STANOWISKO MEZOLITYCZNE Z OKRESU BOREALNEGO W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM

Archeologia Polski, t. LIII: 2008, z. 2 PL ISSN 0003 8180 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI, ROMUALD SCHILD, IWONA SOBKOWIAK-TABAKA, MAŁGORZATA WINIARSKA-KABACIŃSKA STANOWISKO MEZOLITYCZNE Z OKRESU BOREALNEGO W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 1. WSTĘP Stanowisko nr 7 w Krzyżu Wielkopolskim położone jest na północnej krawędzi pradoliny Noteci, około 500 m na wschód od ujścia Drawy do Noteci (ryc. 1). Zostało ono odkryte przypadkowo w 2003 r. w trakcie kopania stawu na działce należącej do Państwa Beaty i Wiesława Mąków. Z gytii wypełniającej starorzecze Noteci wydobyto wówczas 30 przedmiotów wykonanych z poroża i kości, w tym 8 toporów z poroża, 1 siekierę z poroża, 1 topór z kości oraz kilkanaście fragmentów, głównie poroża, ze śladami użytkowania bądź obróbki. Powyższe znaleziska stały się powodem rozpoczęcia w 2005 r. przez J. Kabacińskiego pierwszych prac wykopaliskowych na cyplowatym wycinku północnej terasy Noteci, do którego przylega wyżej wspomniane starorzecze. Prace te, trwające dotychczas w latach 2005 2007, o ograniczonym przestrzennie zakresie i mające na celu rozpoznanie potencjału poznawczego stanowiska, koncentrowały się wokół dwóch podstawowych zagadnień: 1. określenia charakteru, zasięgu i chronologii osadnictwa występującego na krawędzi terasy; 2. zbadania strefy brzeżnej zbiornika oraz przylegających do terasy osadów biogenicznych, celem poznania geomorfologii i stratygrafii stanowiska, jak również ewentualnego stwierdzenia obecności i stanu zachowania zabytków archeologicznych, w tym zwłaszcza wykonanych z surowców organicznych. Ogółem w ciągu pierwszych trzech lat wykopalisk przebadano w ramach 3 wykopów powierzchnię 77 m 2 (ryc. 2). Prace dotychczasowe pozwoliły na stwierdzenie obecności na wyżej wspomnianym cyplu pozostałości rozległej osady (osad?) mezolitycznej, o zasięgu około 1 ha. Liczba pozyskanych do chwili obecnej materiałów krzemiennych wskazuje na niezwykle intensywne wykorzystanie terenu osady. Dotyczy to zarówno samej terasy, jak i strefy brzeżnej, gdzie odsłonięto poziom plaży mezolitycznej, z silnie zaburzoną, ze względu na aktywność go

244 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI 0 50 km Ryc. 1. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Położenie stanowiska na tle Niżu Polskiego. Opracowali P. Szejnoga i J. Kabaciński Fig. 1. Krzyż Wielkopolski, site 7. Location of site on the Polish Plain. Prepared by P. Szejnoga and J. Kabaciński spodarczą, stratygrafią. W strefie tej występują bogate relikty osadnictwa w postaci licznych wytworów krzemiennych, pozostałości ogniska, olbrzymiej ilości węgli drzewnych, fragmentów drewna, często częściowo spalonego lub opalonego, a co najważniejsze narzędzi i odpadów produkcji narzędzi z kości i poroża oraz odpadków pokonsumpcyjnych. Odkryto je również w obrębie wcinających się w piaski plażowe gytii i torfów. Celem niniejszego artykułu jest prezentacja pierwszych wyników badań stanowiska w Krzyżu Wielkopolskim. Wyniki te, jakkolwiek mające po części jeszcze charakter wstępnych ustaleń, wydają się na tyle frapujące i istotne dla badań środkowej epoki kamienia, że postanowiliśmy je udostępnić w postaci niniejszego opracowania. Już bowiem samo odkrycie w jednym miejscu takiego nagromadzenia wytworów wykonanych z surowców organicznych jest wydarzeniem nie

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 245 zwykłym, a dotychczasowe wyniki badań stanowiska stawiają je w naszej opinii w rzędzie najwybitniejszych poznawczo stanowisk mezolitycznych całego Niżu Europejskiego, o ogromnym potencjale badawczym. 2. SYTUACJA GEOMORFOLOGICZNA I STRATYGRAFICZNA MATERIAŁÓW MEZOLITYCZNYCH Materiały mezolityczne stanowiska nr 7 w Krzyżu Wielkopolskim zalegają w warstwie ornej i poziomach glebowych gleby bielicowej wieńczącej piaski stropowe późnoglacjalnej terasy nadzalewowej Noteci oraz w przylegających do niej staw pond 0 10 m a b c Ryc. 2. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Plan wysokościowy terenu stanowiska z zaznaczonymi wykopami i stawem a teren zbadany w 2005 r.; b teren zbadany w 2006 r.; c teren zbadany w 2007 r. Opracowali M. Sip i P. Szejnoga Fig. 2. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hipsometric map of site with position of trenches and pond a area investigated in 2005; b area investigated in 2006; c area investigated in 2007 Prepared by M. Sip and P. Szejnoga

246 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI od wschodu i południa utworach brzegowych i biogenicznych kopalnego starorzecza (odciętego meandra) wczesnoholoceńskiej Noteci. Meander ten wciął się od południa i wschodu w piaski terasy, pozostawiając wyraźnie widoczne w morfologii terenu zagłębienie, wypełnione utworami biogenicznymi, do wysokości około 28 m n.p.m. (do około 2 m poniżej powierzchni terasy). Powierzchnia utworów organogenicznych wypełniska odciętego meandra jest nierówna, z licznymi płaskimi wyniesieniami i zagłębieniami świadczącymi o jego aktywności bio-sedymentacyjnej, również w czasach współczesnych. W najgłębszym obniżeniu kopalnego starorzecza wykopano staw, który dostarczył licznych organicznych zabytków mezolitycznych. Staw ten przebiega w przybliżeniu w osi najgłębszej części starorzecza. Sądząc ze współczesnej morfologii terasy i sąsiadującego kopalnego starorzecza, wykop w strefie brzeżnej zlokalizowany jest na pograniczu stromego, erozyjnego brzegu i łagodnego stoku wewnętrznej części pierwotnego meandra. Obszerny, płaski stok brzegu wewnętrznej części meandra rozciąga się ku zachodowi od wykopu. Wydaje się, że był to obszar największej aktywności społeczności mezolitycznej związanej z jeziorem starorzecza. Wykop 1/2007 w części brzeżnej kopalnego starorzecza przebiega w miejscu zazębiania się utworów mineralnych terasy z piaszczystymi osadami plaży i biogenicznymi starorzecza. Odsłonił on utwory o miąższości nieomal 4 m, od 25,8 do 29,4 m n.p.m. Ogółem wyróżniono 9 warstw tworzących typową sekwencję strefy brzeżnej (ryc. 3). wiercenia/boreholes 0 1 m Ryc. 3. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Profil północny wykopu 1/2007. Objaśnienia do profilu w tekście. Rys. R. Schild Fig. 3. Krzyż Wielkopolski, site 7. Trench 1/2007, section of the northern wall. Explanations in the text of the article. Drawing R. Schild

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 247 2.1. SEKWENCJA STRATYGRAFICZNA W a r s t w a 1. Sekwencja mineralno-biogeniczna strefy brzeżnej podścielona jest aluwiami terasy nadzalewowej. Są to przesycone wodą piaski średnioi drobnoziarniste, niekiedy dość rytmicznie warstwowane, lekko ilaste, nieco odżelazione (obecne są glejowe warstewki o miąższości około 2 cm). Piaski te są plamiste, jasnobrązowe do jasnożółto-brązowych (10YR 6/4-7/3), a w poziomach bardziej ilastych jasnoszaro-brązowe (10YR 6/2). Poniżej głębokości około 150 cm zachowane jest warstwowanie subhoryzontalne; powyżej jest ono zniszczone. Widoczne są liczne korzenie i odbarwienia pokorzeniowe. Strop warstwy jest odcięty erozyjnie. Odsłonięte piaski tworzą również poziom C nie zachowanej w tej części stanowiska gleby bielicowej. Warstwa 1 jest jałowa pod względem kulturowym. Wa r s t w a 2. Na metrze 25 profilu północnego wykopu odsłonięto fragmentarycznie (spągu nie osiągnięto) szare (10YR 5/1), sypkie, gruboziarniste piaski aluwialne ze żwirami i brązowymi laminami (maksymalnie 3 do 4 lamin o miąższości 1 2 mm) osadów organicznych (gytia drobnodetrytusowa?) i być może również z węglami. Laminy te obserwowano tylko w wierceniach w odległości 0,5 i 1,5 m na wschód od wykopu. Piaski warstwy 2 zdają się pochodzić z okresu, gdy meander był jeszcze czynny, a tylko okresowo przekształcał się w zamknięte starorzecze. Wa r s t w a 3. Zapewne zgodnie ze stropem warstwy 2 spoczywa miąższa (do 70 cm grubości), ilasta, tłusta, czarna (10YR 2/1) gytia (dy?), z bardzo licznymi węglami i pyłem węglowym, przechodząca w strefie brzeżnej w gytię torfiastą i drobno- do grubodetrytusową, mocno ciemnobrązową (10YR 2/2). W jej całej miąższości zalegają zabytki krzemienne i wykonane z materiałów organicznych oraz kości, poroże, fragmenty drewna, w tym nadpalone. W strefie brzeżnej, na metrach 5, 10 i 15, gytia warstwy 3 zazębia się z piaskami plaży, również bogatymi w artefakty, w tym organiczne, kości i poroże. Widoczne są tu trzy warstwy gytii, przedzielone piaskami plaży i sukcesywnie wyklinowujące się ku lądowi, oraz liczne brązowe laminy detrytusowych gytii pomiędzy nimi. Najniższa warstwa gytii przechodzi ku lądowi w cienką warstewkę żwirów plaży. We wschodniej, głębokowodnej części wykopu widoczna jest soczewa żółto-brązowych (10YR 5/4), gruboziarnistych piasków i żwirów aluwialnych z węglami, spoczywająca w spągowej partii czarnej gytii. Wa r s t w a 4. Czarną gytię i nadległy torf drzewny warstwy 5 rozdziela warstwa bardzo ciemnych, szaro-brązowych (10YR 3/2) piasków plaży z węglami i przedmiotami zabytkowymi. Wyklinowuje się ona ku wschodowi, już w strefie głębokiej wody starorzecza. Wa r s t w a 5. Warstwa 4 jest zgodnie przykryta silnie spiaszczonymi i wyklinowującymi się w strefie brzeżnej ciemnoczerwono-brązowymi (5YR 3/3) torfami drzewnymi z licznymi soczewami piasku w części zachodniej profilu. Dalej na wschód warstwa ta przechodzi w jednolity, bardzo ciemny, szarobrązowy (10YR 3/2) torf z detrytusem drzewnym. W strefie brzeżnej w warstwie tej występują bardzo liczne węgle i zabytki.

248 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI Wa r s t w a 6. Torfy warstwy 5 są zgodnie przykryte bardzo silnie zhumifikowanym i rozłożonym, bardzo ciemnoszarym torfem (10YR 2/2), przechodzącym ku brzegowi w zdegradowaną kopalną glebę murszową w strefie brzeżnej i dalej w kierunku brzegu w miąższą, szarą próchnicę rozwiniętą na piaskach plaży. Zarówno w torfie, jak i w glebie występują liczne węgle oraz przedmioty zabytkowe. Wa r s t w a 7. Zgodnie ze stropem zhumifikowanego torfu warstwy 6 zalega nadległy, bardzo silnie rozłożony w strefie brzeżnej, torf brunatny, suchy, najpewniej zredukowany w swej pierwotnej miąższości przez kompakcję. Obserwowane są w nim liczne bardzo ciemnoszare (5YR 3/1) wytrącenia tlenków żelaza. Warstwa bogata jest w węgle drzewne. Wa r s t w a 8. Torf warstwy 7 przykrywa, wyklinowująca się w kierunku zbiornika, piaszczysta, bardzo ciemnoszaro brązowa (10YR 3/2), miąższa warstwa orna, stokowa. Są to bezstrukturalne, pylaste i sypkie piaski zawierające rozłożony suchy detrytus organiczny, materiały archeologiczne oraz węgle. W wierceniach, w zbiorniku położonym tuż na wschód od wykopu, w piaskach tych występuje soczewa brunatnego torfu. Wa r s t w a 9. Cała seria utworów mineralnych glebowych i organogenicznych, odsłonięta w wykopie, przykryta jest cienką, czarną próchnicą współczesnej gleby inicjalnej. 2.2. INTERPRETACJA CHRONOLOGICZNA I DYNAMICZNA SEKWENCJI Na obecnym etapie badań geomorfologicznych i chronologicznych mezolitycznego stanowiska nr 7 w Krzyżu Wielkopolskim trudno jest o bardziej szczegółowe interpretacje odkrytej sekwencji, zwłaszcza że nie uzyskano jak dotąd dat radiowęglowych bezpośrednio z nią związanych. Data AMS (Poz-12919) 8590 ± 50 lat B.P. (niekalibrowanych) dla fragmentu topora kościanego ze strefy brzeżnej stanowiska nie może być ściśle powiązana z wyróżnionymi warstwami. Ponadto uzyskana została z frakcji węglanowej kości, co może sugerować, że jest datą minimalną. Podobna jest też sytuacja drugiej daty AMS ze strefy brzeżnej, uzyskanej z frakcji węglanowej topora kościanego. Data ta (Poz-12959), wynosząca 8660 ± 50 lat B.P. (niekalibrowanych), jest bardzo zbliżona do poprzedniej i może być czasowo wiązana z górną częścią pierwszej połowy chronozony borealnej. Oba określenia wieku zabytków, z uwagi na to, iż zostały uzyskane z frakcji węglanowej, mogą być zaledwie datami minimalnymi. Próba interpretacji dynamicznej sekwencji wskazuje, że osadnictwo mezolityczne na piaszczystej terasie przy brzegu środkowej, wewnętrznej części starorzecza mogło rozpocząć się już w końcowej fazie funkcjonowania meandra (warstwa 2), a na pewno istniało już od samych początków powstania starorzecza (warstwa 3), gdy wody powodziowe okazjonalnie wdarły się do starorzecza (warstwa 3, spąg). Jezioro starorzecza od samych początków jest stosunkowo głębokie, o czym świadczy czarna gytia warstwy 3. Wtedy też strefa plażowa jest najbardziej wysu

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 249 nięta na zachód, w głąb piasków terasy. Wyraźne wypłycanie zbiornika notujemy od czasu osadzenia piasków warstwy 4 i nadległych torfów. Torfy te zawierają węgle i zabytki, jednakże, jak dotąd, nie ma całkowitej pewności, co do ich współczesności z otoczeniem sedymentacyjnym. Niewątpliwie głównym poziomem osadniczym stanowiska nr 7 w Krzyżu Wielkopolskim jest warstwa 3. Jest to również okres maksymalnego rozwoju zbiornika starorzecza. Nie można wykluczyć, że osadnictwo na stanowisku funkcjonowało przez cały okres borealny, a co najmniej jego pierwszą połowę, na co może również wskazywać data AMS (Poz-12337) 8760 ± 50 B.P. (niekalibrowane) uzyskana dla drewna rękojeści topora rogowego, wydobytego przy kopaniu stawu. Warto zaznaczyć, że daty dla kolagenu wyekstrahowanego z tegoż topora są o około 250 lat młodsze od dat dla rękojeści, sugerując proces odmładzania kolagenu, znany również z innych stanowisk (por. J. Fiedorczuk, B. Bratlund, E. Kolstrup, R. Schild 2007). 3. MATERIAŁY Na materiały zabytkowe pochodzące ze stanowiska składają się nie tylko wytwory krzemienne, ale i pozostałości organiczne, w postaci narzędzi i odpadów z poroża i kości. Materiały z surowców organicznych obejmują zarówno depozyt, jak i okazy pozyskane w trakcie sezonu wykopaliskowego w 2005 r. Krzemienie pochodzą natomiast wyłącznie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2005 2007. 3.1. MATERIAŁY Z POROŻA I KOŚCI Przedmiotem charakterystyki są dwa zbiory znalezisk pochodzące z dwóch odmiennych kontekstów. Zbiór pierwszy to depozyt wytworów z poroża i kości znaleziony w starorzeczu w trakcie kopania stawu. Zbiór drugi zawiera kilka zabytków znalezionych in situ w trakcie eksploracji strefy brzeżnej zbiornika w roku 2005. 3.1.1. Charakterystyka wytworów z poroża i kości W 2003 r., w trakcie wydobywania torfów i gytii celem wykopania stawu, z północnego krańca projektowanego zbiornika pozyskano 30 wytworów z poroża i kości, z czego 22 okazy stanowią bardzo zwarty technologicznie i typologicznie zespół związany z osadnictwem mezolitycznym. Pozostałe 8 kości wyraźnie odróżnia się stopniem spatynowania oraz stanem zachowania od zabytków ze środkowej epoki kamienia (najpewniej są to kości nowożytne bądź współczesne) i zostały w tym opracowaniu pominięte.

250 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI Tabela 1. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Identyfikacja oraz charakterystyka morfologiczno-osteometryczna wytworów z kości i poroża Table 1. Krzyż Wielkopolski, site 7. Identification and morphological-osteometric characteristic of antler and bone artifacts Nr inw. Zwierzęta Kość Rodzaj narzędzia/ przedmiotu Opis Uwagi 1 jeleń poroże topór lewe, ze sztuki upolowanej (?), oczniak odcięty, na wysokości oczniaka okrągły otwór o średnicy około 27 mm (przyśrodkowa) i 28/29 mm (boczna), ostrze wykonano poprzez ścięcie ukośne, równoległe do mniejszej średnicy tyki, długość ścięcia 88,2 65 mm, wykonane od strony przyśrodkowej, długość topora 212,6 mm, średnica maksymalna/minimalna w środku 60,1/44,2 mm, długość maksymalna od podstawy róży 213 mm, długość od podstawy róży do początków ścięcia 102 94 mm, średnica maksymalna/minimalna pieczęci 57,4/53,8 mm ryc. 4 2 jeleń poroże topór prawe, ze sztuki upolowanej, oczniak odcięty, na wysokości oczniaka okrągły otwór 26 mm (boczna) i średnica przyśrodkowa uszkodzona, ostrze wykonane poprzez ścięcie powierzchni od strony przyśrodkowej, długość ścięcia 70 mm, początek w krawędzi otworu, długość maksymalna 119 mm, długość od podstawy róży 108,5 mm, długość od podstawy róży do początków ścięcia 39,9 mm, średnica maksymalna/minimalna trzonu 65/42,8 mm, średnica maksymalna/minimalna pieczęci 56,3/51,4 mm ryc. 5 3 jeleń poroże topór prawe, ze zrzutka (?), oczniak i nadoczniak odcięte, na ich wysokości okrągły otwór o średnicy 35,5 mm (strona przyśrodkowa), 30/32 mm (strona boczna), ostrze wykonane poprzez ścięcie ukośne od strony boczno-doogonowej długość ścięcia 72,6 mm, długość max 154,6 mm, długość od podstawy róży 150,8 mm, długość od podstawy róży do początków ścięcia 69,6 mm, grubość maksymalna/minimalna 45/39 mm, mocne wyświecenia i ślady pracy negatywy rysów, średnica maksymalna/minimalna pieczęci 50,7/46,3 mm ryc. 6 4 jeleń poroże topór lewe, ze sztuki upolowanej, oczniak i nadoczniak odcięte, na ich wysokości okrągły otwór o średnicy 25,5/28,3 mm (strona przyśrodkowa), 31/32,6 mm (strona boczna), ostrze wykonane poprzez ścięcie od strony bocznej, długość maksymalna 127 mm, długość od podstawy róży do ostrza 107,7 mm, od podstawy do początków ścięcia 60,5 mm, długość ścięcia 40,7 mm, grubość przedmiotu maksymalna/minimalna: 51,5/39,8 mm, średnica maksymalna/minimalna pieczęci 53,8/50,4 mm, średnica maksymalna/minimalna róży 73,2/64,7 mm ryc. 7

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 251 5 jeleń poroże topór 6 jeleń poroże topór 7 jeleń poroże topór 8 jeleń poroże siekiera 9 jeleń poroże odpad produkcyjny 10 jeleń poroże odpad produkcyjny prawe, zrzutek, oczniak i nadoczniak odcięte/odtrącone, na ich wysokości, tuż powyżej róży (strona boczna) okrągły otwór o średnicy 26,9 mm (strona boczna) i 24,4/28 mm, ostrze wykonane poprzez ścięcie od strony bocznej, początki użytkowania, ponieważ brak wyświeceń na uperleniu, uperlenie i bruzdy bardzo dobrze zachowane, długość 218,1 mm, długość od podstawy róży 216 mm, długość do początków ścięcia 105,4 mm, długość ścięcia 91,7 mm, widoczny wyraźny negatyw odprysku, który powstał przy opracowaniu ostrza uderzenie od góry spowodowało oderwanie powierzchni z uperleniem u dołu, grubość tyki maksymalna/minimalna 49,0/36,6 mm, średnica maksymalna/minimalna pieczęci 49,2/45,5 mm, średnica maksymalna/minimalna róży 69,7/61,2 mm prawe, upolowany (?), oczniak odcięty, nadoczniak (?) odcięty, otwór okrągły jak poprzednio o średnicy przyśrodkowej 29 mm i bocznej 33 mm, ostrze wykonane poprzez ścięcie boczno-doogonowe, długość narzędzia 121,3 mm, grubość maksymalna/minimalna 52,3/47 mm, długość ścięcia 64,4 mm. koniec eksploatacji, uperlenie i bruzdy niemal zatarte, dodatkowe ścięcia, średnica maksymalna/minimalna pieczęci 51,0/48,0 mm lewe, upolowany (?), oczniak i nadoczniak odcięte, otwór jak poprzednio o średnicy przyśrodkowej 27,6/29,4 mm i bocznej 29/31 mm, uwaga substancja gąbczasta usunięta intencjonalnie od strony ostrza, ostrze wykonane poprzez ścięcie boczne, od strony przyśrodkowej bruzdy i uperlenie wygładzone niemal całkowicie, długość całkowita przedmiotu 138 mm, od podstawy róży 137,3 mm, od podstawy do początków ścięcia ostrza 53,4 mm, długość ścięcia 66,9 mm, grubość maksymalna/minimalna tyki 60/40,1 mm, średnica maksymalna/ minimalna pieczęci 48,3/44,2 mm lewe, część środkowa tyki ostrze wykonane poprzez odcięcie opieraka, długość ścięcia 93,9 mm, szerokość ostrza 42,8 mm, długość narzędzia 237,8 mm, grubość maksymalna/minimalna w środku 44,3/34,1 mm, uperlenia zagładzone, wykonanie ostrza przez ścięcie w osi ukośnej dogłowowo-doogonowej jedna z odnóg tyki (opierak?), długość 261,2 mm; średnica u podstawy 29,2/25,8 mm, ślady odłamania/odtrącenia, ślady zębów gryzoni jedna z odnóg korony (?), ślady odcinania i odłamania u podstawy, długość 213 mm, średnica podstawy 40/29,7 mm, uperlenie mocno starte ryc. 8 ryc. 9 ryc. 10 ryc. 11

252 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI 11 jeleń poroże 12 jeleń poroże 13 jeleń poroże 14 jeleń poroże 15 jeleń poroże 16 jeleń poroże 17 jeleń poroże 18 jeleń poroże 19 jeleń poroże 20 jeleń poroże odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny odpad produkcyjny jedna z odnóg tyki (oczniak?), długość 260 mm, średnica podstawy 47,7/32,8 mm, uperlenie zachowane dosyć dobrze, ślady ogryzania przez gryzonie jedna z odnóg tyki, długość 309 mm, średnica podstawy 45,5/34,1 mm, ślady nacinania i odtrącenia, uperlenie starte naturalnie jedna z odnóg tyki, długość 304 mm, średnica podstawy 41,5/27 mm, uperlenie zachowane średnio, ślady odcinania i odtrącenia u podstawy nadoczniak, długość 237 mm, uperlenie zachowane dobrze, ślady nacinania i odtrącenia, średnica podstawy 34,5/27,1 mm odnogi korony (kształt widlicy), ślady dookolnego nacinania i odłamania, uperlenie wytarte w naturalny sposób, długość 152,5 i 128 mm (krótsza odnoga), średnica podstawy widlicy 51,7/33,2 mm fragment tyki z odnogami korony, ślady nacinania i odłamania, długość 13 mm, średnica podstawy 29,2/27,8 mm fragment odnogi tyki lub korony, długość 111 mm, oba końce zaciosane, średnica podstawy 40/21 mm, wierzchołek odcięty (zaciosany), uperlenie bruzdy średnio zachowane fragment tyki, ostatni etap eksploatacji, ścięcia ukośne obu końców, długość ścięcia końca grubszego 50 mm (orientacja boczna), długość końca cieńszego 63 mm (orientacja dogłowowa), długość przedmiotu 105,9 mm, średnica 47,7/37,8 mm fragment tyki z odnogami korony, uperlenie mocno starte (szczególnie jednej ze stron), ślady nacięć i odłamania na tyce, średnica tyki 43,9/38,9 mm, długość przedmiotu 282/277 mm fragment wierzchołka jednej z odnóg tyki lub korony długość 62,7 mm, średnica podstawy 23,9/19,7 mm

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 253 21 tur promieniowa topór prawa, część dalsza trzonu oraz koniec dalszy zrośnięty, powyżej końca dalszego, w trzonie wykonano otwór okrągły o średnicy 30/31 mm (powierzchnia dogłowowa), 28/29 mm (strona doogonowa), odpryski po uderzeniach, szerokość końca dalszego (Bd) 101,3, mm, szerokość powierzchni stawowej końca dalszego (BFd) 94,4 mm ryc. 13 26A jeleń poroże topór prawe, ze zrzutka, średnica otworu 28,0 mm ryc. 12 31 tur śródstopia topór część proksymalna, fragment obejmujący około 1/2 obwodu otworu 32 tur śródstopia topór lewa, część proksymalna, średnica otworu 28,0 mm ryc. 14

254 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI 0 5 cm Ryc. 4. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 4. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak 0 5 cm Ryc. 5. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 5. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 255 0 5 cm Ryc. 6. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 6. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak 0 5 cm Ryc. 7. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 7. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak

256 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI 0 5 cm Ryc. 8. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 8. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak 0 5 cm Ryc. 9. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 9. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 257 0 5 cm Ryc. 10. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 10. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak 0 5 cm Ryc. 11. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Siekiera z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 11. Krzyż Wielkopolski, site 7. Blade axe made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak

258 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI 0 5 cm Ryc. 12. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z poroża jelenia. Rys. J. Balcerzak Fig. 12. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of red deer antler. Drawing J. Balcerzak 0 5 cm Ryc. 13. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z kości tura. Rys. J. Balcerzak Fig. 13. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of auroch bone. Drawing J. Balcerzak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 259 0 5 cm Ryc. 14. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Topór z kości tura. Rys. J. Balcerzak Fig. 14. Krzyż Wielkopolski, site 7. Hammer adze made of auroch bone. Drawing J. Balcerzak Wszystkie wytwory zostały zidentyfikowane pod względem gatunkowym, a charakterystyka morfologiczno-osteometryczna i typologiczna 21 wytworów pochodzących z depozytu z 2003 r. przedstawiona jest w tabeli 1. Na 21 okazów 8 to narzędzia: 7 toporów wykonanych z poroża jeleni (ryc. 4 10) oraz pojedyncza siekiera (ryc. 11). Z miejsca pozyskania depozytu pochodzi kolejny topór z poroża jelenia z zachowaną pozostałością trzonka, który znaleziony został w utworach biogenicznych wydobytych w trakcie kopania stawu w roku 2004 (ryc. 12). Został on uwzględniony w tabeli 1 po okazach znalezionych w roku 2003. W depozycie z 2003 r. znajduje się również fragment topora wykonanego z kości promieniowej tura (ryc. 13). Surowiec zwierzęcy, z którego wykonano zestaw narzędzi, pochodził wyłącznie od dwóch gatunków ssaków dzikich jelenia (Cervus elaphus L. 1758) i tura (Bos primigenius Boj. 1827). W przypadku pierwszego z nich wykorzystano wyłącznie poroże, a drugiego kość promieniową (część dalszą trzonu wraz ze zrośniętym końcem dalszym). Topory wykonano z podstawy tyki, tj. okolic róży i miejsca, gdzie wyrasta odnoga tyki, tzw. oczniak. Na wysokości odciętego

260 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI Ryc. 15. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Rysunek poroża jelenia z naniesionymi zdjęciami zabytków z Krzyża Wielkopolskiego, ukazujący wykorzystywane przez społeczność mezolityczną elementy poroża. Wg É. David 2007b, s. 2, fot. zabytków M. Jórdeczka Fig. 15. Krzyż Wielkopolski, site 7. Drawing of red deer antlers with superimposed photographs of objects from Krzyż Wielkopolski, illustrating the antler parts used by Mesolithic man. After É. David 2007b, p. 2, photos of objects M. Jórdeczka

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 261 oczniaka umiejscowiono otwór, a ukośne ostrze wykonano równolegle do mniejszej średnicy tyki. Surowcem było zarówno poroże z upolowanych byków, jak i zrzucone wieńce, tzw. zrzutki. Jedno z narzędzi (rodzaj ciosła) wykonano z części środkowej tyki poroża. Wśród egzemplarzy poroża zidentyfikowano odnogi tyki lub korony oraz korony, które były odpadami poprodukcyjnymi. Drugi zbiór, znacznie mniej liczny (4 okazy), pochodzi z wykopu 1/2005, a wszystkie znalezione tam zabytki zarejestrowane zostały in situ w przekładanych cienkimi poziomami gytiowymi piaskach strefy brzeżnej, w obrębie metra 15. Są to przede wszystkim 2 topory wykonane z kości śródstopia tura, z których jeden to okaz kompletny (ryc. 14), a drugi to silnie zniszczony postdepozycyjnie fragment pochodzący z partii przyotworowej narzędzia 1 ; są one ujęte na końcu tabeli 1. W skład tego zbioru wchodzą jeszcze dwa fragmenty kości z nieokreślonych gatunkowo zwierząt. Ryc. 16. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Rysunek szkieletu tura z naniesionymi zdjęciami zabytków z Krzyża Wielkopolskiego, ukazujący wykorzystane przez społeczność mezolityczną elementy szkieletu. Wg É. David 2007b, s. 2, fot. zabytków M. Jórdeczka Fig. 16. Krzyż Wielkopolski, site 7. Drawing of the skeleton of an auroch with superimposed photos of objects from Krzyż Wielkopolski, illustrating the skeletal parts of the animal used by Mesolithic man. After É. David 2007b, p. 2, photos of objects M. Jórdeczka 1 Okaz uległ zniszczeniu w trakcie pobierania próby do datowania.

262 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI Ryc. 17. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Techniki wykorzystywane w produkcji narzędzi z poroża i kości. Wg É. David 2004b, s. 3, fot. zabytków M. Jórdeczka Fig. 17. Krzyż Wielkopolski, site 7. Techniques used in the production of tools from antler and bone. After É. David 2004b, p. 3, photos of objects M. Jórdeczka

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 263 3.1.2. Interpretacja technologiczna i funkcjonalna zabytków z poroża i kości Analizą technologiczno-funkcjonalną objęto 23 wytwory z kości i poroża pozyskane głównie w trakcie kopania stawu, jak i odkryte w czasie badań wykopaliskowych prowadzonych w 2005 r. (J. Kabaciński, D. Makowiecki, I. Sobkowiak- Tabaka, M. Winiarska-Kabacińska 2006; É. David 2007b). Klasyfikacji typologicznej zabytków dokonano na podstawie morfologii oraz obecności i umiejscowienia części pracujących. Prawie wszystkie narzędzia to topory wykonane z poroża bądź kości (zarejestrowano jedynie 1 siekierę z poroża). Narzędzia te (poza siekierą) mają otwory służące osadzeniu trzonka oraz ukośnie ściętą część pracującą, przeciwległą do tępo zakończonego końca. Cały inwentarz z Krzyża Wielkopolskiego wykonany został z poroża i kości dwóch gatunków zwierząt jelenia oraz tura (J. Kabaciński, D. Makowiecki, I. Sobkowiak-Tabaka, M. Winiarska-Kabacińska 2006). W przypadku jelenia używano wyłącznie jego poroży (ryc. 15), w przypadku tura niektóre z kości kończyn, tj. kości śródstopia oraz promieniową (ryc. 16). Z obu rodzajów surowca wytwarzano narzędzia przeznaczone do intensywnej pracy. W przypadku toporów z poroża jelenia dysponujemy całym zestawem odpadów produkcyjnych potwierdzających, iż wytwarzanie tych narzędzi odbywało się na miejscu. Odpady pozyskano zarówno w trakcie kopania stawu, jak i znaleziono je in situ w trakcie eksploracji strefy brzeżnej stanowiska. Pochodzące z sezonu 2007 pozostałości m.in. żuchw jeleni wskazują na przynoszenie na stanowisko całych upolowanych sztuk. Technika produkcji toporów z poroża obejmowała kilka etapów, z których pierwszy polegał na oddzieleniu od pnia poroża jego zbędnych fragmentów. Wykonywano to poprzez zrobienie bruzdy w porożu (obejmującej większość obwodu poroża), a następnie jego kontrolowanego odłamania (É. David 2007a, s. 40). W przypadku narzędzi z poroża znalezionych dotychczas w Krzyżu Wielkopolskim wyróżnić można dwa style produkcji toporów: 1. bruzdę wykonywano przy pomocy piłowania (sawing); 2. zastosowano technikę punktowania (nicking technique), tj. bruzdy robiono poprzez liniowe uderzanie w poroże po obwodzie narzędziem krzemiennym (ryc. 17). Technikę piłowania zastosowano wyłącznie w przypadku 2 toporów wykonanych ze zrzutek poroża jelenia. Pozostałe 6 toporów zrobiono z poroża jeleni upolowanych i formowano je przy użyciu techniki punktowania. Technika ta była powszechnie stosowana przez społeczności mezolityczne północno-zachodniej Europy, a bruzda w porożu była wykonywana dookolnie wokół całego poroża. Jednak technika używana przez społeczność mezolityczną w Krzyżu Wielkopolskim to bardzo specyficzna jej odmiana, nie spotykana gdzie indziej. Do usuwania bocznych odrostów poroża zamiast bruzdy dookolnej wykonywano bowiem dwie bruzdy po obu stronach poroża. Jakkolwiek obydwa rodzaje toporów (tj. ze zrzutek oraz z poroża sztuk upolowanych) wykazują analogiczny sposób wykonania otworu na umieszczenie trzonka poprzez jego zwrotne wydrążanie przy użyciu łuku (ryc. 17), elemen

264 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI tem je różniącym jest wielkość otworów. Topory zrobione ze zrzutek mają otwór o średnicy około 28 mm, podczas gdy okazy wykonane z poroża sztuk upolowanych mają otwór mniejszy, o średnicy około 25 mm. Natomiast wszystkie ostrza toporów zostały zrobione w ten sam sposób poprzez stopniowe, ukośne ścienianie poroża w rezultacie jego skrobania (ryc. 17). O ile proces produkcji narzędzi z poroża odbywał się bez wątpienia na samym stanowisku, o tyle jak dotychczas brak jest odpadków produkcyjnych wskazujących na miejscowe wykonywanie toporów z kości tura. Okazy znalezione na stanowisku w Krzyżu Wielkopolskim są w sensie typologicznym i morfologicznym identyczne ze znalezionymi w kontekstach maglemoskich w północnych Niemczech, południowej Szwecji i Danii (É. David 2004a, s. 175, 370). W Krzyżu Wielkopolskim zarejestrowano 2 typy narzędzi z kości kończyn tura 1 fragment topora z dystalnej części lewej kości promieniowej (ryc. 13) oraz 2 topory z kości śródstopia (ryc. 14). Unikatowym odkryciem jest fragment topora z kości promieniowej. Topory takie są znaleziskami bardzo rzadkimi w tym okresie (Viechelen, Niemcy oraz Mullerup, Dania), a okazy nieuszkodzone są niemal w całości ornamentowane (np. topór z Højby; S.A. Sørensen 1979, ryc. 20). Jak dotychczas topory wykonane z kości śródstopia tura, z wyjątkiem stanowiska w Ageröd, były znane wyłącznie z północno-zachodniej Europy, a granica ich występowania przebiegała mniej więcej na linii Wisły. W przeciwieństwie do toporów zrobionych z metapodiów tura znanych ze wspomnianego obszaru, okazy znalezione w Krzyżu Wielkopolskim zostały wykonane częściowo w odmiennej technice. Cechą wspólną wszystkich toporów jest sposób oddzielenia fragmentu kości, z którego zrobione miało być narzędzie. Czynność ta polegała na ukośnym w stosunku do płaszczyzny kości oddzielaniu niewielkich kościanych wiórów za pomocą krzemiennego narzędzia i pośrednika (ryc. 17). W dalszej kolejności ukształtowane ukośne ostrze opracowywano za pomocą skrobania. Różnicuje je natomiast sposób wykonania otworu na oprawę. W przypadku egzemplarza z Krzyża Wielkopolskiego otwór w toporze wykonywano poprzez wiercenie, natomiast w analogicznych toporach, typowych dla kultury maglemoskiej północno-zachodniej Europy otwór wykonywano inną techniką poprzez punktowe uderzanie i stopniowe wydrążanie w ten sposób otworu (dotted perforation; É. David 2003). 3.2. MATERIAŁY KRZEMIENNE W trakcie badań wykopaliskowych powadzonych w latach 2005 2007 pozyskano ogółem 7700 wytworów krzemiennych, wykonanych wyłącznie z lokalnie występującego narzutowego kredowego krzemienia bałtyckiego. Rozplanowanie wykopów w trakcie trzech kolejnych sezonów było konsekwencją przyjętej strategii badań, która zakładała rozpoznanie skali i zasięgu osadnictwa mezolitycznego na terasie, w strefie brzeżnej oraz w samym zbiorniku. Stąd też materiały krzemienie występowały w dwóch odmiennych, chociaż zazębiających się kontekstach stratygraficznych. Część z nich zarejestrowano na zasiedlonej powierzchni terasy, gdzie występowały aw słabo rozwiniętej, silnie zbielicowanej i zaburzonej an

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 265 0 a 3 cm b c d e Ryc. 18. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Rdzenie wiórowe jednopiętowe. Rys. M. Józwiak Fig. 18. Krzyż Wielkopolski, site 7. Single-platform cores for blades. Drawing M. Józwiak

266 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI a b c 0 d 3 cm e Ryc. 19. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Rdzenie a rdzeń wiórowy dwupiętowy; b rdzeń odłupkowy jednopiętowy; c, e rdzenie odłupkowe dwupiętowe; d rdzeń odłupkowy o zmienionej orientacji. Fig. 19. Krzyż Wielkopolski, site 7. Cores Rys. M. Józwiak a double-platform blade core for blades; b single-platform core for flakes; c, e double-platform cores for flakes; d core for flakes with changed orientation. Drawing M. Józwiak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 267 tropogenicznie i bioturbacyjnie współczesnej warstwie ornej oraz poniżej, w iluwium tejże gleby. Głębokość ich występowania nie przekraczała na ogół 30 40 cm od powierzchni. Im bliżej eksploracja przesuwała się w kierunku wschodnim i zbliżała się do strefy brzeżnej, tym ilość materiałów w warstwach powierzchniowych malała i tym więcej materiałów rejestrowano głębiej, w obrębie piasków plażowych przekładanych laminami i nieco grubszymi warstewkami gytii detrytusowej warstwa 3 (ryc. 3). W strefie plaży zabytki krzemienne współwystępowały z bardzo licznymi, dużymi węglami drzewnymi, spalonymi lub opalonymi gałęziami, wreszcie z materiałami z kości i poroża. Specyfika dotychczas badanych wykopów, będących głównie długimi szurfami metrowej szerokości, z kilkumetrowymi rozszerzeniami, powoduje, iż nie zarejestrowano dotychczas układów o charakterze krzemienicowym oraz żadnych śladów zabudowy mezolitycznej 2. Jedynym jej śladem jest pozostałość ogniska stwierdzona na metrze 15 wykopu 1/2005. Pośród inwentarza krzemiennego zarejestrowano 7139 sztuk debitażu, 85 rdzeni i ich fragmentów oraz 476 narzędzi i odpadków z ich produkcji. W skład debitażu wchodzą głównie drobne okrzeski oraz wióry i odłupki. Pośród rdzeni, na ogół drobnych, nie przekraczających 4 5 cm długości, a w większości mniejszych, nieznacznie przeważają rdzenie do pozyskiwania wiórów i wiórków. Najliczniejsze są rdzenie wiórowe jednopiętowe (27 sztuk ryc. 18), dużo mniej liczne są okazy dwupiętowe (7 sztuk ryc. 19a) oraz ze zmienioną orientacją 6 okazów. Rdzeni odłupkowych jest nieco mniej (łącznie 31 sztuk). Są one na ogół mniejsze od wiórów, i w większości stanowią bez wątpienia szczątkowe formy rdzeni wiórowych. Występują pośród nich, w zbliżonych ilościach, okazy jedno- i dwupiętowe oraz ze zmienioną orientacją (odpowiednio 8, 10 i 13 sztuk ryc. 19b e). Zarejestrowano również 4 rdzenie zaczątkowe oraz 10 fragmentów rdzeni. Grupa narzędzi liczy 376 okazów. Wystąpiły pośród nich następujące typy narzędzi: drapacze (20 okazów), rylce (38 okazów), przekłuwacze, pazury i wiertniki (7 okazów), obłęczniki (3 okazy), wióry retuszowane (84 okazy), piłki (2 okazy), odłupki retuszowane (51 sztuk), wióry z wnęką przedrylcowczą (3 sztuki), ciosaki (11 sztuk), piki (6 sztuk), fragmenty narzędzi retuszowanych (5 sztuk) oraz liczna grupa zbrojników (147 sztuk). Pośród drapaczy dominują zdecydowanie okazy wykonane z odłupków 17 okazów o na ogół regularnie zakolonych drapiskach (ryc. 20a i). Znaleziono również po jednym drapaczu podkrążkowatym (ryc. 20j) oraz zębatym. Drapacze wiórowe są nieliczne (3 sztuki ryc. 20k m). Drugą liczną kategorią narzędzi są rylce. Są one typologicznie bardzo zróżnicowane, a cechą charakterystyczną tej grupy jest znacząca przewaga okazów odłupkowych nad wiórowymi. Najliczniejsze są rylce klinowe 11 sztuk (ryc. 21a c, e), węgłowe 8 sztuk (ryc. 21d, f, g) oraz jedynaki 12 okazów (ryc. 21h). Obecne są również rylce łamańce (ryc. 21i) oraz kombinacje różnych typów (ryc. 21j). W ramach wszystkich podtypów występują zarówno formy pojedyncze, jak i zwielokrotnione. 2 Szansą na to jest planowane otworzenie dużego wykopu na terasie. Założony w 2007 r. wykop 1, o wymiarach 5 5 m, znajduje się w strefie brzeżnej zbiornika i nie został do końca wyeksplorowany.

268 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI a b c e d f g h i 0 3 cm j k l m Ryc. 20. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a i drapacze odłupkowe; j drapacz podkrążkowaty; k m drapacze wiórowe. Rys. M. Józwiak Fig. 20. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools a i flake end-scrapers; j circular end-scraper; k m blade end-scrapers. Drawing M. Józwiak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 269 a b c d e f g 0 3 cm h i j Ryc. 21. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a c, e rylce klinowe; d, f g rylce węgłowe; h rylec jedynak; i rylec łamaniec; j rylec mieszany. Fig. 21. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools Rys. M. Józwiak a c, e dihedral burins; d, f g burins on truncation; h single-blow burin; i burin on a snap; j mixed burin. Rys. M. Józwiak

270 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI a b 0 3 cm c d Ryc. 22. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a b piki; c d ciosaki ( ślady oprawy; - - - - lokalizacja śladów używania). Rys. M. Józwiak Ryc. 22. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools a b picks; c d flake axes ( traces of hafting; - - - - wear traces). Drawing M. Józwiak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 271 0 a 3 cm b c d e f g Ryc. 23. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a pik; b, d wióry retuszowane; c, e, g ciosaki; f odłupek retuszowany ( ślady oprawy; - - - - lokalizacja śladów używania). Fig. 23. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools Rys. M. Józwiak a pick; b, d retouched blades; c, e, g flake axes; f retouched flake ( traces of hafting; - - - - wear traces). Drawing M. Józwiak

272 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI a b c 0 3 cm d e Ryc. 24. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a, c ciosaki; b wiór retuszowany; d przekłuwacz; e wiertnik ( ślady oprawy; - - - - lokalizacja śladów używania). Fig. 24. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools Rys. M. Józwiak a, c flake axes; b retouched blade; d perforator; e borer ( traces of hafting; - - - - wear traces). Drawing M. Józwiak

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 273 c d b e f a j k l g h i m n o p r s 0 3 cm t u w y z Ryc. 25. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a g tylczaki typu Stawinoga; h k tylczaki lancetowate; l, s tylczaki maglemoskie; m o, r tylczaki łukowe krępe; p tylczak rombowaty; t y półtylczaki typu Komornica; z piłka ( - - - - lokalizacja śladów używania). Rys. M. Józwiak Fig. 25. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools a g Stawinoga points; h k lanceolate points; l, s Maglemosian points; m o, r squat arched points; p rhomboid point; t y Komornica micro-truncations; z saw ( - - - - wear traces). Drawing M. Józwiak

274 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI a b c d e f g h i j k l m n o 0 p r 3 cm s t u w y z Ryc. 26. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a b półtylczaki typu Komornica; c h, l trójkąty rozwartokątne krępe; i k, m s, z trójkąty rozwartokątne smukłe; t w trójkąty równoboczne krępe; y trójkąt równoboczny smukły. Fig. 26. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools Rys. M. Józwiak a b Komornica micro-truncations; c h, l squat obtuse triangles; i k, m s, z slender obtuse triangles; t w squat isosceles triangles; y slender isosceles triangle. Drawing M. Józwiak Na uwagę zwraca obecność w inwentarzu stosunkowo licznych pików i ciosaków. Tych pierwszych zarejestrowano 6 (ryc. 22a, b, 23a). Ciosaków wystąpiło więcej 11 okazów, w tym 1 rdzeniowy, a reszta odłupkowa (ryc. 22c, d, 23c, e, g, 24a, c). Liczną grupę stanowią proste formy retuszowane wióry retuszowane 84 okazy (ryc. 23b, d, 24b) oraz odłupki retuszowane 51 sztuk (ryc. 23f).

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 275 d e a b c f g h i j k l 0 3 cm m n o Ryc. 27. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Narzędzia krzemienne a, d l mikrorylce; b c pazury; m o rylczaki. Rys. M. Józwiak Fig. 27. Krzyż Wielkopolski, site 7. Flint tools a, d l microburins; b c groovers; m o burin spalls. Drawing M. Józwiak Stosunkowo nieliczne są inne kategorie narzędzi: przekłuwacze 2 okazy (ryc. 24d); pojedynczy wiertnik (ryc. 24e), 3 obłęczniki i 2 piłki (ryc. 25z). Zdecydowanie najliczniejszą grupą narzędzi są zbrojniki, których wystąpiło 147 sztuk, łącznie z fragmentami 3. Pośród nich wydzielono 17 tylczaków, głównie typu Stawinoga (ryc. 25a g). Obecne są również tylczaki lancetowate (ryc. 25h k) oraz rzadkie maglemoskie (ryc. 25l, s), krępe łukowe, najczęściej niedołuskane (ryc. 25m o, r), i rombowate (ryc. 25p). Zarejestrowano 24 półtylczaki, z których około połowa to półtylczaki typu Komornica (ryc. 25t y, 26a, b). Pozostałe to proste formy mikrolityczne, poprzecznie łuskane lub okazy nieokreślone. 3 Ich podział przeprowadzono na podstawie typologii S.K. Kozłowskiego (1972).

276 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI Bez wątpienia najliczniejszą grupę zbrojników tworzą trójkąty, których wydzielono 51 okazów. Dominują pośród nich trójkąty rozwartokątne 47 okazów, w tym w zbliżonej liczbie okazy krępe (ryc. 26c h, l) i smukłe (ryc. 26i k, m s, z). Pozostałe kilka okazów to trójkąty równoboczne, krępe (ryc. 26t, w) bądź smukłe (ryc. 26y). Do grupy zbrojników mikrolitycznych zaliczono również 2 smukłe, stromo retuszowane pazury (ryc. 27b, c). Z produkcją narzędzi związane są 44 mikrorylce (ryc. 27a, d l) oraz 56 rylczaków (ryc. 27m o). Omawiany inwentarz krzemienny ze stanowiska w Krzyżu Wielkopolskim posiada szereg cech charakterystycznych umożliwiających określenie jego chronologii względnej. Do cech takich zaliczyć należy przede wszystkim: 1. liczną obecność drapaczy, zwłaszcza odłupkowych, przy prawie zupełnym braku skrobaczy; 2. liczną i typologicznie zróżnicowaną grupę rylców, w przewadze odłupkowych; 3. w grupie zbrojników wyraźnie zaznaczoną obecność tylczaków Stawinoga, lancetowatych i maglemoskich, obecność licznych półtylczaków typu Komornica oraz trójkątów równoramiennych i rozwartokątnych, zarówno krępych, jak i smukłych; 4. liczną obecność pików i ciosaków. Pozwala to umieścić osadnictwo w Krzyżu Wielkopolskim w ramach starszej części mezolitu 4. Z punktu widzenia systematyki egzystujących w tej części Niżu i w tym okresie społeczności mezolitycznych, analizowany inwentarz wydaje się najbliższy starszym zespołom komornickim (narwiańskim), nawiązującym do szeroko definiowanego kręgu maglemoskiego, występującym w zachodniej Polsce (Z. Bagniewski 1997; 2001; M. Kobusiewicz 1999; S.K. Kozłowski 1989; T. Galiński 1992). Dobrym przykładem analogii jest tutaj zespół związany ze starszą fazą osadniczą stanowiska nr 10 w Pobielu (Z. Bagniewski 1990). Z drugiej strony, obecność analogicznego topora z kości (tura?) na położonym stosunkowo niedaleko stanowisku nr 31 w Pławienku, sklasyfikowanym przez Z. Bagniewskiego jako stanowisko kultury Oldesloe, sugeruje nieco inne powiązania (Z. Bagniewski 1997). Szereg przyczyn wyklucza jednak na obecnym etapie rozpoznania stanowiska jego ostateczne umiejscowienie w ramach systematyki starszego mezolitu. Najistotniejsza jest rozbudowana stratygrafia części brzeżnej, skąd pochodzi około połowa prezentowanych tutaj materiałów krzemiennych 5. Miąższość uwarstwień, w których materiały krzemienne występowały in situ, przekracza niekiedy 50 cm i są one bardzo niejednorodne, zbudowane z naprzemiennie zalegających piasków plażowych i warstewek gytii (por. wyżej charakterystyka stratygrafii). Ze względu na brak seryjnego datowania osadów budujących strefę brzeżną nie możemy jeszcze określić, przez jaki czas budowane były osady, w których rejestrujemy zabytki krzemienne. Nie możemy również w chwili obecnej rozdzielić i zaprezentować zespołów występujących w obrębie poszczególnych poziomów stratygraficznych. Stąd najwłaściwsze wydaje się generalne powiązanie inwentarza z Krzyża Wielkopolskiego ze starszym mezolitem i z kręgiem maglemoskim. 4 Na tak określoną chronologię osadnictwa nie ma wpływu znalezienie w piaskowej (terasowej) części stanowiska 2 trapezów. 5 Pozostałe znalezione zostały na samej terasie, gdzie materiały krzemienne nie rozwarstwiają się w układzie pionowym.

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 277 a b Ryc. 28. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Zdjęcia mikroskopowe wiórów retuszowanych (powiększenie 100 ) a ślady powstałe w rezultacie skrobania kości (nr inw. K7/30/2006); b ślady powstałe w rezultacie skrobania drewna (nr inw. K7/195/2006). Fot. M. Winiarska-Kabacińska Fig. 28. Krzyż Wielkopolski, site 7. Microscopic photographs of retouched blades (100 ) a traces resulting from scraping bone (inv. no. K7/30/2006); b traces resulting from scraping wood (inv. no. K7/195/2006). Photo M. Winiarska-Kabacińska

278 JACEK KABACIŃSKI, ÉVA DAVID, DANIEL MAKOWIECKI 4. ANALIZA TRASEOLOGICZNA WYBRANYCH ZABYTKÓW KRZEMIENNYCH Przedstawiona wyżej analiza funkcjonalna wyraźnie wskazuje na konieczność posługiwania się określonymi typami narzędzi krzemiennych przy produkcji narzędzi z poroża i kości. W związku z tym, dla weryfikacji ustaleń tej analizy, postanowiono przeprowadzić analizę funkcjonalną wybranych typów narzędzi krzemiennych, których morfologia i wielkość sugerowały potencjalną moż Tabela 2. Krzyż Wielkopolski, stan. 7. Charakterystyka funkcjonalna wybranych narzędzi krzemiennych noszących ślady używania Table 2. Krzyż Wielkopolski, site 7. Functional description of selected flint tools with wear traces Typ narzędzia Rodzaj obrabianego Rodzaj wykonywanego surowca ruchu Uwagi odłupek retuszowany poroże skrobanie odłupek retuszowany poroże skrobanie, cięcie piłka?? ryc. 25z przekłuwacz kość skrobanie pik poroże uderzanie wierzchołkiem ryc. 22a; oprawiony pik poroże uderzanie wierzchołkiem ryc. 23a; oprawiony pik poroże skrobanie ryc. 22b wiór retuszowany kość skrobanie ryc. 23e wiór retuszowany poroże (?) rozwiercanie wiór retuszowany kość skrobanie wiór retuszowany poroże, kość rozwiercanie oprawiony (?) wiór retuszowany? wiercenie ryc. 23b wiór retuszowany kość skrobanie ryc. 24b, 28a wiór retuszowany drewno skrobanie ryc. 24d, 28b wiór retuszowany?? wiór retuszowany poroże skrobanie ryc. 23d wiór retuszowany? skrobanie ryc. 24e wiór retuszowany drewno (?) skrobanie wiór retuszowany poroże skrobanie wiór retuszowany drewno skrobanie ciosak poroże skrobanie ryc. 23e ciosak poroże skrobanie, cięcie ryc. 23c ciosak poroże skrobanie ryc. 22c ciosak drewno dłutowanie ryc. 23g; oprawiony ciosak drewno (?), kość (?) dłutowanie ryc. 22d; oprawiony ciosak? pobijanie ciosak poroże? dłutowanie ryc. 24c; oprawiony ciosak drewno (?), kość (?) dłutowanie ryc. 24a; oprawiony

STANOWISKO MEZOLITYCZNE W KRZYŻU WIELKOPOLSKIM 279 liwość ich wykorzystania przy produkcji narzędzi z surowców organicznych. Obserwacjami mikroskopowymi objęto więc jedynie wyselekcjonowany zbiór zabytków i dlatego wyniki prezentowanej analizy nie pretendują do miana wyczerpującej analizy funkcjonalnej całego inwentarza. Badaniom traseologicznym poddano 2 odłupki, 2 piłki, 1 przekłuwacz, 18 wiórów retuszowanych (ryc. 28), 4 piki oraz 11 ciosaków. W przypadku dwóch ostatnich kategorii przebadano wszystkie dostępne obecnie okazy, w pozostałych grupach zbadane egzemplarze stanowią jedynie próbę. Wszystkie zabytki są w bardzo dobrym stanie zachowania, pozwalającym na prowadzenie obserwacji bez ograniczeń. Jedynie jedno narzędzie przekłuwacz nosi ślady przegrzewania, co nie stanowiło jednakże przeszkody w obserwacjach. Spośród 38 analizowanych okazów na 28 stwierdzono ślady używania, w tym wiele bardzo intensywne (tabela 2). Zdecydowana większość analizowanych narzędzi służyła do obróbki poroża ślady takie wystąpiły na 17 okazach. Pochodzą one głównie od skrobania poroża. Wykonywano to różnymi narzędziami odłupkami retuszowanymi, pikami, wiórami retuszowanymi oraz ciosakami. Dużo rzadziej odnotowano ślady pochodzące od cięcia (2 przypadki, w tym 1 odłupek retuszowany i 1 ciosak), rozwiercania (1 pik i 1 ciosak) oraz dłutowania (wyłącznie 3 ciosaki). Ślady obróbki kości są rzadsze zarejestrowano je na 5 narzędziach. Dominuje skrobanie kości służyły do tego przekłuwacz i 3 wióry retuszowane. Wiór retuszowany użyty był również do rozwiercania kości wykonywania w niej otworów. Na 4 narzędziach widoczne są ślady pochodzące od obróbki drewna. Zarejestrowano je w przypadku 3 wiórów retuszowanych i 1 ciosaka. Kilka narzędzi (2 piki i 2 ciosaki) było oprawionych. Analizując sposób użytkowania narzędzi poszczególnych typów, można pośród nich zaobserwować pewne regularności. I tak w przypadku 4 używanych pików dwa miały ślady jedynie na wierzchołku, którym uderzano w poroże (ryc. 22a, 23a). Oba piki były oprawione. Pozostałe dwa użyto do skrobania poroża (ryc. 22b). Na 11 ciosaków 3 były nieużywane, a 1 był wykorzystywany do skrobania drewna (ryc. 23g). Pozostałe 7 okazów służyło do obróbki poroża, głównie do jego skrobania (ryc. 22c, 23c, e) i dłutowania (ryc. 22d, 24a). Zdecydowanie najbardziej zróżnicowane czynności, i w odniesieniu do różnych surowców, wykonywano wiórami retuszowanymi (ryc. 23b, d, 24b). Podsumowując wyniki obserwacji traseologicznych można stwierdzić, że w osadzie prowadzono wysoce specjalistyczne prace mające na celu produkowanie przedmiotów z kości i poroża, a narzędzia były intencjonalnie dobierane do określonych czynności, co szczególnie widać w przypadku ciosaków i pików. 5. CHRONOLOGIA BEZWZGLĘDNA OSADNICTWA MEZOLITYCZNEGO Dotychczasowa chronologia bezwzględna stanowiska oparta jest na 5 akceleratorowych analizach radiowęglowych przeprowadzonych w Poznańskim