Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych w województwie dolnośląskim

Transkrypt

1 Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych w województwie dolnośląskim dr Joanna Furmankiewicz Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21, Wrocław, asiaraj@biol.uni.wroc.pl dr Iwona Gottfried Ekoznawca Iwona Gottfried, ul. Chocimska 2/5, Wrocław iwona.gottfried@wp.pl Wrocław 2009

2 SPIS TREŚCI Streszczenie.. Wstęp... ZagroŜenia populacji nietoperzy spowodowane rozwojem energetyki wiatrowej.. Prawne aspekty ochrony nietoperzy... Wybrane aspekty biologii nietoperzy strefy umiarkowanej Charakterystyka gatunków występujących w województwie dolnośląskim... Metodyka przygotowania ekspertyzy.. Analiza rozmieszczenia nietoperzy w województwie dolnośląskim... Stanowiska kolonii rozrodczych i Ŝerowiska... Stanowiska zimowe.. Stanowiska godowe.. Szlaki migracyjne. Wykaz stanowisk i obszarów z uwzględnieniem podziału administracyjnego województwa na powiaty. Wskazania w zakresie lokalizacji elektrowni wiatrowych z uwzględnieniem rozmieszczenia populacji nietoperzy w województwie dolnośląskim. Monitoring nietoperzy na obszarze planowanych elektrowni wiatrowych.. Zalecenia dotyczące planowania i zarządzania farmą wiatrową z uwzględnieniem ochrony nietoperzy... Faza planowania... Faza budowy... Faza pracy elektrowni monitoring poinwestycyjny.. Działania minimalizujące. Literatura

3 STRESZCZENIE Nietoperze są jedną z najbardziej zagroŝonych działalnością człowieka grup zwierząt, stanowiąc swego rodzaju bioindykatory antropogenicznych zmian w środowisku naturalnym. Nowo rozpoznanym zagroŝeniem dla tej grupy zwierząt są elektrownie wiatrowe, przy których notuje się ich wysoką śmiertelność sięgającą do kilkudziesięciu osobników / turbinę / rok. Przyczyny kolizji nietoperzy z elektrowniami wiatrowymi nie są znane, ale trwają prace na wyjaśnieniem tego zagadnienia. Problem ten jest o tyle powaŝny, Ŝe wysokie wiatraki nie tylko są barierą na trasach przelotu i Ŝerowiskach, ale takŝe przywabiają nietoperze z duŝych odległości, które intensywnie eksplorują ich otoczenie. Chiropterofauna Dolnego Śląska jest szczególnie bogata. Występuje tutaj 20 spośród 25 gatunków stwierdzonych do tej pory w Polsce. Znanych jest stosunkowo duŝo schronień kolonii rozrodczych oraz stanowisk godowych nietoperzy, jednak ciągle wiedza w tym zakresie jest niepełna. Szczególnie mało jest informacji na temat gatunków leśnych lub zajmujących trudne do odnalezienia kryjówki w szczelinach budynków. Niewiele wiadomo takŝe o zwyczajach migracyjnych nietoperzy, a w szczególności o trasach ich sezonowych wędrówek. Jednak ze względu na intensywny rozwój energetyki wiatrowej w Polsce i jej duŝy wpływ na nietoperze, podjęto próbę wyznaczenia obszarów istotnych dla zachowania populacji tych zwierząt, na których nie powinny być lokalizowane farmy wiatrowe. Po dokładnej analizie rozmieszczenia stanowisk nietoperzy zakwalifikowano je do dwóch stref. W strefie I zlokalizowane są najcenniejsze stanowiska nietoperzy na Dolnym Śląsku (często jedne z waŝniejszych w Polsce). Bezwzględnie nie powinny być tutaj lokalizowane farmy wiatrowe. Obszarami tymi są: ziemia kłodzka, dolina Nysy Kłodzkiej, Góry Sowie i ich otoczenie, Góry Wałbrzyskie i Kamienne, Brama Lubawska, Góry Izerskie i Karkonosze wraz z Kotliną Jeleniogórską, większa część Pogórza Izerskiego i Kaczawskiego, w tym całe doliny Bobru i Kwisy, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Masyw ŚlęŜy, Wzgórza Niemczańskie, większa część Wzgórz Strzelińskich, dolina Bystrzycy, Bory Dolnośląskie, dolina Baryczy wraz z otaczającymi ją kompleksami leśnymi oraz dolina Odry. W strefie II liczba znanych stanowisk nietoperzy jest mniejsza lub słabo poznana i dlatego obszary te trudno poddać właściwej ocenie. Z tego względu w strefie tej tymczasowo dopuszczalne jest lokalizowanie farm wiatrowych, uzaleŝnione jednak od wyników całorocznego monitoringu chiropterologicznego. Do strefy II zaliczono: dolinę Oławy, dolinę Ślęzy, dolinę Widawy, dolinę Kaczawy, dolinę Nysy Szalonej, pas lasów od 3

4 Prochowic poprzez Chocianów do Przemkowa, pas lasów w rejonie Polkowic i Lubina oraz pomiędzy Rudną i Chobienią, pas lasów na północ od Głogowa (do granicy województwa), kompleksy leśne pomiędzy Ścinawą, Wołowem i Obornikami Śląskimi, kompleksy leśne pomiędzy Twardogórą a Obornikami Śląskimi, pas lasów pomiędzy doliną Bystrzycy a doliną Odry, kompleks leśny na południe od Środy Śląskiej w rejonie Ciechowa, pas lasów pomiędzy Bierutowem a Oławą. Na pozostałych, niewymienionych powyŝej obszarach dopuszczalne jest stawianie farm wiatrowych. Obszary te są bardzo słabo rozpoznane pod względem chiropterologicznym i obejmują głównie niezalesione tereny Dolnego Śląska, posiadające charakter rolniczy i usytuowane są głównie na Nizinie Śląskiej. Ze względu na zalecenia EUROBATS-u i niepełną wiedzę na temat wymagań siedliskowych i zachowań nietoperzy, zaleca się jednak, aby na tych terenach wykonywać monitoring chiropterologiczny, określający stopień wykorzystania terenu przez nietoperze i określający warunki lokalizacji i liczbę stawianych turbin. WSTĘP Nietoperze są jedną z najbardziej zagroŝonych działalnością człowieka grup zwierząt, stanowiąc swego rodzaju bioindykatory antropogenicznych zmian w środowisku naturalnym. Jednym z najlepszych przykładów jest drastyczny spadek liczebności populacji wielu europejskich gatunków nietoperzy, odnotowany w latach 80. i spowodowany uŝywaniem toksycznych środków ochrony roślin, które wraz z owadami dostawały się do ciał nietoperzy, gdzie kumulowały się i powodowały zwiększoną śmiertelność tych zwierząt (Wołoszyn 1981). Spośród innych antropogenicznych zagroŝeń istotne problemy stanowią fragmentacja siedlisk, utrata kryjówek i niepokojenie nietoperzy w czasie hibernacji. W ostatnich latach do tej listy dołączyły takŝe elektrownie wiatrowe, które negatywnie oddziaływają na populacje wielu gatunków: bezpośrednio poprzez śmiertelne kolizje nietoperzy z poruszającymi się łopatami wiatraków i pośrednio, ze względu na redukcję i fragmentację powierzchni Ŝerowisk, tras przelotu i miejsc rozrodu. Śmiertelność nietoperzy na farmach wiatrowych jest istotnie wyŝsza niŝ ptaków (Barclay i in. 2007). Dane zebrane na 33 farmach wiatrowych w Ameryce Północnej pokazały, Ŝe roczna śmiertelność wahała się od 0 do 43 nietoperzy i od 0 do 9 ptaków na 1 turbinę (Barclay i in. 2007). RóŜnica ta wynika z odmiennej biologii tych dwóch grup kręgowców. W przeciwieństwie do ptaków, nietoperze przyciągane są przez turbiny wiatrowe (prawdopodobnie takŝe z duŝych odległości) i eksplorują ich otoczenie 4

5 (Cryan and Brown 2007, Cryan 2008, Horn i in. 2008). Dodatkowo nasza wiedza na temat nietoperzy jest znacznie uboŝsza niŝ wiedza na temat ptaków. Wielkości populacji ptaków oraz ich zmiany i wymagania siedliskowe są znacznie lepiej zbadane niŝ u nietoperzy, które są jeszcze stosunkowo mało poznaną i trudną do badań grupą. Słaba znajomość liczebności populacji nietoperzy i niektórych aspektów ich biologii (np. migracji), moŝe spowodować, Ŝe nowe zagroŝenie, jakim jest energetyka wiatrowa, znacząco negatywnie i szybko wpłynie na populacje tych zwierząt, zanim zdąŝymy dobrze poznać ich zachowania i ocenić lub zminimalizować ten wpływ (Willis i in. 2009). Z tych względów naleŝy zachować ostroŝność i stosować zasadę przezorności w planowaniu lokalizacji farm wiatrowych, przynajmniej do momentu lepszego poznania struktury, wielkości i przemieszczeń lokalnych populacji lub do czasu opracowania skutecznych metod minimalizacji wpływu turbin wiatrowych na te zwierzęta. Chiropterofauna Dolnego Śląska jest szczególnie bogata. Występuje tutaj 20 z 25 gatunków stwierdzonych do tej pory w Polsce, w tym wszystkie europejskie gatunki, które najczęściej ulegają śmiertelnym kolizjom z wiatrakami. Przez Sudety przebiega północna granica występowania podkowca małego i nocka orzęsionego, gatunków zagroŝonych i chronionych m. in. Dyrektywą Siedliskową Unii Europejskiej. Najlepiej rozpoznane są zimowiska (np. Buřič i in. 2001a, 2001b, Szkudlarek i in. 2002, Furmankiewicz i Furmankiewicz 2002, Gubańska i in. 2002, Gottfied i in. 2003, Charaziak-Kovács i in. 2004, Gottfried i in. 2005, Charaziak-Kovács 2008). Znanych jest stosunkowo duŝo schronień kolonii rozrodczych oraz stanowisk godowych nietoperzy, jednak wiedza w tym zakresie jest niepełna. Szczególnie mało jest informacji na temat gatunków leśnych lub zajmujących trudne do odnalezienia kryjówki w szczelinach budynków. Niewiele wiadomo takŝe o trasach migracji naszych nietoperzy. WaŜnym korytarzem migracyjnym jest dolina Odry. WzdłuŜ jej głównego koryta wiosną i jesienią migrują: borowiec wielki, nocek rudy, karlik większy, karlik drobny i prawdopodobnie takŝe karlik malutki (Furmankiewicz i Kucharska 2009). Doliny rzeczne większych dopływów Odry mogą takŝe stanowić trasy sezonowych przelotów nietoperzy, jednak nie były pod tym względem nigdy badane. Przeloty migrujących zwierząt mogą równieŝ odbywać się przełęczami, kotlinami i obniŝeniami śródgórskimi lub innymi szlakami. Wiedza na ten temat jest jednak zbyt mała i obecnie rozpoczynają się programy badawcze poświęcone tym aspektom biologii nietoperzy. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie obszarów, w których lokalizacja farm wiatrowych moŝe stwarzać największe zagroŝenie dla populacji nietoperzy, powodując 5

6 w konsekwencji zwiększoną ich śmiertelność. WciąŜ słabe rozpoznanie wielu aspektów dotyczących wpływu elektrowni wiatrowych na nietoperze wymusza niejednokrotnie stosowanie literatury opisującej sytuacje poza krajem i wprowadzenia pewnych przypuszczeń rozbieŝnie potwierdzanych w róŝnych opracowaniach. Z tego względu, wyznaczanie obszarów na potrzeby niniejszego opracowania odbyło się na podstawie naszej dotychczasowej wiedzy o rozmieszczeniu stanowisk nietoperzy, znajomości zachowań i wymagań siedliskowych tych zwierząt oraz według zaleceń stosowanych w krajach Europy Zachodniej zgodnie z zasadą przezorności (np. Dürr 2007b, Rodrigues i in. 2008). ZAGROśENIA POPULACJI NIETOPERZY SPOWODOWANE ROZWOJEM ENERGETYKI WIATROWEJ Problem śmiertelnych kolizji nietoperzy z turbinami wiatrowymi został rozpoznany ponad 10 lat temu w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki. Od tego czasu prowadzone są badania mające na celu przede wszystkim wyjaśnienie przyczyn wysokiej śmiertelności nietoperzy na farmach wiatrowych. Śmiertelność ta dotyczy 11 północnoamerykańskich (np. Lasiurus borealis, Lasiurus cinereus, Lasionycteris noctivagans) i 16 europejskich gatunków, w szczególności: borowca wielkiego Nyctalus noctula, borowiaczka Nyctalus leisleri, mroczka późnego Eptesicus serotinus, mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus, karlika większego Pipistrellus nathusii, karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus, i w mniejszym stopniu: mroczka pozłocistego Eptesicus nilssonii, nocka duŝego Myotis myotis, nocka łydkowłosego Myotis dasycneme, nocka rudego Myotis daubentonii, nocka Brandta Myotis brandtii, karlika drobnego Pipistrellus pygmaeus, gacka brunatnego Plecotus auritus, gacka szarego Plecotus austriacus (Dietz 2003, Dürr 2007a, Kunz i in. 2007b, Seiche i in. 2007, Arnett i in. 2008). NajwyŜsza śmiertelność notowana jest wśród gatunków otwartych przestrzeni i wykonujących sezonowe długodystansowe migracje, na odległości ponad 1000 km. Wśród ofiar kolizji zdarzają się jednak takŝe gatunki osiadłe lub migrujące na krótsze dystanse, jak np. nocek duŝy, mroczek późny czy gacek szary (Behr i von Helversen 2005 w: Rodrigues i in. 2008, Dürr 2007a). Dane ilościowe pokazują, Ŝe w elektrowniach wiatrowych wybudowanych na zalesionych wzgórzach wschodniej części Stanów Zjednoczonych, liczba zabitych nietoperzy wahała się od 15,3 do 53,3 nietoperzy w ciągu roku na 1 MW zainstalowanej elektrowni (podsumowanie w Kunz i in. 2007a, Kunz i in. 2007b). Liczba ta jednak moŝe być znacznie wyŝsza, ze względu na metodyczne trudności w odnajdywaniu ciał zabitych nietoperzy (np. 6

7 ciała wyrzucone siłą uderzenia daleko od turbiny, zbieranie ciał zabitych zwierząt przez ssaki drapieŝne). Kunz i in. (2007b) alarmują, Ŝe wzrost liczby stawianych turbin wiatrowych na wyŝynach wschodniego wybrzeŝa Stanów Zjednoczonych spowoduje znaczny wzrost śmiertelności nietoperzy. Według obliczeń tych autorów (Kunz i in. 2007b) roczna śmiertelność nietoperzy na farmach wiatrowych tej części USA w 2020 roku moŝe wynosić od do osobników. Liczba śmiertelnych kolizji moŝe jednak być geograficznie zróŝnicowana. Największą śmiertelność w Stanach Zjednoczonych obserwuje się przy elektrowniach wiatrowych ustawionych na zalesionych szczytach górskich, a najmniejszą na stosunkowo otwartych terenach (Johnson 2005 za Kunz i in. 2007b). Jednak względnie wysoką liczbę kolizji odnotowano takŝe na rolniczych terenach stanu Iowa i w Kanadzie (za Kunz i in. 2007b). DuŜe róŝnice w śmiertelności nietoperzy w zaleŝności od lokalizacji farmy wiatrowej wykazali takŝe Barclay i in. (2007) oraz Seiche i in. (2007). ZróŜnicowanie to wynika nie tylko z odmiennej topografii i pokrycia terenu, ale takŝe z wielkości lokalnych lub migrujących populacji. Liczba śmiertelnych kolizji zaleŝy takŝe od wysokości wiatraka. Przy wiatrakach starego typu, o wysokości 65, m obserwowano znacznie niŝszą śmiertelność niŝ przy wyŝszych siłowniach wiatrowych (Barclay i in. 2007). Większość kolizji notowana jest późnym latem i wczesną jesienią, czyli w okresie sezonowych migracji nietoperzy stref umiarkowanych. Kolizjom tym ulegają najczęściej długodystansowi migranci, jak borowiec wielki, borowiaczek, mroczek posrebrzany, karlik większy i karlik malutki oraz Lasiurus borealis, Lasiurus cinereus, Lasionycteris noctivagans (Dietz 2003, Dürr 2007a, Kunz i in. 2007, Seiche i in. 2007, Arnett i in. 2008). Do kolizji moŝe dochodzić takŝe podczas wiosennych migracji oraz w okresie letnim. Stosunkowo niewielka liczba stwierdzeń z wiosny i lata wynika prawdopodobnie z faktu mniej intensywnych prac monitoringowych w tych okresach lub z róŝnic pomiędzy jesienną i wiosenną migracją nietoperzy. Wypadki śmiertelne są głównie konsekwencją uderzenia i zabicia przez obracającą się łopatę rotora (Fot. 1, Horn i in. 2008) lub szoku ciśnieniowego spowodowanego zbyt gwałtowną dekompresją zwierząt przelatujących w pobliŝu skrzydła (Baerwald i in. 2008). RóŜnica ciśnień wokół końcówki szybko poruszającej się łopaty wiatraka jest na tyle duŝa, Ŝe nietoperz przelatujący przez ten obszar doznaje zbyt gwałtownej zmiany ciśnienia atmosferycznego, w wyniku czego jego narządy i tkanki wewnętrzne ulegają zniszczeniu (Baerwald i in. 2008). 7

8 Fot. 1. Nietoperze zabite przez turbiny wiatrowe, Niemcy (fot. L. Bach). Niewiele wiadomo na temat przyczyn kolizji nietoperzy z wiatrakami. Być moŝe jest to kwestia przyciągania tych zwierząt przez turbiny wiatrowe i przypadkowych kolizji, lub zawodność i wyłączenie echolokacji. Nietoperze doskonale posługują się echolokacją i przy jej pomocy są w stanie lepiej wykrywać obiekty poruszające się niŝ obiekty stacjonarne. JednakŜe u części gatunków echolokacja jest mało efektywna na odległościach powyŝej 10 m. Z tego względu nietoperze mogą nie zauwaŝać lub źle obliczać prędkość szybko poruszającego się skrzydła rotora. Dodatkowo, migrujące nietoperze mogą nawigować nie uŝywając echolokacji, wykorzystując magnetyzm ziemski (Holland i in. 2006) lub orientując się za pomocą światła gwiazd (Childs i Buchler 1981) i innych wskazówek wzrokowych (Griffin 1970). Niewykluczone, Ŝe przy minimalnej ilości światła w nocy, mogą nie zauwaŝyć obracających się łopat wiatraka. Przypuszcza się równieŝ, Ŝe nietoperze mogą interpretować wysokie turbiny wiatrowe jako wysokie drzewa i szukać w nich miejsc odpoczynku (tak jak dziupli w drzewie). Znane są przypadki wykorzystywania przez nietoperze siłowni wiatrowych jako kryjówek (Ahlén i in. 2007). Dodatkowo, ostatnio wysnuto hipotezę, Ŝe nietoperze ulegają kolizjom z wysokimi wiatrakami przyciągane podczas zachowań godowych, które pierwotnie koncentrują się przy najwyŝszych w otoczeniu drzewach (Cryan 2008). Nietoperze podczas długodystansowej nawigacji uŝywają głównie wzorku. Wysokie drzewa i wiatraki mogą być odbierane przez zwierzęta jako wyróŝniające się w terenie wizualne punkty orientacyjne, które przyciągają uwagę nietoperzy (Griffin 1970, Cryan i Brown 2007, Cryan 2008). 8

9 Wzmocnieniem tych wzrokowych wskazówek moŝe być oświetlenie montowane na turbinach wiatrowych. W tym przypadku silniej przywabiające wydaje się oświetlenie migające, gdyŝ wykazano silną tendencję nietoperzy do kolizji ze stroboskopowo oświetlonymi elektrowniami (Zeller i in. 2009). Ostatnie badania (Bach i Rahmel 2004, Horn i in. 2008) wykazały, Ŝe przynajmniej niektóre gatunki są przyciągane do farm wiatrowych i stosunkowo często eksplorują róŝne części turbin poprzez wykonywanie przelotów wokół turbiny. Najwięcej takich osobników obserwuje się podczas małej prędkości wiatru (od 1 do 8 m/s) i przy wysokiej liczbie owadów gromadzących się przy turbinach, co stwarza ryzyko kolizji z wiatrakami (Behr i in. 2007, Grunwald i Schäffer 2007, Kočvara i in. 2007, Horn i in. 2008). Nietoperze mogą być przyciągane do nowych bogatych w owady miejsc Ŝerowania. Większość nietoperzy stref umiarkowanych jest owadoŝerna. Wycinanie drzew pod turbiny, drogi i pozostałe elementy infrastruktury moŝe w pewnym stopniu stwarzać dobre warunki dla owadów, poprzez tworzenie stref ekotonowych (na obrzeŝach lasu i polan). TakŜe wysoka koncentracja owadów przy wytwarzającej ciepło gondoli wiatraka moŝe przywabiać poszukujące poŝywienia zwierzęta. Innymi czynnikami przyciągającymi uwagę nietoperzy mogą być róŝnego rodzaju dźwięki (w tym takŝe ultradźwięki) emitowane przez turbiny wiatrowe (Kunz i in. 2007b), jednak nie ma na to jak na razie wystarczająco dobrych dowodów (Szewczak i Arnett 2006). Pośredni wpływ farm wiatrowych na populacje nietoperzy wiąŝe się ze zniszczeniem bądź przekształceniem terenów Ŝerowiskowych i bazy pokarmowej, kryjówek nietoperzy, korytarzy migracyjnych i tras przelotu między kryjówkami i Ŝerowiskami. Farmy wiatrowe mogą więc stanowić barierę na trasach dobowych i sezonowych przelotów nietoperzy. Bach i Rahmel (2004) wykazali, Ŝe mroczki późne unikają terenów wokół rotorów, na których wcześniej zlokalizowane były ich areały Ŝerowiskowe. W przypadku karlika malutkiego nie odnotowano zmniejszonego wykorzystania terenów wokół elektrowni wiatrowych, a tylko reakcję omijania rotorów, które znajdowały się w poprzek trasy przelotu (Bach i Rahmel 2004). Na temat innych gatunków brakuje danych. Nie moŝna jednak wykluczyć, Ŝe nietoperze rezygnują bądź zmieniają regularnie wykorzystywane trasy przelotu lub Ŝerowiska. Dodatkowo, pole elektromagnetyczne wytwarzane takŝe przez turbiny, moŝe powodować zakłócenia w percepcji ziemskiego pola magnetycznego, uŝywanego przynajmniej przez niektóre nietoperze do długodystansowej orientacji (Holland i in. 2006). 9

10 PRAWNE ASPEKTY OCHRONY NIETOPERZY Wszystkie 25 gatunków nietoperzy występujących w Polsce podlega ochronie ścisłej na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z dnia 28 września 2004 r. (Dziennik Ustaw Nr 220, Poz. 2237), będącego wypełnieniem zapisu zawartego w Ustawie o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dziennik Ustaw z późniejszymi zmianami). Kilka gatunków: podkowiec mały Rhinolophus hipposideros, podkowiec duŝy Rhinolophus ferrumequinum, nocek Bechsteina Myotis bechsteinii, nocek łydkowłosy, mroczek posrebrzany, mroczek pozłocisty i borowiaczek wpisane są do Polskiej czerwonej księgi zwierząt, jako gatunki zagroŝone wyginięciem lub bliskie zagroŝenia (Głowaciński 2001). Dodatkowo, wszystkie wymienione powyŝej gatunki, a takŝe mopek Barbastella barbastellus wpisane zostały na Czerwoną listę zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce (Głowaciński 2002). Na szczeblu międzynarodowym nietoperze są chronione na podstawie: (1) Aneksu II i III Konwencji Berneńskiej (the Bern Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats, Bern, 1979, Appendix II and III), (2) Aneksu II Konwencji o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt (Konwencji Bońskiej) (the Bonn Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals, Bonn, 1979, Appendix II), (3) Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie (Agreement on the Conservation of Bats in Europe, EUROBATS), będącego porozumieniem zawartym na bazie zapisów Konwencji Bońskiej, oraz (4) Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w Sprawie Ochrony Siedlisk Naturalnych oraz Dzikiej Fauny i Flory (the EC Directive on the Conservation of Natural Habitats and of Wild Fauna and Flora (92/43/EEC)), zwanej Dyrektywą Siedliskową. Wszystkie wymienione akty prawne obowiązują takŝe w Polsce. Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej w załączniku II wymienia gatunki objęte szczególną ochroną. Spośród nietoperzy są to: podkowiec duŝy, podkowiec mały, nocek duŝy, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, nocek łydkowłosy i mopek. W ramach sieci Natura 2000, wprowadzającego w Ŝycie załoŝenia tej Dyrektywy, dla gatunków tych wymagane jest tworzenie tzw. Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk (SOOS). W załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej wymienione są pozostałe gatunki nietoperzy, objęte ochroną, ale nie wymagające tworzenia SOOS. W 1996 r. Polska stała się Państwem-Stroną Porozumienia o Ochronie Nietoperzy w Europie (EUROBATS, Dziennik Ustaw Nr 96, Poz. 1112). NajwaŜniejszymi zobowiązaniami wynikającymi z przystąpienia do tego porozumienia są: (1) wskazanie 10

11 stanowisk, w tym schronień, waŝnych dla utrzymania stanu zachowania i ochrony nietoperzy (2) ochrona tych miejsc przed zniszczeniem i zakłócaniem w nich spokoju, (3) identyfikacja i ochrona przed zniszczeniem Ŝerowisk waŝnych dla nietoperzy, oraz przeciwdziałanie zakłócaniu spokoju na tych obszarach (Artykuł III, 2 Porozumienia), (4) popularyzacja programu ochrony nietoperzy i zwrócenie uwagi opinii publicznej na wagę problemu ochrony tych zwierząt (Artykuł III, 4 Porozumienia), oraz (5) promocja programów badawczych związanych z ochroną i kontrolą populacji tych ssaków, oraz konsultacja i koordynacja tych programów na szczeblu międzynarodowym (Artykuł III, 7, Porozumienia). W 2003 r. Międzysesyjna Grupa Robocza EUROBATS rozpoczęła prace nad oceną wpływu elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy oraz nad przygotowaniem poradnika ocen potencjalnego wpływu i planowania farm wiatrowych zgodnie z wymaganiami ekologicznymi nietoperzy. Poradnik ten (Rodrigues i in. 2008), po kilku zmianach i aktualizacjach, w 2006 r. został włączony jako załącznik do Rezolucji 5.6 EUROBATS-u (Resolution 5.6 Wind Turbines and Bat Populations). Rezolucja 5.6 podkreśla przede wszystkim wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy; sugeruje istnienie siedlisk/miejsc nieodpowiednich w skali lokalnej, regionalnej i krajowej, w których nie powinny być stawiane elektrownie wiatrowe; oraz wskazuje na konieczność wykonywania monitoringu i dodatkowych badań przez inwestorów. Poradnik (Rodrigues i in. 2008) zawiera natomiast praktyczne informacje dotyczące procesu planowania, oceny wpływu na populacje nietoperzy i metodyki monitoringu przed- i poinwestycyjnego elektrowni wiatrowych. WYBRANE ASPEKTY BIOLOGII NIETOPERZY STREFY UMIARKOWANEJ PoniŜej przedstawiono wybrane zagadnienia z ekologii i zachowań nietoperzy, które mogą mieć znaczenie dla zrozumienia zagroŝeń populacji nietoperzy wynikających z budowy elektrowni wiatrowych. Roczny cykl Ŝycia nietoperzy strefy umiarkowanej regulowany jest przede wszystkim przez dostępność bazy pokarmowej, którą stanowią głównie owady. Zimą, kiedy liczba aktywnych owadów jest najniŝsza, nietoperze zapadają w sen zimowy, zwany hibernacją. Temperatura ciała hibernującego zwierzęcia zbliŝona jest do temperatury otoczenia, czyli około kilku stopni Celsjusza. Powoduje to, Ŝe wszystkie procesy Ŝyciowe zostają prawie stukrotnie spowolnione (np. liczba uderzeń serca spada z kilkuset do kilu na minutę), dzięki czemu organizm zuŝywa znacznie mniejszą ilość energii. Hibernujące nietoperze wybudzają się co jakiś czas, w celu wydalenia moczu, zaspokojenia pragnienia i Ŝerowania podczas 11

12 cieplejszych zimowych dni. Wybudzenia pochłaniają duŝe ilości energii. Energia ta zgromadzona jest w postaci tkanki tłuszczowej, której zapasy budowane są podczas jesiennego przedhibnernacyjnego intensywnego Ŝerowania. Zbyt częste przebudzenia (np. z powodu obecności ludzi w zimowisku) mogą doprowadzić do wcześniejszego wyczerpania tkanki tłuszczowej i w efekcie śmierci hibernującego osobnika. Z tego teŝ względu waŝne są warunki mikroklimatyczne panujące w miejscu hibernacji, umoŝliwiające nieprzerwaną hibernację. Nietoperze wybierają więc na zimowiska podziemia, w których utrzymuje się stabilny mikroklimat o temperaturze powietrza około kilku stopni i względnie wysokiej wilgotności powietrza, sięgającej blisko 100% (Ransome 1990, Altringham 1996). Hibernacja kończy się w marcu lub kwietniu i wówczas samice grupują się w kolonie rozrodcze, w których przechodzą ciąŝę, rodzą i wychowują młode. CiąŜa trwa około 4-6 tygodni. Młode rodzą się w drugiej połowie czerwca lub na początku lipca i po okresie 2-6 tygodni są zdolne do lotu, i krótko po tym odstawiane od piersi. Samce większości gatunków przebywają w tym czasie samotnie w kryjówkach lub tworzą niewielkie grupy. Kolonie rozrodcze liczą od kilku do kilku tysięcy osobników i zajmują zróŝnicowane kryjówki, jak dziuple drzew, szczeliny i strychy budynków, szczeliny mostów lub podziemia. Schronienia te zlokalizowane są w pobliŝu dobrych Ŝerowisk, jakimi są przede wszystkich siedliska leśne oraz obszary wodne i podmokłe. Gatunki otwartych przestrzeni polują takŝe nad łąkami i polami (Altringham 1996). W zaleŝności od gatunku, Ŝerowiska odległe są od kryjówek od kilkuset metrów do ponad 20 km (Schober i Grimmberger 1998, Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nieodpowiednia lokalizacja farmy wiatrowej w pobliŝu kolonii rozrodczej moŝe spowodować fragmentację lub zniszczenie Ŝerowisk i tras dolotowych nietoperzy. Po osiągnięciu samodzielności przez młode, w sierpniu rozpoczynają się gody nietoperzy. W zaleŝności od gatunku i systemu rozrodczego gody mogą się odbywać na terytoriach godowych samców zlokalizowanych najczęściej na trasach migracji samic lub w pobliŝu kolonii rozrodczych samic i miejsc ich hibernacji. Stanowiskami godowymi mogą być takŝe duŝe zimowiska, które późnym latem i jesienią odwiedzane są w godzinach nocnych przez wiele nietoperzy, które przeganiają się w grupach po dwa i więcej osobników, intensywnie wokalizują i kopulują. Zachowania te nazywane są rojeniem, a miejsca ich wystąpienia miejscami rojenia. Wielkość rojącej się populacji moŝe wynosić od kilkudziesięciu do kilku tysięcy osobników pochodzących z róŝnych schronień dziennych rozmieszczonych do kilkudziesięciu kilometrów wokół miejsca rojenia. Wizyty nietoperzy 12

13 w miejscach rojenia trwają zwykle kilka godzin, i powtarzane są co kilka kilkanaście dni. Wykazano, Ŝe miejsca rojenia pełnią rolę tzw. gorących punktów (ang. hot spot), w których krzyŝują się osobniki pochodzące z róŝnych kolonii, co zapobiega chowowi wsobnemu, do którego mogłoby dojść w populacji zamkniętej (Kerth i in. 2003, Rivers et al. 2005, 2006, Furmankiewicz i Altringham 2007, Furmankiewicz 2008). Z powyŝszych względów miejsca rojenia są bardzo waŝne dla zachowania populacji. Gatunkami rojącymi się są najczęściej gatunki osiadłe i niektóre uwaŝane za krótkodystansowych migrantów: nocek rudy, nocek Natterera, nocek wąsatek, nocek Brandta, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony, mopek i gacek brunatny (np. Parsons i Jones 2003, Parsons i in. 2003, Rivers et al. 2005, 2006, Furmankiewicz i Altringham 2007, Furmankiewicz 2008). U gacka brunatnego rojenie ma miejsce takŝe wczesną wiosną (Furmankiewicz 2008). Nietoperze przelatujące do miejsc rojenia, czasami kilka razy w sezonie, są naraŝone na ryzyko kolizji z antropogenicznymi elementami krajobrazu i drapieŝnictwo. Trasy przelotu między schronieniami dziennymi a miejscami rojenia biegną prawdopodobnie wzdłuŝ liniowych elementów. Ich fragmentacja lub zniszczenie moŝe mieć negatywne konsekwencje dla zachowania populacji nietoperzy. U gatunków osiadłych zimowiska znajdują się w pobliŝu miejsc rozrodu, maksymalnie do kilkudziesięciu km od nich. Spośród krajowych gatunków osiadłe są: podkowiec mały, podkowiec duŝy, gacek brunatny, gacek szary, mopek, nocek Bechsteina, nocek Natterera, nocek orzęsiony, karlik średni, mroczek późny, mroczek pozłocisty. Pozostałe gatunki odbywają krótko- lub długodystansowe migracje pomiędzy zimowiskami a stanowiskami letnimi. Krótkodystansowi (regionalni) migranci (nocek rudy, nocek łydkowłosy, nocek wąsatek, nocek Brandta, nocek duŝy, nocek ostrouszny) pokonują odległości od 100 do 500 km. Długodystansowi migranci co roku odbywają sezonowe dwukierunkowe migracje, pokonując odległości od 500 do ponad 2000 km. Do gatunków tych naleŝą: borowiec wielki, borowiaczek, mroczek pozłocisty, karlik większy, karlik malutki i karlik drobny. Maksymalny dystans pomiędzy kryjówką letnią a zimową odnotowano dla karlika większego, który pokonał odległość 2100 km w jedną stronę (Strelkov 1969, Fleming i Eby 2003, Steffens i in. 2004, Hutterer i in. 2005). Gatunki z tej ostatniej grupy są jednocześnie najbardziej naraŝone na negatywne skutki nieodpowiedniej lokalizacji elektrowni wiatrowych (Tabela 1). Nietoperze migrują aby uniknąć niekorzystnych zimowych temperatur. Migracje odbywają się pomiędzy stanowiskami letnimi połoŝonymi w północnej części areału występowania danego gatunku a zimowiskami zlokalizowanymi w południowej, południowo- 13

14 zachodniej lub południowo-wschodniej części areału. Łagodniejsze zimy w południowej części areału umoŝliwiają niektórym gatunków hibernację w nadziemnych, mniej stabilnych termicznie kryjówkach lub wydłuŝone przedhibernacyjne Ŝerowanie (Strelkov 1969, 2000, Fleming i Eby 2003, Steffens i in. 2004, Hutterer i in. 2005). Nie wszystkie osobniki lub populacje gatunków migrujących odbywają dalekodystansowe wędrówki. Migrujące i osiadłe populacje często koegzystują w miejscach hibernacji, ale rozród przechodzą w róŝnych stanowiskach letnich. Karlik malutki w niektórych częściach Europy jest osiadły. Karlik większy hibernuje w południowych Niemczech, Austrii, Szwajcarii i Holandii, gdzie takŝe obserwuje się małe populacje osiadłe. Po hibernacji, migrujące osobniki odlatują do miejsc rozrodu w centralnej i północnej Europie. Dodatkowo, u większości tych częściowych migrantów obserwuje się międzypłciowe róŝnice w podejmowaniu dalekodystansowych wędrówek. U borowiaczka, borowca wielkiego i karlika większego samice podejmują migrację lub migrują na dalsze odległości niŝ samce. Osiadłe samce tych gatunków w okresie godowym zakładają swoje terytoria godowe w pobliŝu miejsc hibernacji lub na trasie przelotu i czekają na migrujące samice (Strelkov 1969, Kapteyn i Lina 1994, Fleming i Eby 2003). Intensywne programy obrączkowania nietoperzy pozwoliły poznać kierunki wędrówek nietoperzy oraz międzypopulacyjne i międzypłciowe róŝnice w skłonności do podejmowania migracji (Steffens i in. 2004, Hutterer i in. 2005). Ciągle jednak nieznane są szlaki migracyjne nietoperzy, ani wskazówki jakimi orientują się podczas migracji. Wyniki nielicznych badań pokazują, Ŝe migrujące nietoperze mogą przemieszczać się wzdłuŝ linowych elementów krajobrazu, jakimi są doliny rzeczne i linia wybrzeŝa morskiego (Popov 1941 w Strelkov 1969, Serra-Cobo i in. 1998, Petersons 1990, 2004, Jarzembowski 2003, Furmankiewicz i Kucharska 2009). Serra-Cobo i in. (2000) sugerowali równieŝ, Ŝe rzeki stanowią punkty orientacyjne i drogi migracyjne nietoperzy. Linearne elementy krajobrazu mogą więc być wykorzystywane do orientacji i nawigacji podczas sezonowych wędrówek (Griffin 1970). Dodatkowo, migracje wzdłuŝ dolin rzecznych mogą dostarczać innych korzyści, takich jak zasobne w pokarm Ŝerowiska i kryjówki w nadrzecznych lasach wykorzystywane podczas przerw w migracji oraz jako stanowiska godowe. Niektóre migrujące gatunki obserwowane są jesienią takŝe na pełnym morzu (Strelkov 1969, Ahlén 1997, Walter i in. 2005, Ahlén et al. 2007), co sugerowałoby, Ŝe w trakcie migracji nie wykorzystują liniowych elementów krajobrazu. W takim przypadku nietoperze mogłyby uŝywać do nawigacji i orientacji światła gwiazd lub pola magnetycznego Ziemi (Griffin 1970, Holland i in. 2006, Holland 2007). Cryan i Brown (2007) sugerowali takŝe, Ŝe Lasiurus 14

15 cinereus przemieszcza się wzdłuŝ widocznych elementów krajobrazu podczas jesiennej migracji. Wskazówki te mogłyby być takŝe uŝywane podczas migracji na znacznych wysokościach (powyŝej m), na których juŝ nie działa echolokacja. Podczas migracji na niskich wysokościach, nietoperze mogą takŝe posługiwać się echolokacją, której maksymalny zasięg wynosi kilkadziesiąt metrów, ze względu na silne tłumienie ultradźwięków w powietrzu. Nietoperze wykorzystują echolokację do orientacji w przestrzeni i do polowania na owady. Charakterystyka ultradźwiękowych pulsów echolokacyjnych i strategia polowania za pomocą słuchu, zaleŝne są od wykorzystywanych siedlisk i morfologii skrzydeł poszczególnych gatunków. Nietoperze polujące na otwartych przestrzeniach uŝywają sygnałów o niskich częstotliwościach, których zasięg wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Nietoperze te posiadają takŝe długie i wąskie skrzydła, które są aerodynamicznie przystosowane do szybkiego lotu na otwartych przestrzeniach. Takie skrzydła posiadają teŝ dalekodystansowi migranci (np. borowiec wielki, mroczek posrebrzany, karlik większy, karlik malutki), ze względu na konieczność szybkiego pokonania długich odcinków trasy migracji. Gatunki niemigrujące i/lub gatunki zwartych przestrzeni (np. gacki, podkowce, niektóre nocki) charakteryzują się krótkimi i wąskimi skrzydłami oraz pulsami echolokacyjnymi o krótkim zasięgu i wysokich częstotliwościach. Cechy te umoŝliwiają sprawne poruszanie się oraz orientację i polowanie wśród roślinności (Altringham 1996). Gatunki z pierwszej grupy częściej ulegają śmiertelnym kolizjom z turbinami wiatrowymi niŝ gatunki z grupy drugiej (Tabela 1). Podsumowując, nietoperze są jedną z najbardziej naraŝonych na negatywne działanie elektrowni wiatrowych grup. Farmy wiatrowe najbardziej niekorzystnie oddziaływają pośrednio i bezpośrednio na gatunki otwartych przestrzeni i migrujące na dalekie odległości. Gatunki zwartych przestrzeni są Nara- Ŝone w mniejszym stopniu, ale nieodpowiednia lokalizacja moŝe zniszczyć lub spowodować fragmentację ich miejsc Ŝerowania i tras przelotu między kryjówkami a Ŝerowiskami (Tabela 1). Fot. 2. Gacki brunatne w kolonii rozrodczej (Fot. P. Woźniak). 15

16 Tabela 1. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na Dolnym Śląsku, waŝne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). Prawdopodobieństwo Przyciąganie Znane Lot na Max Lot na duŝych odległość zakłóceń Ryzyko Środowisko małych przez kolizje Gatunek Migracje wysokościach echolokacji przez Ŝerowisk wykrywania echolokacji utraty Ŝerowania wysokościacnitelne oświetle- śmier- > 40m (m)* ultradźwięki turbin turbin Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros Nocek duŝy Myotis myotis wewnątrz i na obrzeŝach lasów, przy skalnych zboczach, pastwiska, krzewy środowiska otwarte i półotwarte, lasy i łąki Ryzyko kolizji w skali od 1 (najniŝsze) do 3 (najwyŝsze) osiadły - x krótkodystansowe x x x 1 Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii Nocek Natterera Myotis nattereri Nocek orzęsiony Myotis emarginatus luki i skraje drzewostanów blisko roślinności, wśród gałęzi drzew blisko roślinności, wśród gałęzi drzew osiadły - x osiadły - x osiadły - x Nocek wąsatek Myotis mystacinus Nocek Brandta Myotis brandtii środowiska półotwarte i zamknięte, zakrzewienia, między drzewami, nad wodami środowiska półotwarte i zamknięte, między drzewami, nad krótkodystansowe krótkodystansowe - x x x x 1 wodami * ZaleŜy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) uŝytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie uŝywanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008).

17 Tabela 1a. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na Dolnym Śląsku, waŝne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). Prawdopodobieństwo Przyciąganie Znane kolizji Ryzyko Lot na Max Lot na duŝych odległość zakłóceń Ryzyko Środowisko małych przez kolizje w skali od Gatunek Migracje wysokościach echolokacji przez Ŝerowisk wykrywania echolokacji utraty Ŝerowania wysokościacnitelne do oświetle- śmier- 1 (najniŝsze) > 40m (m)* ultradźwięki turbin 3 (najwyŝsze) turbin Nocek rudy Myotis daubentonii środowiska otwarte i półotwarte, nad wodami krótkodystansowe x x x 2 Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme środowiska otwarte i półotwarte, nad wodami krótkodystansowe x x Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus środowiska otwarte, między drzewami, wokół ulicznych lamp długodystansowe + populacje osiadłe x x x x 3 Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii Mroczek późny Eptesicus serotinus Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus środowiska otwarte, luki drzewostanów, wokół ulicznych lamp środowiska otwarte, skraje lasów, parki, nad łąkami i wokół ulicznym lamp środowiska otwarte i półotwarte, obrzeŝa lasów, korony drzew osiadły x - 50 x x - x 2 osiadły x - 50 x x x x 3 długodystansowe + populacje osiadłe x x 30? x - x 3 * ZaleŜy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) uŝytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie uŝywanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008).

18 Tabela 1b. Wybrane aspekty zachowań i ekologii nietoperzy stwierdzonych na Dolnym Śląsku, waŝne ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populacje nietoperzy (na podstawie Schober i Grimmberger 1998, Schanowicz i Ciechanowski 2005, Rodrigues i in. 2008). Prawdopodobieństwo Przyciąganie Znane kolizji Ryzyko Lot na Max Lot na duŝych odległość zakłóceń Ryzyko Środowisko małych przez kolizje w skali od Gatunek Migracje wysokościach echolokacji przez Ŝerowisk wykrywania echolokacji utraty Ŝerowania wysokościacnitelne do oświetle- śmier- 1 (najniŝsze) > 40m (m)* ultradźwięki turbin 3 (najwyŝsze) turbin Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus środowiska otwarte i półotwarte, obrzeŝa lasów, korony drzew długodystansowe x x 30? x - x 3 Karlik większy Pipistrellus nathusii środowiska otwarte i półotwarte, lasy, korony drzew, nad polami i wodami długodystansowe x x 30-40? x - x 3 Borowiec wielki Nyctalus noctula środowiska otwarte, nad lasami, łąkami i polami długodystansowe x x x x x 3 Borowiaczek Nyctalus leisleri środowiska otwarte, lasy, parki, ogrody długodystansowe x x x x x 3 Gacek brunatny Plecotus auritus Gacek szary Plecotus austriacus Mopek Barbastella barbastellus środowiska zamknięte, lasy, między drzewami środowiska otwarte i zamknięte (wśród drzew) środowiska zamknięte, obrzeŝa lasów, ogrody osiadły x x x 1 osiadły - x krótkodystansowe - x * ZaleŜy od typu detektora (wbudowanego mikrofonu) uŝytego w badaniach, z tego względu podano zakres stwierdzony dla dwóch typów detektorów powszechnie uŝywanych przez europejskich badaczy: Pettersson D980 i D240 (wg M. Barataud i L. Bach za Rodrigues i in. 2008).

19 CHARAKTERYSTYKA GATUNKÓW WYSTĘPUJĄCYCH W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: EN gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagroŝony wyginięciem (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: EN (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk (Załącznik II). Jest to jeden z najmniejszych nietoperzy Polski. Związany jest z terenami skalistymi i górskimi. Latem zasiedla kryjówki bezwietrzne, najczęściej słabo oświetlone i bardzo ciepłe (temp. do 30 C). Są to głównie strychy, rzadziej jaskinie, nieduŝe tunele, szczeliny skał, czy dziuple drzew. Samice tworzą niewielkie kolonie rozrodcze, liczące do kilkudziesięciu osobników. Samce w tym okresie Ŝyją pojedynczo, chroniąc się w jaskiniach, szczelinach skalnych lub na strychach. Zimowymi schronieniami są: jaskinie sztolnie, piwnice i fortyfikacje, gdzie nietoperze hibernują pojedynczo lub w skupiskach do kilkuset osobników (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Podkowiec mały Ŝeruje głównie wewnątrz lasów i na ich obrzeŝach, oraz na terenach zakrzewionych, zadrzewionych pastwiskach, w alejach drzew i w roślinności nad brzegami wód, najczęściej w promieniu od 0,5 do 2-3 km od kryjówki. Jest to gatunek osiadły. Jego letnie kryjówki znajdują się zwykle w odległości do 30 km od kryjówek zimowych, chociaŝ znane są przeloty na większą odległość (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Podkowiec mały w Polsce osiąga północną granicę zasięgu. Występuje w Sudetach, Karpatach (z wyjątkiem Tatr) oraz na WyŜynie Krakowsko-Częstochowskiej. Pojedyncze stanowiska znajdują się takŝe na Podkarpaciu oraz Śląsku Opolskim. Na Dolnym Śląsku stwierdzono zaledwie kilka stanowisk letnich zlokalizowanych na ziemi kłodzkiej. Są to kryjówki kolonii rozrodczych w Gorzanowie, Starej Morawie i Szczytnej. Liczebność osobników w tych koloniach wynosi od 10 do ponad 20 osobników. Pozostałe stanowiska, to schronienia dzienne i zimowiska pojedynczych osobników. 19

20 Furmankiewicz J., Gottfried I Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań Fot. 3. Podkowiec mały (Fot. J. Furmankiewicz). Nocek duŝy Myotis myotis (Borkhausen, 1797) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to jeden z trzech największych polskich gatunków nietoperzy. Występuje na terenach skalistych, zalesionych, z reguły na nizinach i wyŝynach. Jego schronieniami letnimi są jaskinie, sztolnie oraz strychy budynków. Na zimowiska wybiera podziemia, sztolnie i tunele. Kolonie rozrodcze mogą liczyć do 2 3 tysięcy osobników. Samce Ŝyją samotnie (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocki duŝe latają z reguły nisko przy obrzeŝach lasów, parków i sadów, gdzie polują głównie na ćmy i chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Ich Ŝerowiska oddalone są od kryjówek od 1,5 do 25 km. Nocek duŝy zaliczany jest do nietoperzy, które odbywają 20

21 krótkodystansowe wędrówki od 50 do 200 km (najdłuŝszy stwierdzony przelot wynosi 390 km) (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek duŝy w Polsce wykazuje zwarty zasięg geograficzny. Występuje w południowej, częściowo w zachodniej i centralnej części kraju, oprócz rejonów północno-wschodnich. Obecność pojedynczych osobników stwierdzono na Podlasiu i wschodnim Mazowszu. Jest to gatunek pospolicie występujący na obszarze Dolnego Śląska. Najwięcej jego stanowisk odnotowano na terenach górskich i podgórskich. W większym rozproszeniu występuje na Nizinie Śląskiej. Nocek duŝy na Dolnym Śląsku tworzy zgrupowania od kilku do ponad tysiąca osobników. Największymi znanymi koloniami rozrodczymi są: kolonia we Wleniu (około 2250 osobników), kolonia w Konradowie k/ Lądka Zdrój (około 500 osobników), kolonia w Rościszowie w Górach Sowich (około 800 osobników), kolonie w Sulistrowiczkach, Parowej i Jaszkowej Górnej (po około 200 osobników). Znane są przeloty nocków duŝych z kolonii rozrodczych w Czechach do zimowisk na ziemi kłodzkiej i na Przedgórzu Sudeckim, z kolonii w Sulistrowiczkach (Masyw ŚlęŜy) do zimowisk w Górach Sowich oraz z kolonii we Wleniu (dolina Bobru) do zimowisk w Karkonoszach. Największymi zimowiskami tego gatunku są jaskinie góry Połom, jaskinie i sztolnie Masywu ŚnieŜnika oraz sztolnie Gór Sowich. Fot. 4. Nocki duŝe w kolonii rozrodczej (fot. J. Furmankiewicz). 21

22 Nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: NT gatunek niŝszego ryzyka, bliski zagroŝenia (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: NT (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: NT (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Nocek Bechsteina jest gatunkiem ciepłolubnym i leśnym, zajmującym kryjówki w dziuplach drzew. Zasiedla głównie lasy liściaste, parki, rzadziej lasy iglaste. Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące przewaŝnie od 15 do 40 osobników. Samce prowadzą samotniczy tryb Ŝycia (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zimą występują pojedynczo lub po kilka osobników nie tworząc większych skupień. Hibernują w jaskiniach sztolniach, fortyfikacjach i dziuplach drzew. Gatunek ten zaliczany jest do skrajnie osiadłych, nie odbywa dalekich wędrówek. NajdłuŜszy znany przelot wynosi 59 km. śerują w lasach liściastych w odległości do kilometra od swojej kryjówki (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 5. Nocek Bechsteina (fot. J. Furmankiewicz). Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu nocka Bechsteina, wytycza ją linia: Cedyński Park Krajobrazowy, Wysoka, Poznań, Konewka, Puszcza Kozienicka, Lasy Sobiborskie. Na terenie Dolnego Śląska stwierdzany jest stosunkowo rzadko, najczęściej w zimowiskach, w których obserwowane są pojedyncze osobniki. Metody akustycznej identyfikacji gatunków pozwalają na coraz częstsze wykrywanie tego gatunku na Ŝerowiskach. DuŜe miejsca rojenia, w których wielkość populacji szacuje się na kilkadziesiąt do kilkuset osobników to sztolnia w Skałkach Stoleckich oraz zimowiska w Masywie ŚnieŜnika (przede wszystkich jaskinie w rezerwacie Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie). 22

23 Nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Latem nocek Natterera związany jest z lasami. Występuje takŝe w pobliŝu terenów rolniczych, parków, a takŝe przy zbiornikach wodnych i terenach bagiennych. Jego kryjówki letnie zlokalizowane są przewaŝnie w dziuplach drzew, na strychach i w szczelinach budynków oraz w budkach dla ptaków. śerowiska znajdują się średnio 2 3 km (maksymalnie do 6 km) od kryjówki dziennej. Tworzy niewielkie kolonie rozrodcze (kilkanaście - kilkadziesiąt osobników), w których takŝe przebywają samce. Zimą hibernuje pojedynczo lub w duŝych skupiskach wraz z innymi gatunkami nietoperzy. Kryjówkami zimowymi są jaskinie, sztolnie, fortyfikacje, piwnice, studnie oraz szczeliny. Gatunek ten jest osiadły. NajdłuŜszy stwierdzony przelot to 157 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 6. Nocek Natterera (fot. I. Gottfried). Nocek Natterera występuje w całej Polsce. Uznany jest za gatunek mniej zagroŝony, co wynika z róŝnorodności kryjówek letnich i zimowych. Na Dolnym Śląsku stwierdzany jest najczęściej na Ŝerowiskach i w miejscach przelotów, głównie w Sudetach, na Przedgórzu Sudeckim. Schronienia zlokalizowano natomiast w rozproszeniu na całym terenie Dolnego Śląska. Są to kryjówki, w których występuje przewaŝnie do kilkunastu osobników. Znanych jest tylko kilka kolonii rozrodczych liczących maksymalnie osobników. Stosunkowo licznie obserwowany podczas jesiennego rojenia przy duŝych zimowiskach, tj. sztolni w Skałkach Stoleckich, jaskiniach rezerwatu Jaskinia Niedźwiedzia, sztolniach Gór Sowich. 23

24 Nocek orzęsiony Myotis emarginatus (Geoffroy, 1816) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: EN gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagroŝony wyginięciem (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: EN (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Nocek orzęsiony jest gatunkiem ciepłolubnym, związanym z wyŝynnymi terenami skalistymi i leśnymi. Kolonie rozrodcze liczą od 20 do 1000 samic (przewaŝnie do 200) i spotykane są w dziuplach drzew, jaskiniach, sztolniach i na strychach. Samce Ŝyją samotnie w podobnych kryjówkach. Ze względu na podobne wymagania ekologiczne, nocki orzęsione są często spotykane w kryjówkach podkowców małych (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). śerowiska nocka orzęsionego znajdują się 1-7 km (maksymalnie12 km) od kryjówki. Gatunek ten poluje w pobliŝu koron drzew i krzewów (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zimą przebywa w miejscach o duŝej wilgotności i temperaturze około 6-9ºC. Hibernuje pojedynczo lub w małych skupieniach czasem razem z podkowcem małym (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot.7. Nocek orzęsiony (fot. J. Furmankiewicz). 24

25 Nocek orzęsiony jest jednym z najrzadszych nietoperzy występujących w Polsce. Zasięg jego występowania obejmuje Sudety, Karpaty (włącznie z niŝszymi partiami Tatr) i WyŜynę Krakowsko-Częstochowską (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Na Dolnym Śląsku nocek orzęsiony regularnie jest obserwowany na zimowiskach w Masywie ŚnieŜnika, Górach Złotych, Przedgórzu Sudeckim i oraz w pojedynczych zimowiskach Sudetów Zachodnich. Do tej pory nie stwierdzono kolonii rozrodczej tylko pojedyncze osobniki w schronieniach letnich w Międzylesiu, Gorzanowie, Nowej Bystrzycy i Konradowie. Na kilku stanowiskach odnotowano występowanie tego gatunku poprzez nasłuchy detektorowe. Cennymi stanowiskami są miejsca rojenia nocka orzęsionego w jaskiniach Masywu ŚnieŜnika. Nocek wąsatek Myotis mystacinus ( Kuhl, 1819) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to jeden z najmniejszych krajowych gatunków, tworzący z nockiem Brandta trudną do odróŝnienia parę gatunków. Z tego względu gatunki te często nie są rozróŝniane i podawane bywają jako para. Nocek wąsatek występuje na terenach górzystych i wyŝynnych oraz lokalnie na niŝu. Spotykany jest w lasach, parkach, przy zbiornikach wodnych, a takŝe w pobliŝu osiedli ludzkich. śeruje wewnątrz lasów, w lukach drzewostanów, nad drogami i polanami oraz przy skrajach lasów i w alejach drzew, często nad małymi, śródleśnymi oczkami wodnymi i rzekami oraz w ich pobliŝu. Nocek wąsatek tworzy niewielkie kolonie rozrodcze, liczące około samic. Fot.8. Nocek wąsatek (fot. J. Furmankiewicz). 25

26 Samce Ŝyją pojedynczo w pobliŝu kolonii. Samice na schronienia letnie wybierają dziuple, szpary w drewnie, skrzynki lęgowe, szczeliny pod mostami, szczeliny pod parapetami okiennymi i za okiennicami oraz piwnice. Zimą nocek wąsatek spotykany jest w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, fortyfikacjach, gdzie zimuje pojedynczo lub w małych skupiskach wraz z nockami: Brandta, rudym i Natterera (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Jest to gatunek przewaŝnie osiadły, ale moŝe odbywać krótkodystansowe migracje między kryjówkami letnimi i zimowymi. NajdłuŜszy przelot nocka wąsatka podczas zmiany kryjówki letniej na zimową wynosił 240 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zasięg występowania nocka wąsatka obejmuje cały kraj, nie stwierdzono go jednak na Podlasiu i Suwalszczyźnie. Na Dolnym Śląsku znanych jest kilkanaście stanowisk kolonii rozrodczych nieoznaczonej pary gatunków nocek wąsatek/nocek Brandta (Muszkowicki Las i Nowolesie na Wzgórzach Niemczańsko-Strzelińskich). W Sudetach gatunek ten wydaje się mniej liczny niŝ nocek Brandta. Nocek Brandta Myotis brandtii (Eversman, 1854) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gatunek ten po raz pierwszy został opisany 1958 roku, ale jako odrębny gatunek dopiero w 1970 roku. Wcześniej był opisywany jako podgatunek nocka wąsatka (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). W porównaniu z nockiem wąsatkiem, częściej jest spotykany na obszarach leśnych i w pobliŝu zbiorników wodnych. Jego kryjówkami letnimi są zarówno dziuple jak i budynki, oraz skrzynki lęgowe, w których współtworzy kolonie z karlikiem malutkim lub karlikiem większym. Samice tego gatunku tworzą kolonie rozrodcze średnio od 10 do 40 osobników (maksymalnie ), samce Ŝyją pojedynczo, bądź teŝ w pobliŝu kolonii (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zimuje w jaskiniach, sztolniach, fortyfikacjach i piwnicach. Nocek Brandta Ŝeruje przewaŝnie wewnątrz lasów, nad drogami, alejami, a takŝe nad wodami. Jest przystosowany do chwytania owadów w locie, w pobliŝu roślinności, w zamkniętej i na otwartej przestrzeni (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Jest gatunkiem osiadłym, ale część osobników moŝe odbywać krótkodystanowe 26

27 wędrówki między zimowiskami i stanowiskami letnimi. NajdłuŜsze znane przeloty to 230 i 780 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 9. Nocek Brandta (fot. T. Bartoničká). Nocek Brandta występuje w całej Polsce oprócz Pojezierza Mazurskiego. Na terenie Dolnego Śląska nocek wąsatek i nocek Brandta występują zarówno na wspólnych jak i osobnych stanowiskach. Największe znane kolonie rozrodcze nocka Brandta zlokalizowane jest w Gądkowicach w Dolinie Baryczy (około 150 osobników) i na ziemi kłodzkiej. Jesienią licznie roi się przy zimowiskach w Masywie ŚnieŜnika. W Jaskini Niedźwiedziej jest gatunkiem dominującym, w porównaniu z nockiem wąsatkiem. Jaskinia Niedźwiedzia jest jednym z największych zimowisk nocka Brandta w Polsce. Nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Nocek rudy jest związany ze środowiskiem wodnym. Preferuje tereny z róŝnego typu wodami powierzchniowymi doliny rzeczne, jeziora, kompleksy stawów rybnych, gdzie poluje na drobne owady, zbierając je z powierzchni wody. Miejsca Ŝerowania są zwykle oddalone około m od kolonii, maksymalnie do 10 km od kryjówki. W koloniach rozrodczych samic Ŝyją samce oraz samice nie biorące czynnego udziału w rozrodzie. Samce 27

28 mogą takŝe prowadzić samotniczy tryb Ŝycia lub tworzyć małe kolonie (do 30 osobników). Typowe dla tego gatunku schronienia letnie to dziuple drzew i szczeliny mostów (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Nocek rudy hibernuje w miejscach o wysokiej wilgotności powietrza, w starych kopalniach, jaskiniach, fortyfikacjach, wilgotnych ścianach korytarzy oraz w studniach. MoŜe odbywać krótkodystansowe migracje (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 10. Nocek rudy (fot. I. Gottfried). Nocek rudy jest jednym z najpospolitszych gatunków, występującym w całej Polsce. Jego Ŝerowiska są notowane w duŝym zagęszczeniu na terenie całego Dolnego Śląska, zwłaszcza w dolinach rzek i terenach podmokłych oraz kompleksach stawów. Kryjówki letnie są rzadziej znajdowane, ze względu na ich specyfikę. W zimowiskach jest jednym z dominujących gatunków. Największe jego zimowiska to jaskinie i kopalnie Gór Kaczawskich, Masywu ŚnieŜnika oraz Gór Wałbrzyskich i Sowich. Stanowiska te są jednocześnie miejscami rojenia tego gatunku w okresie późnego lata i jesieni. Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme (Boie, 1825) Status ochronny IUCN: NT gatunek niŝszego ryzyka, bliski zagroŝenia (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: EN gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagroŝony wyginięciem (Głowaciński 2001). 28

29 Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: EN (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II i IV) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Samice tego gatunku gromadzą się w koloniach liczących zwykle od 50 do 300 osobników. Ich kryjówki znajdują się w budynkach kościołach, domów mieszkalnych lub budynkach gospodarskich, takŝe w dziuplach i skrzynkach dla ptaków. Nocek łydkowłosy zimuje w jaskiniach sztolniach fortyfikacjach, moŝliwe, Ŝe w dziuplach drzew i norach gryzoni. Jest to typowy gatunek obszarów nizinnych, w górach spotykany jest jedynie zimą. Podobnie jak nocek rudy, związany jest z duŝymi obszarami wodnymi, które stanowią jego Ŝerowiska. Poluje nad powierzchnią wód stojących i wolno płynących, latając nisko nad lustrem wody i chwytając owady w powietrzu lub zbierając z powierzchni wody. śeruje w odległości do 15 km od kryjówki. MoŜe odbywać krótkodystansowe migracje (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 11. Zimujące nocki łydkowłose (fot. P. Woźniak). Nocek łydkowłosy obejmuje zasięgiem całą Polskę, jednakŝe jego rozmieszczenie jest nierównomierne. Zwiększona liczba osobników występuje na niewielkich obszarach północnych pojezierzy i w Kotlinie Biebrzańskiej są to stanowiska głównie samców w okresie letnim lub osobników hibernujących. W Polsce znanych jest zaledwie kilka miejsc rozrodu tego gatunku nietoperza, głównie na Pojezierzu Suwalskim i na Pomorzu (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Na Dolnym Śląsku nocek łydkowłosy stwierdzany jest rzadko, głównie na Ŝerowiskach w dolinie Odry i większych jej dopływów oraz duŝych stawach hodowlanych. Znanych jest zaledwie kilka zimowisk pojedynczych osobników, zlokalizowanych w Karkonoszach, Górach Kaczawskich, Górach Wałbrzyskich i na ziemi kłodzkiej. 29

30 Mroczek posrebrzany Vespertilio murinus (Linnaeus, 1758) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: LC (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: LC (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Kolonie rozrodcze mroczka posrebrzanego liczą od 10 do 100 (rzadko ) osobników. Samce Ŝyją samotnie lub tworzą kolonie liczące do 300 osobników. Kryjówkami letnimi tego gatunku są szczeliny ścian i dachy budynków, sporadycznie strychy budynków i dziuple drzew. Mroczek posrebrzany Ŝeruje w bardzo róŝnych biotopach, najczęściej nad terenami otwartymi, zwłaszcza duŝymi zbiornikami wodnymi, w dolinach rzecznych, nad lasami oraz terenami rolniczymi. Poluje w odległości średnio 4,4 km od schronienia. Zimuje najczęściej w kryjówkach naziemnych zewnętrznych szczelinach budynków i dachów. Jest to gatunek częściowo migrujący, dalekodystansowy. Migrują głównie populacje ze wschodniej Europy. NajdłuŜszy przelot wyniósł 1440 km. Populacje ze Skandynawii i części środkowej Europy są osiadłe (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 12. Mroczek posrebrzany (fot. I. Gottfried). 30

31 Mroczek posrebrzany zasięgiem występowania obejmuje całą Polskę, jednakŝe najczęściej spotykane są osobniki poza okresem rozrodczym. Na Dolnym Śląsku jest stwierdzany na nielicznych Ŝerowiskach i stanowiskach godowych. Terytorialne samce w okresie godowym (październik-grudzień) spotykane są przy wysokich budynkach w większych miastach. Znana jest tylko jedna kolonia rozrodcza w Lasówce w Górach Bystrzyckich. DuŜe zimowisko tego gatunku zlokalizowano w Lądku Zdroju. Mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: NT gatunek niŝszego ryzyka, bliski zagroŝenia (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: NT (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to gatunek związany z terenami leśnymi i górskimi. śeruje głównie w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i w zwartych lasach iglastych, nad wodami, na terenach rolniczych i w wioskach. Podczas Ŝerowania karmiące samice polują jedynie około m od kryjówki. Samice mroczka pozłocistego tworzą kolonie rozrodcze liczące od 10 do 100 osobników, samce natomiast w tym okresie przebywają samotnie. Kryjówkami letnimi są przewaŝnie strychy i szczeliny skalne. Zimujące mroczki pozłociste znaleźć moŝna najczęściej w jaskiniach, sztolniach i podziemnych fortyfikacjach. Jest to gatunek osiadły. NajdłuŜsze znane przeloty to 115 km i 250 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 13. Mroczek pozłocisty (fot. J. Furmankiewicz). 31

32 W Polsce stanowiska mroczka pozłocistego moŝna spotkać na terenie całego kraju. Na Dolnym Śląska stwierdzany jest głównie w górach, gdzie zlokalizowane są zimowiska i Ŝerowiska pojedynczych osobników. Najliczniej zimuje w Górach Sowich, w Masywie ŚnieŜnika i w Karkonoszach. Kolonię samców tego gatunku odnotowano w Pasterce w Górach Stołowych. Mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Kryjówkami kolonii rozrodczych są przewaŝnie duŝe strychy kościołów i domów mieszkalnych w centrach miast, wsiach i śródleśnych zabudowaniach. śerowiska zlokalizowane są w odległości od 2 do 6 km od kryjówki, w róŝnorodnych przewaŝnie otwartych środowiskach, od parków w centrach duŝych miast po polany wewnątrz zwartych lasów, najczęściej Fot. 14. Mroczek późny (fot. J. Górniak). jednak w pobliŝu skrajów lasów, nad łąkami, pastwiskami. Często Ŝerowiskiem mroczka późnego są okolice ulicznych lamp, gdzie poluje na zwabione światłem owady. Hibernuje w nadziemnych częściach budynków pojedynczo lub po kilka w jednej kryjówce oraz sporadycznie w podziemnych kryjówkach. Mroczek późny jest gatunkiem osiadłym. Zimowiska są zlokalizowane najczęściej w odległości do 5 km od stanowisk letnich, często zimuje w tych samych budynkach, które zasiedla latem. NajdłuŜsza wędrówka tego gatunku to 330 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Mroczek późny jest stosunkowo często obserwowanym gatunkiem w całej Polsce i na Dolnym Śląsku, silnie synantropijnym. Kolonie rozrodcze spotykane są w wielu miejscowościach. Najwięcej letnich schronień znanych jest na Nizinie Śląskiej. PrzewaŜają schronienia, w których przebywa do 20 osobników. 32

33 Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest to jeden z najmniejszych nietoperzy w Polsce. Występuje na obszarach leśnych i blisko człowieka. śeruje na terenach półotwartych, nad rzekami, jeziorami, terenami podmokłymi, takŝe w parkach, nad łąkami i na obrzeŝach lasów oraz przy zabudowaniach wiejskich. Wiosną samice tworzą kolonie liczące około osobników, często łączone z karlikiem większym oraz mroczkiem posrebrzanym. Ich kryjówki letnie mieszczą się na strychach, w dziuplach, budkach dla ptaków, szczelinach w budynkach. Zimą spotykane są w szczelinach budynków, dziuplach i jaskiniach (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Karlik malutki naleŝy do gatunku osiadłego, przemieszcza się zazwyczaj na odległości do (do 50) km. Populacje w północnej i wschodniej Europie są wędrowne i pokonują odległości do 1150 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 15. Karlik malutki (fot. J. Furmankiewicz). Karlik malutki zasiedla całą Polskę. Na terenie Dolnego Śląska jest często spotykany. Jego kolonie rozrodcze liczą od kilkunastu do kilkudziesięciu osobników. Największe kolonie odnotowano w Rudzie Milickiej, Świdnicy, Stolcu, Nowolesiu, Henrykowie, Drągoszowicach. W pozostałych stanowiskach stwierdza się od kilku do kilkunastu osobników. Znane są dwa duŝe zimowiska, w kościołach w Henrykowie i w Świdnicy. 33

34 Karlik drobny Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik III) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Karlik drobny jest najmniejszym z polskich nietoperzy. Został on stosunkowo niedawno wyodrębniony jako osobny gatunek. Opisywany był wcześniej jako jeden z dwóch tzw. echotypów karlika malutkiego. Karlik drobny emituje sygnały echolokacyjne o częstotliwości 55 khz, a karlik malutki 45 khz. Te dwa echotypy zostały po raz pierwszy wyróŝnione na Wyspach Brytyjskich na początku lat 90. na podstawie róŝnic we frekwencji emitowanych ultradźwięków. Za odrębne gatunki uznano je kilka lat później na podstawie badań genetycznych, uzupełnionych następnie przez badania morfologiczne. Z tego względu rzeczywisty status tego gatunku nie jest jeszcze dobrze rozpoznany, zarówno w Europie, jak i w Polsce. Gatunek ten występuje na terenach podmokłych, najczęściej w dolinach rzek. Kolonie letnie mają swoje schronienia w dziuplach, budkach dla ptaków, szczelinach budynków. Karlik drobny uznawany jest za gatunek podejmujący długie sezonowe wędrówki. Fot. 16. Karlik drobny (fot. M. Furmankiewicz). 34

35 Karlik drobny na Dolnym Śląsku jest rzadziej stwierdzany niŝ karlik malutki, głównie w dolinie Odry i duŝych kompleksów leśnych oraz stawach hodowlanych. Znanych jest kilka kolonii rozrodczych tego gatunku, liczących od kilkudziesięciu do kilkuset osobników, stwierdzonych w Dolinie Baryczy i dolinie środkowej Odry. Karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Karlik większy zamieszkuje niziny, rejony górskie, o dobrze rozwiniętej sieci zbiorników wodnych, często w pobliŝu osiedli ludzkich i lasów. śeruje głównie nad wodami i przyległymi terenami podmokłymi, w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i drogach leśnych. Samice tworzą kolonie rozrodcze w skrzynkach (liczące około samic) oraz w budynkach (od 50 do 300 samic). Ich schronieniem letnim są takŝe: szczeliny w budynkach oraz skałach. Samce Ŝyją samotnie i w okresie godowym tworzą terytoria godowe na trasach jesiennej migracji samic (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Karliki większe odbywają długodystansowe migracje, najczęściej wzdłuŝ wybrzeŝy morskich i dolin rzecznych. NajdłuŜszy stwierdzony przelot wynosi 2100 km (Strelkov 1969). Fot. 17. Karlik większy (fot. T. Gottfried). 35

36 Zasięg karlika większego obejmuje całą Polskę, jest jednak bardzo nierównomierny. Na Dolnym Śląsku karlik większy występuje głównie na obszarze nizinnym. Najliczniej spotykany jest w okolicach Wrocławia i w dolinie Odry. W miejscach tych obserwowane są koncentracje stanowisk godowych i haremów samców w okresie jesiennym. Jego stanowiska odnotowano takŝe nad rzekami: Bobrem, Kaczawą, Kwisą i Nysą Kłodzką. Do tej pory stwierdzono jedynie kilka nielicznych kolonii rozrodczych, głównie na Nizinie Śląskiej. Borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gatunek ten związany jest z lasami, dolinami rzecznymi, duŝymi parkami, ogrodami i miastami, gdzie tworzy liczne kolonie rozrodcze. Hibernuje w dziuplach drzew i szczelinach skalnych, na południu Europy takŝe w jaskiniach. Latem zamieszkuje przede wszystkim dziuple drzew, strychy budynków oraz skrzynki dla ptaków i nietoperzy. Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące od 7 do około 200 osobników, często razem z nockiem rudym i borowiaczkiem. Samce natomiast w okresie letnim Ŝyją samotnie lub w małych koloniach. śerowiskami borowców są doliny rzeczne, łąki i pastwiska, obszary nad duŝymi zbiornikami wodnymi, luki drzewostanów oraz miejsca przy latarniach ulicznych. Poluje na otwartej przestrzeni, zwłaszcza w dolinach rzecznych, nad łąkami, pastwiskami, duŝymi zbiornikami wodnymi, równieŝ w lukach w drzewostanie i przy latarniach ulicznych. śeruje w odległości do ponad 20 km od kryjówki. Odbywa długodystansowe sezonowe wędrówki. Niekiedy wędruje takŝe w ciągu dnia w duŝych grupach. NajdłuŜszy stwierdzony przelot między zimowiskiem a schronieniem letnim wynosi 1600 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Borowiec wielki zasiedla całą Polskę. Na Dolnym Śląsku jest stosunkowo liczny, stwierdzany przede wszystkim na nizinach, ale takŝe w Kotlinie Kłodzkiej, Górach Złotych, Górach Bystrzyckich, Górach Izerskich, na Przedgórzu Sudeckim. Największe kolonie tego gatunku znajdują się na Nizinie Śląskiej we Wrocławiu (około 300 osobników) i lasach łęgowych doliny środkowej Odry. Zimowiska znane są jedynie we Wrocławiu i Siechnicach. 36

37 Fot. 18. Borowiec wielki (fot. J. Furmankiewicz). Borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Status ochronny według Polskiej czerwonej księgi zwierząt: VU gatunek wysokiego ryzyka, naraŝony na wyginięcie (Głowaciński 2001). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: VU (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gatunek ten występuje w zwartych kompleksach leśnych (przede wszystkim w lasach liściastych) i w starych parkach. śeruje na otwartej przestrzeni, w lukach drzewostanu, przy latarniach, nad wodami łąkami oraz pastwiskami. Samice tworzą kolonie rozrodcze liczące około 10 osobników w skrzynkach i od 5 do 50 w dziuplach drzew. Kryjówkami letnimi są teŝ budki dla ptaków i strychy. Zimą spotykany jest w dziuplach, szczelinach i w nadziemnych partiach budynków. Odbywa długodystansowe sezonowe wędrówki, na odległości do 1567 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). 37

38 Fot. 19. Borowiaczek (fot. R. Mysłajek). Borowiaczek występuje na terenie całego kraju, znany jest jednak z niewielu stanowisk. Na terenie Dolnego Śląska stwierdzany jest rzadko, jedynie na Ŝerowiskach, najczęściej na nizinach i sporadycznie w rejonach górskich (Góry Wałbrzyskie i ziemia kłodzka). Gacek brunatny Plecotus auritus ( Linnaeus, 1758) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Gacek brunatny jest gatunkiem eurytopowym, występuje zarówno w lasach jak i na terenach skalistych, unika większych miast. Swoje kolonie rozrodcze liczące od 5 do 50 (rzadko ) osobników tworzy najczęściej w dziuplach drzew, ptasich skrzynkach oraz na duŝych strychach i wieŝach kościołów i budynków mieszkalnych. W przeciwieństwie do pozostałych krajowych gatunków nie notuje się u nich rozdziału płci w koloniach. Zdarza się jednak, iŝ samce Ŝyją pojedynczo lub w jednopłciowych koloniach. śerują w lasach i na ich obrzeŝach, w parkach i na róŝnych terenach zadrzewionych, wewnątrz budynków 38

39 Furmankiewicz J., Gottfried I Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań gospodarskich i na strychach, unikając otwartych przestrzeni. śerują zbierając swoje ofiary z powierzchni liści lub chwytając w locie. śerowiska oddalone są od 0,5 do około 3 km od kryjówek (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Od sierpnia do listopada i wiosną obserwuje się u niego intensywne rojenie przy zimowiskach. Zimuje w jaskiniach, sztolniach, piwnicach lub dziuplach drzew. Gatunek ten naleŝy do skrajnie osiadłych. Wędrówki między schronieniami letnimi i zimowymi nie przekraczają kilku kilometrów. NajdłuŜsze znane przeloty to 66 i 88 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Zasięg gacka brunatnego obejmuje całą Polskę. Uznany jest za najpospolitszego nietoperza w Polce i na Dolnym Śląska. W tej części Polski znajduje się kilkaset jego schronień i Ŝerowisk. DuŜe zagęszczenie populacji tego gatunku notuje się na obszarze Sudetów i Przedgórza Sudeckiego. Jego stanowiska znajdują się takŝe na Nizinie Śląskiej. Kolonie rozrodcze z reguły liczą do 20 osobników. Przy duŝych zimowiskach obserwuje się jego rojenie wiosną i jesienią. Fot. 20. Gacek brunatny (fot. P. Woźniak). 39

40 Furmankiewicz J., Gottfried I Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań Gacek szary Plecotus austriacus (Fischer, 1829) Status ochronny IUCN: LC gatunek najmniejszej troski (IUCN 2009). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Jest gatunkiem synantropijnym, związanym z nizinami oraz otwartymi terenami rolniczymi. Poluje na otwartych przestrzeniach (np. w lukach drzewostanów, nad łąkami). Jego letnie schronienia znajdują się na strychach budynków, gdzie tworzy niewielkie kolonie liczące od 10 do 50 (rzadko do 100) osobników. Samce tego gatunku zajmują kryjówki letnie w tych samych miejscach co samice, bądź Ŝyją osobno. Zimuje przede wszystkim w piwnicach, studniach i fortach. Gacek szary prowadzi osiadły tryb Ŝycia. Wędrówki między schronieniami letnimi i zimowymi nie przekraczają przewaŝnie 20 km. NajdłuŜszy przemierzony dystans to 62 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Fot. 21. Gacek szary (fot. J. Furmankiewicz). Zasięg występowania gacka szarego obejmuje południową i środkową Polskę. Na Dolnym Śląsku jest mniej liczny niŝ gacek brunatny, częściej jednak stwierdzany w osiedlach ludzkich i na nizinach. Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) Status ochronny IUCN: NT gatunek niŝszego ryzyka, bliski zagroŝenia (IUCN 2009). Status ochronny według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce: DD gatunek o nieokreślonym zagroŝeniu (Głowaciński 2002). Gatunek chroniony według: Dyrektywy 92/43/EWG (Załącznik II i IV) w sprawie ochrony siedlisk naturalnych dzikiej fauny i flory, Konwencji Bońskiej (Załącznik II) o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, Konwencji Berneńskiej (Załącznik II) o ochronie dzikiej flory i fauny oraz ich siedlisk. Mopek naleŝy do gatunków eurytopowych, występuje w okolicach lesistych na nizinach oraz terenach podgórskich. W górach spotykany jest rzadko i lokalnie (Sachanowicz 40