STAN ZBADANIA ROZTOCZY Z RODZINY SPINTURNICIDAE (ACARI: MESOSTIGMATA) W POLSCE

WIADOMOSCI PARAZYTOLOGICZNE T. 46 4) 2000: 433-438 STAN ZBADANIA ROZTOCZY Z RODZINY SPINTURNICIDAE (ACARI: MESOSTIGMATA) W POLSCE HANNA FERENC, MACIEJ SKORACKI Zaklad Morfologii Zwierzajt, Uniwersytet im. A. Mickiewicza Poznan, Szamarzewskiego 91, E-mail: hania@man.poznan.pl KNOWLEDGE OF THE MITES OF THE FAMILY SPINTURNICIDAE (ACARI: MESOSTIGMATA) IN POLAND Abstract. This paper presents a checklist of the mites of the family Spinturnicidae set on the basis of the whole Polish literature review. The checklist is supplemented with new data about bat hosts and localities in Poland. WSTE.P Roztocze z rodziny Spinturnicidae OUDEMANS, 1901 sa^ ektopasozytami wyst?puja^cymi wyla^cznie na nietoperzach (Chiroptera), a wysoki stopien specjalizacji pozwala przypuszczac, iz ewoluowafy rownolegle ze swoimi gospodarzami (DUSBABEK 1971). Zwierz?ta te w zadnym momencie cyklu zyciowego nie opuszczaja^ zywicieli (pasozytnictwo obligatoryjne). Ogromna wi?kszosc gatunkow jest zwia^zana z blonami lotnymi (zwlaszcza z plagiopatagium i chiropatagium, rzadziej wyst^puja^ na uropatagium), zas pojedyncze gatunki stwierdza si? na powiekach i w otworze odbytowym. Niezwykle warunki zycia wywarly silny wplyw na morfologi? oraz biologi? tych roztoczy. Spinturnicidae sa^ zyworodne, ich rozwqj odbywa si? wedhig schematu binimfalnego (proto i deutonimfa); odzywiaja^ si? wyla^cznie krwia^ swoich gospodarzy, choc istnieje duze prawdopodobienstwo, iz rowniez limfa, a dla gatunkow zyja^cych na powiekach wydzielina gruczolow Izowych, stanowi pokarm (RUDNICK 1960). Pierwsza i do tej pory jedyna swiatowa rewizja rodziny Spinturnicidae autorstwa RUDNICKA pojawila si? w 1960 roku. Rudnick podaje w niej 37 gatunkow naleza^cych do 7 rodzajow w tym 19 gatunkow z rodzaju Spinturnix, z ktorych 6 zostalo stwierdzonych w Europie. Aktualnie w Europie znanych jest 12

434 H. FERENC I M. SKORACKI gatunkow (w tym jeden gatunek z dwoma podgatunkami) roztoczy z rodziny Spinturnicidae. STAN ZBADANIA W POLSCE Z terenu Polski wykazano do tej pory 1 rodzaj Spinturnix von Hey den, 1826 z 7 gatunkami w tym jeden gatunek z dwoma podgatunkami. *- dane podawane po raz pierwszy. 1. Spinturnix myoti (KOLENATI, 1856) zebrany z nocka duzego - Myotis myotis, nocka Natterera - Myotis nattereri, nocka rudego - Myotis daubentonii* :, mopka - Barbastella barbastellus, mroczka poznego - Eptesicus serotinus, gacka brunatnego - Plecotus auritus* dolnosla^skiego - Pluczki Dolne, Wojcieszow Gorny, Chelmiec, Ksiajz, Walim, Kamieniec Zabkowiecki, Zloty Stok (HAITLINGER 1978) podkarpackiego - Przemysl (podawany przez KOZLOWSKIEGO (1955) jako Spinturnix vespertilionis) mazowieckiego - Warszawa (ZUKOWSKI 1966) wielkopolskiego - Poznan* lubuskiego - Wysoka*, Mi^dzychod*, Kalawa*, Mi^dzyrzecki Rejon Umocniony* malopolskiego - Malopolska Wschodnia (podawany przez KOZLOWSKIEGO i MUSIELA (1961) jako Spinturnix vespertilionis), Ojcowski Park Narodowy (RAFALSKI 1977), Zakopane*, Tatry - Jaskinia pod Wanta^* zachodniopomorskiego - Strzaliny* 2. Spinturnix andegavinus DEUNFF, 1977 zebrany z Myotis daubentonii, Myotis myotis, nocka tydkowlosego - Myotis dasycneme, nocka wa^satka - Myotis mystacinus*, Barbastella barbastellus* dolnosla^skiego - Lesna, Pluczki Dolne, Wojcieszow Gorny, Swiny, Chelmiec, Ksiajz, Srebrna Gora, Zloty Stok, Szczepanow (podawany przez HAITLINGERA (1978) jako Spinturnix daubentoni). wielkopolskiego - Poznan* lubuskiego - Wysoka*, Mi^dzychod*, Kalawa*, Miedzyrzecki Rejon Umocniony* podlaskiego - Bialowieza (HAITLINGER 1992) malopolskiego - Tatry - Jaskinia pod Wantq*

STAN ZBADANIA ROZTOCZY 435 3.1. Spinturnix mystacinus mystacinus (KOLENATI, 1857) zebrany z nocka wa^satka - Myotis mystacinus, Myotis nattereri, Myotis myotis* dolnosla^skiego - Wojcieszow Gorny, Swiny, Ksia^z, Walim (HAITLINGER 1978) lubuskiego - Wysoka*, Mi^dzychod* malopolskiego - Tatry - Jaskinia Wielka Litworowa*, Jaskinia pod Wantq* 3.2. Spinturnix mystacinus brandti HAITLINGER, 1978 zebrany z nocka Brandta - Myotis brandti, Myotis mystacinus z wojewodztwa: dolnoslajskiego - Wojcieszow Gorny (HAITLINGER 1978) 4. Spinturnix acuminatus (KOCH, 1836) zebrany z borowca wielkiego - Nyctalus noctula z wojewodztwa: podlaskiego - Bialowieza (HAITLINGER & RUPRECHT 1982; HAITLINGER 1992) 5. Spinturnix punctata (SUNDEVALL, 1833) zebrany z Barbastella barbastellus dolnosla^skiego - Wojcieszow Gorny, Ksia^z, Walim, Radochow, Kamieniec Zajskowiecki, Zmigrod (podawany przez HAITLINGERA (1978) jako Spinturnix barbastelli) lubuskiego - Mi^dzychod* podlaskiego - Bialowieza (podawany przez HAITLINGERA (1992) jako Spinturnix barbastelli) 6. Spinturnix kolenatii OUDEMANS, 1910 zebrany z Eptesicus serotinus, mroczka pozlocistego - Eptesicus nilssoni podlaskiego - Waski (HAITLINGER & RUPRECHT 1977), Bialowieza (HA- ITLINGER & RUPRECHT 1977; HAITLINGER 1992) kujawsko-pomorskiego - Kowal, Kukawy (HAITLINGER & RUPRECHT 1985) lubuskiego - Wysoka* 7. Spinturnix plecotinus (KOCH, 1839) zebrany z Plecotus auritus, gacka szarego - Plecotus austriacus, Myotis daubentoni*, Myotis myotis*, Myotis mystacinus*, Barbastella barbastellus*

436 H. FERENC I M. SKORACK1 dolnosla^skiego - Wojcieszow Gorny, Kozmice, Gniewoszow, Zloty Stok, Wroclaw, Kowale, Szczepanow, Zmigrod (HAITLINGER 1978) gornosla^skiego - Rz?dowice (HAITLINGER 1978) lodzkiego - Dhigol?ka (HAITLINGER 1978) podlaskiego - Teremiski, Kukawy (HAITLINGER & RUPRECHT 1985), Bialowieza, Czartejew n. Siemiatycze (HAITLINGER 1992) wielkopolskiego - Poznan* lubuskiego - Wysoka*, Mi?dzychod* malopolskiego - Zakopane* DYSKUSJA Z powyzszego przegla^du literatury uzupelnionego o nowe stanowiska i gatunki zywicieli wynika, iz do tej pory na terenie Polski Spinturnicidae stwierdzono na 13 gatunkach nietoperzy. W literaturze polskiej nie ma do tej pory informacji na temat Spinturnicidae z nast?puja ych gatunkow nietoperzy: karlika malutkiego - Pipistrellus pipistrellus, karlika wi?kszego - Pipistrellus nathusii, mroczka posrebrzanego - Vespertilio murinus, borowiaczka - Nyctalus leisleri, nocka Bechsteina - Myotis bechsteini, podkowca malego - Rhinolophus hipposideros, podkowca duzego - Rhinolophus ferrumequinum oraz borowca olbrzymiego - Nyctalus lasiopterus. Borowiec olbrzymi stwierdzony by! w Polsee tylko raz na podstawie materialu kostnego (RUPRECHT 1970). W przypadku podkowca duzego stwierdzenia sa^ rowniez bardzo nieliczne - obserwowano go zaledwie trzy razy (HARMATA & WOJTUSIAK 1963) (LABOCHA & POSTAWA 1992) (MLECZEK 1992). Ektopasozyty pozostalych 6 gatunkow nietoperzy wymagaja^ dalszych badan. Na podstawie badan faunistycznych w krajach osciennych (Czechy - DUSBABEK 1962) mozna spodziewac si? stwierdzenia gatunkow z rodziny Spinturnicidae nowych dla Polski takich jak: Spinturnix emarginatus z Myotis emarginatus (KOLENATI, 1856), Spinturnix psi (KOLENATI, 1856) typowy dla Miniopterus schreibersi ale pojawiaja^cy si? tez na Myotis myotis (DUSBABEK 1962), Endyhovenia euryalis CANESTRINI, 1884 typowa dla Rhinolophus ferrumequinum ale pojawiajaj:a si? na Myotis myotis (DUSBABEK 1962) i Myotis emarginatus (RUDNICK 1960) oraz Paraperiglischrus rhinolophinus KOCH, 1841 specyficzny dla Rhinolophus ferrumequinum ale stwierdzany tez na Rhinolophus hipposideros (RUDNICK 1960). Najprawdopodobniej w przyszlosci na liscie gatunkow Polski znajda^ si? redyskrybowany przez ESTRADA-PENA i SANCHEZ (1989) Spinturnix dasycnemi (KOLENATI, 1856) z Myotis dasycneme oraz opisany przez DEUNFF, KELLER, AELLEN (1986) Spinturnix helvetiae DEUNFF, 1986 z Nyctalus leisleri. Osobniki zbierane z nocka rudego Myotis daubentoni opisane zostaly po raz pierwszy jako Diplostaspis daubentonii KOLENATI, 1857. Nazwa gatunkowa

STAN ZBADANIA ROZTOCZY 437 Spinturnix andegavinus DEUNFF, 1977 zostala wprowadzona po uznaniu Diplostaspis daubentoni za nomina nuda (DEUNFF 1977), choc UCHIKAWA (1994) powoluja^c si? na prac? HAITLINGERA (1978) przychyla si? raczej do powrotu do nazwy daubentoni odpowiadaja^cej nazwie gatunkowej zywiciela. DEUNFF i wsp. (1997) uznali osobniki zbierane z Barbastella barbastellus za synonimy Pteroptus punctatus opisanego w 1833 przez SUNDEVALL oraz Pteroptus barbastelli opisanego w 1856 przez KOLENATI, sta^d zgodnie z zasadami uzyli wobec redyskrybowanego gatunku nazwy wczesniejszej, czyli Spinturnix punctata b?da^cej synonimem uzywanej do tej pory w polskiej literaturze nazwy barbastelli. Uzywana przez KOZLOWSKIEGO (1955), KOZLOWSKIEGO & MUSIELA (1961), MUSIELA (1964) jak i w Wykazie Zwierzaj; Polski (BLASZAK, MADE; 1997) nazwa gatunkowa vespertilionis zgodnie z postanowieniem Mi?dzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej z roku 1936 zostala uniewazniona w zwia^zku z zamieszaniem, jakie spowodowalo stosowanie jej w przeszlosci do licznych rodzajow zaliczanych cz?sto nieslusznie do rodziny Spinturnicidae. Uzycie nazwy gatunkowej vespertilionis nie jest zalecane zwlaszcza, ze tylko nieliczne osobniki opisane pod ta^ nazwa^ udalo si? zsynonimizowac (RUDNICK 1960). W zwiajzku z tym w spisie fauny Polski nie powinno si? znalezc 8 gatunkow a 7. Roztocze opisywane w wyzej wymienionych pracach jako Spinturnix vespertilionis wymagajq. rewizji. Fakt, iz byly zbierane z Myotis myotis, a takze opisy i rysunki wskazuja^ iz najprawdopodobniej jest to Spinturnix myoti. PODZIE.KOWANIA Dziejtujz dr Krzysztofowi Piksie z Instytutu Biologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie za dostarczenie materialu z Jaskin Tatrzanskich. LITERATURA BLASZAK C., MADEJ G. 1997. Antennophorina, Microgynina, Sejina, Gamasina. Wykaz Zwierzaj; Polski, Wydawnictwo Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierzajt PAN: 190-202. DEUNFF J. 1977. Observations sur les Spinturnicidae de la Region Palearctique occidentale (Acarina: Mesostigmata): Specificite, repartition et morphologic. Acarologia 18(4): 602-616. DEUNFF J., KELLER A., AELLEN V. 1986. Decouverte en Suisse d'un parasite nouveau, Spinturnix helvatiae n. sp. (Acarina, Mesostigmata, Spinturnicidae) specifique de Nyctalus leisleri (Chiroptera, Vespertilionidae). Revue suisse Zool. 93: 803-812. DEUNFF J., KELLER A., AELLEN V. 1997. Redescription of Spinturnix punctata (SUNDEVALL, 1833) (Acari, Mesostigmata, Spinturnicidae), a specific parasite of Barabastella barbastellus (Chiroptera, Vespertilionidae). Revue suisse Zool. 104(1): 199-206. DUSBABEK F. 1971. Phylogeny of mites of the family Spinturnicidae Oudms. (Acarina). Proc. XIII Int. Congr. of Entomol. 1(1): 241-242.

438 H. FERENC I M. SKORACKI DUSBABEK F. 1962. Parasitische Fledermausmilben der Tschechoslowakei I. Fam. Spinturnicidae Oudems., 1901 (Acarina, Gamasides). ActaSoc. Ent. Czechosl. 59(4): 357-379. ESTRADA-PENA A., SANCHEZ C. 1989. Redescription of Spinturnix dasycnemi (KOLENATI) (Acarina, Spinturnicidae). Acarologia 30: 107-110. HAITLINGER R. 1978. Pasozyty zewn^trzne nietoperzy Dolnego Slajska. III. Spinturniadae, Argasidae, Ixodidae (Acarina). Wiad. Parazyt. 24(4): 478-490. HAITLINGER R., RUPRECHT A. L. 1977. Przyczynek do fauny pasozytow zewnejrznych nietoperzy Puszczy Biatowieskiej. Przegl. Zool. 21(4): 332-334. HAITLINGER R., RUPRECHT A. L. 1982. Spinturnix acuminatus (KOCH, 1836) (Acarina, Spinturnicidae) nowy gatunek roztocza dla fauny Polski. Przegl. Zool. 26(2): 171-172. HAITLINGER R., RUPRECHT A. L. 1985. Stawonogi zebrane na nietoperzach z Kujaw (Acari i Siphonaptera). Pol. Pismo Entomol. 55(3): 615-618. HAITLINGER R. 1992. Parasitic arthropods (Siphonaptera, Diptera, Acari) of bats from western part of the Bialowieza. Nyctalus, Berlin 4(3): 315-319. HARMATA W., WOJTUSIAK J. 1963. Podkowiec duzy (Rhinolophus ferrumequinum Schreber) nowym ssakiem dla fauny Polski. Przegl. Zool. 7(2): 154-157. KOZLOWSKI S. 1955. Budowa gnathosomy Spinturnix vespertilionis L. w swietle nowych badan. Act. Parasit. Pol. 3(5): 113-148. KOZLOWSKI S., MUSIEL A. 1961. Badania nad rozwojem Spinturnix vespertilionis. Wiad. Parazyt. 7(2): 233-235. LABOCHA M., POSTAWA T. 1992. Prawdopodobne staonwisko podkowca duzego Rhinolophus ferruequinum (SCHREBER, 1774) w Jaskini Wiernej na Wyzynie Cze_sotochowskiej. Wszechswiat93(\Q):267. MLECZEK T. 1992. Nowe stanowisko podkowca duzego Rhinolophus ferruequinum SCHREBER wbeskidach. Wszechswiat 93(12): 318. MUSIEL A. 1964. Studies on the external segmentation of parasitic Gamasides (Parasitiformes). Act. Parasit. Pol. 12(6): 48-64. RAFALSKI J. 1977. Paj^czaki. Przyroda Ojcowskiego Parku Narodo\vego 319-342. RUDNICK A. 1960. A Revision of Mites of the Family Spinturnicidae (Acarina). Univ. Calif. Publ. Entom. 17: 157-284. RUPRECHT A. 1970. Borowiec olbrzymi, Nyctalus lasiopterus (SCHREBER, 1780) - nowy ssak w faunie Polski. Acta Theriol. 15 (23): 370-372. UCHIKAWA K. 1994. Contribution to the taxonomy of the genus Spinturnix with the erection of a new genus Emballonuria. Folia Parasit. 41: 287-304. ZUKOWSKI K. 1966. The development of the fourth pair of walking limbs during the ontogenesis of some Gamasididae (Parasitiformes, Mesostigmata). Zool. Poloniae 16(1): 31-46.