Przewodnik do rozpoznawania nietoperzy zimujcych w nizinnej czci Polski

Transkrypt

1 Przewodnik do rozpoznawania nietoperzy zimujcych w nizinnej czci Polski Grzegorz Gołbniak Wersja

2 Przewodnik do rozpoznawania nietoperzy zimujcych w nizinnej czci Polski Autor: Grzegorz Gołbniak Recenzent: Marek Kowalski Publikacja elektroniczna Wersja Pozna Copyright: Grzegorz Gołbniak 2006 Wszelkie prawa zastrzeone. Wszelkie uwagi i ewentualne pytania prosz kierowa na adres grzegorzgo@yahoo.co.uk 2

3 1. Wstp Nietoperze spotykane w rónych schronieniach, zarówno latem (strychy), jak i zim (wszelkiego typu podziemia) w naszym kraju, czsto daj si zaobserwowa bd wiszce swobodnie na wierzchu, bd wcinite w szczeliny. Do ich rozpoznawania mona si posługiwa wieloma podziałami. Stosunkowo łatwa do okrelenia jest wielko. Wielko przede wszystkim ciała nietoperzy jest adekwatna do długoci przedramienia im dłusze, tym zwierz wiksze. Jednak stwierdzenie jego długoci wie si z chwytaniem nietoperzy w rce, a to wymaga specjalnego zezwolenia i poza tym powoduje u nich stres, dlatego te kontrolujc potencjalne kryjówki tych zwierzt, staramy si je jak najmniej niepokoi, zwłaszcza osobniki hibernujce tak obserwowa, by nie przyczyni si do ich wybudzenia. Wikszo gatunków z cał pewnoci da si oznaczy do gatunku bez ich chwytania. W naszej szerokoci geograficznej nietoperze zapadaj w hibernacj mniej wicej pod koniec padziernika, a podczas chłodniejszych jesieni nawet wczeniej. W letargu tym zostaj do kwietnia, a niektóre gatunki, np. nocek duy, nawet do maja. W tym okresie kade wybudzenie ich z hibernacji, pociga za sob utrat zapasów tłuszczu, niezbdnego do kolejnych wybudze, na które w trakcie całej zimy dany nietoperz, w zalenoci od gatunku i miejsca hibernacji, musi przewidzie okrelon ilo razy. Dlatego podczas kontrolowania ich potencjalnych kryjówek, naley szczególna uwag zwróci na to, by wpatrujc si w danego nietoperza, nie chucha na niego, zwikszajc tym samym znacznie temperatur jego otoczenia. Take hałas powoduje wybudzanie si tych ssaków, wic nie naley zbyt głono mówi oraz szeleci opakowaniami foliowymi, zwłaszcza opakowania po chipsach i butelki plastikowe bardzo głono szeleszcz, a czsto zamiecaj nieuytkowan piwnice czy fortyfikacje. Obserwujc nietoperze w kryjówkach, niezalenie od pory roku, czsto mamy moliwo okrelenia ich wielkoci, porównujc je do ich najbliszego otoczenia, czyli mog to by nietoperze z innych gatunków, tudzie do elementów na jakich si znajduj, np.: długo cegłówki, czy belki. Czasem te moemy je porówna do ssiadujcych z nimi inne zwierzta, najczciej s to pajki, owady czy limaki, które wykorzystuj te same kryjówki co nietoperze, czsto w tym samym celu co i one przetrwania zimy. 3

4 2. Opis Najwiksze nietoperze najczciej widziane na zimowiskach nale do dwóch gatunków: nocek duy i mroczek póny. Borowiec wielki tylko wyjtkowo zimuje w typowych podziemiach, jak do tej pory został raz stwierdzony zimujcy osobnik w jaskini. Ostatnio na zimowiska wykorzystuj róne szczeliny w budynkach zarówno w centrach miast, jak i w nowszych blokach mieszkaniowych. To nowe zjawisko synantropizacji borowców obserwuje si w zachodniej czci kraju. Podstawowymi cechami rozpoznawczymi, poza wielkoci, s: Futerko kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej czci ciała, kolor włosów. Pysk wielko, kształt i kolor. Uszy wielko, kształt i ubarwienie. Nocek duy Myotis myotis Futerko: grzbiet brzowy, wyranie ciemniejszy od kontrastujcego z nim brzuszka, który jest jasny, białawy z ółtym lub brzowawym nalotem. Pysk: krótki i bardzo szeroki, barwy cielistej - róowej Uszy: due i szerokie, do jasne, cieliste. Koziołek cielisty, noowaty, sigajcy do połowy długoci ucha. Patrzc z przodu (portret) uszy odchodz łukowato na boki, potgujc dodatkowo ich szeroko. Dodatkowe cechy: due przedramiona, zwłaszcza nadgarstki masywne z długim kciukiem, zakoczonym konkretnym pazurem. Zwykle wisi na wierzchu, rzadziej chowa si i wciska w szczeliny. Czsto zimuje w wysokich zalepionych kominach w obrbie kryjówek, gdzie gromadzi si cieplejsze i bardziej wilgotne powietrze ni w pozostałych elementach schronie. Mroczek póny Eptesicus serotinus Futerko: grzbiet ciemnobrzowy z ółtawym odcieniem, brzuch lekko janiejszy, stalowoszary, odcinajcy si od grzbietu, jednak nie tak wyranie jak u nocków. Pysk: szeroki, ciemny, wyranie ciemniejszy od futra. Uszy: ciemne, zdecydowanie krótkie z rogalikowatym koziołkiem. 4

5 Borowiec wielki Nyctalus noctula Futerko: grzbiet i brzuch brzowe, bez wyranej rónicy w ubarwieniu. Pysk: bardzo krótki i szeroki, ciemny. Uszy: krótkie i szerokie, kolorem zblione do otaczajcego je futra; nie s tak ciemne jak u mroczków. Koziołek grzybkowaty. Nietoperze redniej wielkoci. Mona tutaj zaliczy jeden gatunek, który jest wyranie wikszy od pozostałych mniejszych nietoperzy. Wystpuje na terenie całego kraju, jednak nierównomiernie. Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme Futerko: grzbiet wyranie ciemniejszy od brzusznej strony ciała; ubarwienie grzbietu szarobrzowe, brunatne, czasem te janiejsze płowobrzowe, z połyskiem. Włosy do długie, u nasady czarne, kocówki brunatne. Brzuszna strona ciała jasna, wyranie odcinajca si od ciemniejszego grzbietu i pyska. Włosy na brzuszku białawe, czasem z ółtym odcieniem. Pysk: krótki, szeroki i masywny; owłosiony. Barwy ciemnej, podobnej do grzbietu. Uszy: do długie, szerokie i ciemne. Koziołek noowaty, sigajcy do połowy długoci ucha, kocówka lekko wygita do przodu, zakoczony tpo. Dodatkowe cechy: stopa dua; ostroga siga do 2/3 długoci krawdzi błony ogonowej, podobnie jak u nocka rudego. Błona skrzydłowa przyczepiona do stopy u jej nasady, w okolicy pity. Mniejsze gatunki, których jest najwicej, ciko podzieli według zmierzalnego podziału, gdy wikszo ich pomiarów pokrywa si, nie tworzc wyranych rónic. W nizinnej czci kraju najczciej hibernuj, a take korzystaj z tych samych kryjówek w okresie jesienno wiosennym, chociaby w celu odbycia godów takie gatunki jak: nocki rude, Natterera, wsatki, Brandta, a take gacki brunatne i mopki. Wszystkie te gatunki obejmuj swym zasigiem obszar całego kraju, podobnie mroczek posrebrzany, jednak nierównomiernie. Rzadko zimuje w typowych kryjówkach kontrolowanych zim takich jak fortyfikacje czy piwnice, natomiast ostatnio coraz czciej na zimowiska wykorzystuje róne szczeliny w budynkach. Natomiast takie gatunki jak nocek Bechsteina i gacek szary zasig zwartego wystpowania maj ograniczony do zachodniej, centralnej i południowej Polski, natomiast zupełny ich brak na północy kraju. Gacek szary jest do czsto spotykany na zimowiskach, lecz niezbyt licznie, z kolei nocek Bechsteina jest na zimowiskach bardzo rzadki. Mroczek pozłocisty jest obserwowany na terenie całego kraju, lecz bardzo nierównomiernie, zwarta granica zasigu przebiega na wschód od Wisły. Zim najczciej stwierdzany w Polsce północno-wschodniej oraz w górach, ale nie brak stwierdze z zachodniej i rodkowej czci kraju pojedynczych osobników zimujcych głównie w pozostałociach fortyfikacji. 5

6 Nocek rudy Myotis daubentonii Futerko: wyrana rónica w ubarwieniu grzbietu i brzuszka. Grzbiet brzowy, ciemnobrunatny, brzuch szarobiały. Pysk: Krótki, zwajcy si, płaski, lekko wysunity do przodu. Kolor ciemnoróowy, cielisty, czasem ciemny, zwłaszcza u osobników młodocianych, u których podczas pierwszej zimy zaznacza si czarna plamka na podbródku, która z wiekiem zanika. Uszy: krótkie, ciemne, tylko po wewntrznej stronie u nasady wida janiejsze, róowe rozjanienie. Kształt trójktny. Koziołek krótki, sigajcy połowy długoci ucha, noowaty, z kocówk delikatnie, ale wyranie zaokrglon i zwrócon ku przodowi. Obserwowany z wikszej odległoci, widoczne jako ciemne trójktne i krótkie. U osobników aktywnych jest bardziej wysunite do przodu i przez to wydłuone, jednak krótki koziołek jest wtedy wyranie widoczny. Zwierzta zimujce stosunkowo czsto chowaj po sobie uszy. Nocek Natterera Myotis nattereri Futerko: wyrana rónica w ubarwieniu grzbietu i brzuszka. Grzbiet barwy szarobrzowej, płowej. Brzuch najbardziej biały z wszystkich nietoperzy: nienobiały, z tym, e u nasady włosy s ciemniejsze, szare. Pysk: wydłuony z wyranie zaznaczonym nosem, koloru róowego, rzucajcy si w oczy, gdy wyranie si odcina od otaczajcego go futerka. Z profilu wyglda charakterystycznie: wydłuony, wski, ze szpiczastym noskiem. Z przodu równie wida e jest wski, z nieco szerszymi samymi nozdrzami. Uszy: do długie, z koziołkiem sigajcym 2/3 ich długoci. Koloru róowego, jasnego. Kocówki wywinite łódeczkowato od wewntrz ku górze. Wiszce na wikszej wysokoci, zwracaj uwag uszami skierowanymi na boki, oraz nosem clowna cały róowy z kuleczk na rodku. Dodatkowe cechy: za uszami widoczne wyrane rozjanienia w postaci białych półksiyców, nawet z wikszych odległoci. osobniki u których wida tylko stopy, tudzie błon ogonow, mona rozpozna. Stopy małe, bez włosów z delikatnymi pazurkami. Brzeg błony ogonowej pokryty równomiernie dwoma rzdami haczykowatych włosów rosncymi niezbyt gsto. Nocek wsatek / nocek Brandta Myotis mystacinus / brandtii Gatunki bliniacze, nie rozróniane na zimowiskach. Futerko: gste, jedwabiste; grzbiet ciemniejszy od brzuszka, rónica w ubarwieniu widoczna, ale niezbyt wyranie, ubarwienie łagodnie przechodzi z barwy ciemnobrzowego grzbietu w jasnoszary brudnobiały brzuch. Na grzbiecie włosy w rónych odcieniach brzu, czasem ze złotym nalotem. 6

7 Pysk: ciemny, od czarnego do jasnobrzowego, nigdy nie jest róowy. Skóra wokół nozdrzy i oczu owłosiona, bez rozjanie. U nocka wsatka na samym pysku znajduj si do długie włosy czuciowe. Uszy: niezbyt długie, ciemne, z wyranie zaznaczonym płytkim wciciem na zewntrznym brzegu. U nasady janiejsze, róowawe lub brzowe, reszta ciemnobrzowa lub czarna. Koziołek noowaty, ciemny, szeroki u nasady, zwajcy si ku wierzchołkowi; dochodzi powyej wcicia, a połowy długoci ucha, lekko pochylony do przodu, tylna krawd lekko wklsła. Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii Futerko: widoczna wyrana rónica w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała; na grzbiecie brzowe, z odcieniami od jasno- do ciemno-brzowego, na brzuchu białawe. Włosy długie i gste. Pysk: wydłuony, szpiczasty. Barwa cielista, róowa, wyranie widoczny na tle ciemniejszego grzbietu i janiejszego brzuszka. Brak owłosienia wokół oczu. Uszy: bardzo szeroki i długie, najdłusze ze wszystkich nocków o zblionych wymiarach ciała jedynie nocki due maj porównywalnej długoci lub wiksze. Kształt eliptyczny, gładkie, bez wci. U nasady barwa róowa, ciemniajce si ku wierzchołkowi do koloru brzowego. Koziołek noowaty, przednia krawd nieco wypukła, długoci do połowy ucha. Dodatkowe cechy: gatunek moe by mylony z gackami, od których róni si krótszymi uszami: nocek Bechsteina ma je do 1/3 długoci ciała, a gacki 3 / 4 długoci ciała. Poza tym u gacków uszy stykaj si u nasady, nad czołem; w odrónieniu od gacków, nocek ten nie chowa uszu za przedramiona. Nocek Natterera ma zdecydowanie krótsze uszy oraz mniejszy i wszy pysk. Mroczek posrzebrzany Vespertilio murinus Futerko: krótkie i gste, włosy na grzbiecie dwubarwne: u nasady ciemne, koce srebrzyste. Rónica w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała jest wyrana: grzbiet pomimo srebrzystego połysku jest wyranie ciemniejszy od białawego lub ółtoszarego brzucha. Pysk: ciemny, czarny; szeroki i niezbyt długi. Uszy: szerokie i zaokrglone, krótkie z wyranym szerokim płatkiem w dolnej czci, poniej koziołka, który ma kształt grzybkowaty. Całe barwy czarnej. Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii Futerko: gste; włosy długie, dwubarwne, u nasady ciemnobrzowe, koce ółte, nadajce mu charakterystyczny połysk i złocist barw. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała zaznacza si, ale nie tak wyranie jak u mroczka posrebrzanego, czy nocków. Złociste koce włosów s najlepiej widoczne na grzbiecie, włosy na 7

8 brzuchu równie maj ółte koce, ale bez złocistego połysku, podobnie włosy za uszami które ogldane od przodu, z portretu s widoczne jako ółte rozjanienia. Pysk: ciemny, czarniawy, krótki, do szeroki. Uszy: czarne, szerokie i krótkie. Koziołek rogalikowaty, krótki, sigajcy 1/3 długoci ucha; najszerszy w rodkowej czci, koniec zaokrglony. Gacek brunatny Plecotus auritus Futerko: długie i niezbyt gste. Grzbiet brzowy, czasem płowy; brzuch janiejszy, ółtawobrzowy, białawy. Włosy dwukolorowe: nasada ciemna, szarawa, od połowy długoci i koce brzowo-kremowe. Rónica w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała jest widoczna, ale nie tak wyrana jak u gacka szarego. Na piersi, w okolicy obojczyków widoczne obszary ółtobrzowych włosów, tworzce wyrane plamki z ółtym odcieniem. Pysk: szeroki, w przeciwiestwie do gacka szarego jest krótki, tpo zakoczony i jasny, róowawy, cielisty. Nozdrza zgrubiałe, z charakterystycznymi fałdami skórnymi; otwory nosowe skierowane ku górze. Nad oczami widoczne wyranie zaznaczone brodawki, wielkoci rednicy oczu, due, sprawiaj wraenie nabrzmiałych. Uszy: charakterystyczne, bardzo długie, sigaj 3 / 4 długoci ciała; zronite u nasady, nad czołem, szerokie. Osobniki podczas spoczynku i hibernacji chowaj je za przedramiona, eksponujc koziołki. U nasady ucho jasne, róowe, cieliste, słabo ciemniajce si ku wierzchołkowi, jasno-brzowawe, ale nie ciemne. Koziołek noowaty, długi, sigajcy połowy długoci uszu. Ubarwiony jednolicie, jasnobrzowy, cielisty, czasem przyciemniony ku kocom. Wszy ni u gacka szarego, poniej 5,5 mm szerokoci, ale bez porównania trudny do jednoznacznej oceny. Dodatkowe cechy: kciuk wski i długi (ponad 6 mm) z sierpowato wygitym i długim pazurkiem. Stopa masywna, dua, pokryta włosami; połczona z błon skrzydłow u nasady palców. Gacek szary Plecotus austriacus Futerko: puszyste, do rzadkie. Włosy długie, dwubarwne, u nasady ciemniejsze; na grzbiecie brzowawo-szarawe, brzowo-oliwkowe, rzadko z brzowym odcieniem. Brzuch janiejszy, biało-szary, bez ółtego odcienia na piersi. Kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała wyraniejszy ni u gacka brunatnego. Pysk: wski i długi, zdecydowanie wysunity do przodu; barwy ciemnej, wyranie kontrastujcy z białawym futerkiem na brzuchu. Nozdrza pozbawione fałd skórnych. Brodawki nad oczami małe, słabo zaznaczone. Uszy: charakterystyczne, bardzo długie, sigaj 3 / 4 długoci ciała; zronite u nasady, nad czołem, szerokie. Osobniki podczas hibernacji i spoczynku chowaj je za przedramiona, eksponujc koziołki. U nasady ucho jasnobrzowe, cieliste, 8

9 ciemniejsze ni u gacka brunatnego, ciemniajce si ku wierzchołkowi. Koziołek noowaty, długi, sigajcy połowy długoci ucha, szeroki; barwy szarobrzowej, matowy, koce przydymione; szerszy ni u gacka brunatnego, powyej 5,5 mm szerokoci, ale bez porównania trudny do jednoznacznej oceny. Ucho i koziołek sztywniejsze ni u gacka brunatnego. Dodatkowe cechy: kciuk drobny, krótszy ni u gacka brunatnego, poniej 6 mm, z krótszym i słabo wygitym pazurkiem. Stopa mała, słabo owłosiona. Błona skrzydłowa przyczepiona u nasady palców stopy, podobnie jak u gacka brunatnego. Mopek Barbastella barbastellus Futerko: gste; włosy długie, jedwabiste. Grzbiet nieco ciemniejszy od brzusznej strony ciała, kontrast w ubarwieniu słabo zaznaczony. Grzbietowa cz ciała czarniawa, ze srebrzystymi lub złocisto-brzowymi kocówkami włosów. Brzuch ciemnoszary. Pysk: krótki, z charakterystycznymi fałdami wokół nozdrzy. Generalnie barwy cielistej, ale te róowej, zwłaszcza poniej nosa. Uszy: szerokie, krótkie, posadowione na rodku głowy, zronite u nasady, zdaj si wyrasta znad samego nosa, dodatkowo głboko posadowione oczy sprawiaj wraenie wronitych w uszy. Ciemne, czarne, wewntrz u nasady cieliste. Koziołek noowaty, niezbyt długi, szeroki u nasady, wyranie zwajcy si ku wierzchołkowi, tpo zakoczony. Literatura: Dzigielewska M., Dzigielewski K Zimowe kryjówki borowców wielkich w aglomeracji miejskiej, Wrocław. Nietoperze 3, s. 299; Ciechanowski M., Kokurewicz T Nocek łydkowłosy. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyski A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki Zwierzt (z wyjtkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podrcznik metodyczny. Ministerstwo rodowiska, Warszawa. T.6, s. 368; Ciechanowski M., Piksa K Nocek Bechsteina. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyski A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki Zwierzt (z wyjtkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podrcznik metodyczny. Ministerstwo rodowiska, Warszawa. T.6, s. 357; Jurczyszyn M Obserwacja mroczka posrebrzanego (Vespertilio murinus) zimujcego w Poznaniu. Przegl. Przyr. 4 (4), s ; Kowalski M., Lesiski G. (eds.) Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa; Kowalski M., Wojtowicz B Nocek duy. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyski A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki Zwierzt (z wyjtkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podrcznik metodyczny. Ministerstwo rodowiska, Warszawa. T.6, s. 363; 9

10 Lesiski G., Kowalski M Mopek. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyski A., Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki Zwierzt (z wyjtkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podrcznik metodyczny. Ministerstwo rodowiska, Warszawa. T.6, s. 381; Sachanowicz K., Ciechanowski M Nietoperze Polski. Mulico Oficyna Wydawnicza Warszawa; Wieczorek M Pierwsze stwierdzenie borowca wielkiego Nyctalus noctula (Schreber, 1774) w jaskini. Wrocław. Nietoperze 2, s