a (1970) stwierdził w ystępowanie 34 gatunków, a w rzekach Wielkopolskiego Parku Narodowego: Warcie, W irynce, Sarninie i Kanale M osińskim znaleziono łącznie tylko 15 gatunków (B i e s ia d k a 1972), B a z a n - S t r z e l e c k a (1964) z odcinka W arty na Wyżynie Łódzkiej 5 3 gatunki wodopójek. W innej rzece z Wyżyny Łódzkiej - Grabi w ykazano 5 4 gatunki (B a z a n - S t r z e l e c k a 1986). W rzekach dorzecza W ieprza i Tanwi z Lubelszczyzny Kow alik (1981, 1984) podaje łączną liczbę g atunków - 9 7. W rzekach typowo górskich liczba gatunków je st wyższa niż w rzekach nizinnych. W Rabie B ie s ia d k a (1974) stwierdził w ystępowanie 92 gatunków. W potokach Pienin zebrano 81 gatunków, najwięcej pochodzi z M ałych Pienin, aż 72 gatunki (B ie s ia d k a 1979). Ku p is z e w s k a (1965) stw ierdziła w ystępow anie w D unajcu 70 gatunków, 14 lat później B ie s ia d k a (1979) bad ając tę rzekę stwierdził występowanie tylko 15 gatunków. J e s t to sytuacja wyjątkowa w rzekach górskich. Za przyczynę tego zjawiska B ie s ia d k a (1979) uznaje duży wpływ zanieczyszczenia rzeki, a dla Białki Tatrzańskiej, gdzie występowało tylko 20 gatunków, zbyt w ysoką oligotrofię tej rzeki. W dotychczas badanych rzekach nizinnych z terenu W ielkopolski (B ie s ia d k a 1972, 1979), Wyżyny Łódzkiej (B a z a n -S t r z e l e c k a 1962, 1986) stosunkow o ubogi je st elem ent reobiontyczny. Szczególnie ubogie s ą te rzeki w gatunki z rodzaju Sperchon Kr a m e r.w Pasłęce występuje 7 gatunków z tego rodzaju i cztery z nich są stosunkow o liczne.w Wełnie (B ie s ia d k a 1970) w ystępują dwa gatunki z rodzaju Sperchon Kr a m e r : Sperchon clupeifer i S. papillosus. W rzekach Lubelszczyzny odnotow ano sześć g a tu n k ó w z rodzaju Sperchon K r a m e r (Ko w alik 1984), jed n ak poza Sperchon clupeifer i S. setiger były one o niskiej liczebności. S. papillosus - jeden z liczniejszych gatunków wodopójek Pasłęki nie byl notowany na tym terenie. W Pasłęce wyróżniono sześć gatunków z rodzaju H ygrobates K o c h. W ystępował też Hygrobates norvegicus - gatunek krenofilny.w innych rzekach nizinnych gatunki z rodzaju Hygrobates KOCH były mało liczne. W W arcie w ystępuje tylko reofilny Hygrobates longipalpis (Ba z a n -S t r z e l e c k a 1964) i reobiont H. Jluviatilis (B iesia d k a 1972). W W ełnie stosu n k o w o liczny był H. calliger, natom iast liczebność H. Jluviatilis była stosunkow o niska (B ie s ia d k a 1970). W Pasłęce oba te gatunki charakteryzują się znaczną
Hydracarina Pasłęki 203 liczebnością. W rzece Grabi B a z a n -S t r z e l e c k a (1986) stw ierdziła w ystępow anie H. longipalpis, H. foreli, H. longiporus i H. calliger. H. foreli nie występował w Pasłęce, a H. longiponis był o wiele mniej liczny niż w Grabi. Z rzek Lubelszczyzny K o w a lik (1981, 1984) wyróżnia 9 gatunków z tego rodzaju. W ystępowały tam wszystkie gatunki, które znaleziono w Pasłęce. Najliczniejsze są, zarówno w Pasłęce, jak i rzekach Lubelszczyzny: Hygrobates calliger, H. Jluvialis, H. nigromaculatus. W rzekach Lubelszczyzny mniej liczny niż w Pasłęce był H. longipalpis. W Pasłęce wyróżniono 13 gatunków z rodzaju Lebertia N e u m. W Grabi występowały tylko reofile: Lebertia porosa i L. insignis (B a z a n -S t r z e l e c k a 1986), w Wełnie: trzy gatunki: reofil - L. insignis i reobionty - L. shadini i L. rivulorum. B a z a n - S t r z e l e c k a (1964) wykazuje z W arty tylko jednego reobionta z tego rodzaju - L. stigmatifera, a BlESlADKA (1972) z rzek W ielkopolskiego Parku Narodowego podaje cztery gatunki reobiontyczne: L. porosa, L. circularis, L. riabuschinskii, L. rivulorum i dwa reofile - L. insignis i L. exuta. Z rzek Lubelszczyzny Ko w alik (1981, 1984) wykazuje 11 gatunków z tego rodzaju, liczna je st tylko L. porosa: 8 gatunków je st wspólnych z fauną w odopójek Pasłęki. Przedstaw ione p orów nania stanow ią przykłady ilu stru jąc e tezę o odrębności faunistycznej Pasłęki w stosunku do innych, wcześniej badanych rzek nizinnych Polski. O drębność faunistyczna może mieć w pewnym stopniu ch arak ter regionalny, ale n a obecnym etapie wiedzy nie m a możliwości precyzyjnego określenia regionalizm u. Cechą badanej fauny je st dość duże zróżnicowanie gatunkow e wodopójek, a w szczególności elem entu reobiontycznego i reofilnego. Oba te elem enty charakteryzują się równocześnie wysoką liczebnością. J e s t to więc fauna szczególnie typowa dla tych rzek nizinnych, w których szczególnie dobrze rozwinięte są środow iska prądowe i które równocześnie m ają ch a ra k te r stosunkow o naturalny. Faunę wodopójek Pasłęki m ożna uznać za wzorcową, przy porównywaniu z innym i rzekami nizinnym i. PIŚMIENNICTWO B a z a n -S t r z e l e c k a H. 1962. W odopójki (H ydracarina) Wyżyny Łódzkiej. Fragm. faun..w arszaw a, 9: 255-273. B a z a n -S t r z e l e c k a H. 1964. W ater m ites (Acari, H ydrachnellae) of certain W arta river environm ents. Ekologia pol., A, W arszaw a, 12: 337-354. B a z a n -S t r z e l e c k a H. 1972. W odopójki. Hydracarina. Katalog fauny Polski. W arszawa, 34, 8: 1-100. B a z a n -S t r z e l e c k a H. 1986. W odopójki [Acari, H ydrachnellae) rzeki Grabi. Acta Univ. lodz. Folia zool. anthropol., 4: 59-69. B ie s ia d k a E. 1970. Wodopójki (H ydracarina) dolnego biegu rzeki Wełny. Fragm. faun., W arszawa, 16: 43-55. B ie s ia d k a E. 1972. W odopójki (H ydracarina) W ielkopolskiego Parku Narodowego. Pr. monogr. Przyr. wielkop. Parku nar., Poznań. 5: 96-198. B ie s ia d k a E. 1974. Wodopójki (H ydracarina) rzeki Raby i jej niektórych dopływów. Acta hydrobiol., Kraków, 16: 31-50.
20 4 M. Cichocka B ie s ia d k a E. 1979. Wodopójki (Hydracarina) Pienin. Fragm. faun., W arszaw a. 24: 97-173. B ie s ia d k a E., C ic h o c k a M. 1991. Środowiskowe rozm ieszczenie w odopójek (Hydracarina) w Karkonoszach. Geoekologiczne problem y Karkonoszy. Część II. Ekologia roślin i zwierząt. Wrocław, pp. 275-283. Wyd. Uniw. Wrocł. B ie s ia d k a E., C ic h o c k a M., Zaw al A. 1989. Nowe i rzadsze w faunie Polski gatunki wodopójek (Hydracarina) z Pojezierza Mazurskiego. Prz. zool., Wrocław, 33: 237-242. B ie s ia d k a E., Kow alik W. 1978. Wodopójki (Hydracarina) źródeł Roztocza. Acta hydrobiol., Kraków, 20: 11-34. B ie s ia d k a E., Ko w alik W. 1980. W ater m ites (Hydracarina) of the W estern Bieszczady m ountains 1. S tagnants w aters. Acta hydrobiol., Kraków. 22: 279-298. B ie s ia d k a E., Kow alik W. 1991. W ater m ites (Hydracarina) as indicators of trophy and pollution in lakes. Modern Acarology. The Hague, 1: 475-481. Ko w alik W. 1981. W odopójki (Hydracarina) rzek dorzecza W ieprza. Ann. UMCS, C, Lublin, 36: 327-351. K o w alik W. 1984. S tudia faunistyczno- ekologiczne nad wodopójkam i (H ydracarina) południowowschodniej Polski. Lublin, 83: 1-67, Wyd. AR. Kow alik W., B ie s ia d k a E. 1981. O ccurrence of w ater m ites (Hydracarina) in the River Wieprz polluted with dom estic-industry sewage. Acta hydrobiol., Kraków, 23: 333-350. Ku p is z e w s k a J. 1965. W ater m ites (H ydrachnellae) in the river D unajec. B enthic F auna of the D unajec River. Kom. Zag. Ziem G órskich PAN, Kraków. 11: 177-181. Lu n d b l a d O. 1968. Die H ydracarinen Schw edens. III. Ark. Zool., Stockholm, 21: 1-633. P ie c z y ń sk i E. 1960. Kształtow anie się zgrupow ań w odopójek (Hydracarina) w różnych środow iskach jeziora W ilkus. Ekologia poi., A, W arszawa, 8: 169-198. P r o t z A. 1897. Bericht u ber die vom 22. J u n i bis zum 19. Ju li 1895 in der Kreisen Schwetz, Tuchel, Konitz und Pr.Stargard von m ir untem om m en zoologischen E xcursionen. Schr. naturf. Ges. Danzig, N, F., Danzig, 9: 100-110. S o w a R. 1965. Ecological characteristics of the bottom fauna of the W ielka Puszcza stream. Acta hydrobiol., Kraków, 7: 61-92. V ie t s K. 1913a. Revision der H ydracarinen-sam m lung des Kónigsberger Zoologisches M useum s. Arch, hydrobiol., S tuttgart, 8: 385-418. VlETS K. 1913b. Zur K enntnis der H ydracarinen-fauna von O st- und W estpreussen und B randenburg. 1. M itteilung. Schr. phys.-ókon. Ges., Kónigsberg, 55: 234-2 4 0. V ie t s K. 1936. W asserm ilben oder H ydracarina (H ydrachnellae und Halacaridae). Tierwelt D tschl., Je n a, 31. 32: 1-574. Za ć w il ic h o w sk a K. 1968. F au n a denna dorzecza Kamienicy Nawojowskiej. Acta hydrobiol., Kraków. 10: 119-141. SUMMARY [Title: W ater m ites (H ydracańna) of the river Pasłęka] Investigation on w ater m ites from the river Pasłęka were carried out from 1984 to 1986 at 11 statio ns (Fig. 1). 10 338 im agines belonging to 80 species and 1211 deutonym phs were collected (Table. I.). Figure 3 presents elem ents of great im portance in the synecological stru c tu re of Hydracarina: rheobionts - 32 species and rheophiles - 14 species (both groups with high abundance). 34 species of rheoxenes (low abundance), were associated with the barrier lake Zbiornik Pierzchalski. Lebertia dresdensis V i e t s, a species new for Poland, and five rare species considered to be m ountane, were recorded in the Pasłęka. The m aterial contained m any species new to Pojezierze M azurskie.
H ydracarina Pasłęki 2 0 5 The greatest num ber of species w as recorded a t stations with extremely differentiated h a b ita ts. The occurrence of w ater m ites along the course of Pasłęka w as analysed (Fig. 4). Four zones of the w ater mite fauna were distinquished. Zone I (the upper course of the river) which was characterized by low n um bers of w ater m ites, with a high proportion of crenobionts and crenophiles. Zone II (the middle p art of the river) with high num bers of w ater m ites, especially rheobionts and rheophiles. Zone III (the lower course of the river) with low num bers of w ater m ites, clearly poor in rheobiont species, with a high percentage of stagnophiles. The high proportion of stagnophiles was due to the presence of a barrier lake on th e Pasłęka. Zone IV (the river m outh) with low num bers of Hydracarina and on entirely different species stru ctu re of w ater mites. Most species were stagnobionts and stagnophiles, due to the slow current at the river m outh. The occurrence of w ater m ites in the current h ab itats of a stone-gravel bottom, subm erged plants and m arginal w ater bodies were analysed (Fig. 5-7). 44 species of Hydracarina, over 50% of the m aterial, were collected in the c u rren t h ab itats of a stone-gravel bottom. The species belonging here were strongly associated with the current habitat. 30 species, m aking 27.7% of the entire m aterial, were collected in the subm erged plants. The group of w ater m ites was predom inated by rheobionts. Most species were associated with the habitat of subm erged plants. 20% of the m aterial belonging to 50 species were collected in the m arginal w ater bodies. A high percentage w as recorded for rheophilous and stagnophilous species. In the b arrier lake Zbiornik Pierzchalski (Rys. 8) only 1.5% of w ater m ites were collected and of these 24 species were mostly stagnophilous ones (Table. II). The greatest num bers of w ater m ites were collected in J u n e and October. The highest num bers of deutonym phs were recorded in spring and autum n (Fig. 9). In com parison with other lowland rivers the Pasłęka is inhabited by m any rheobiont species. R edaktor pracy - dr W. Mikołajczyk