a) realizator działań LGP: Stowarzyszenie Aktywności Społecznej TREK i Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego

Transkrypt

1 Raport z działania Lokalnej Grupy Przyrodniczej 1. Informacje ogólne: a) realizator działań LGP: Stowarzyszenie Aktywności Społecznej TREK i Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego b) obszar działania LGP: Gmina Wałbrzych, Obszar Gór Wałbrzyskich i Kamiennych Publiczne Gimnazjum nr 3 im. Józefa Wybickiego w Wałbrzychu c) osoba prowadząca: Katarzyna Turzańska katarzyna.turzanska@uni.wroc.pl Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytet Wrocławski d) ilość godzin odbytych spotkań/zajęć/szkoleń: 30 godzin

2 2. Opis inwentaryzacji miejsc przyrodniczo cennych na obszarze działalności LGP Teren objęty inwentaryzacją chiropterofauny leży w południowo - zachodniej Polsce, na Dolnym Śląsku, w Sudetach Środkowych. Na badanym obszarze występuje sześć form prawnej obszarowej ochrony przyrody: dwa Parki Krajobrazowe - Sudetów Wałbrzyskich i Książański oraz cztery Obszary Natura 2000: OSO Sudety Wałbrzysko-Kamiennogórskie (Kod: PLB020010), SOO Góry Kamienne (Kod: PLH020038), OZW Przełomy Pełcznicy pod Książem (Kod: PLH020020) i OZW Masyw Chełmca (Kod PLH020057). Pomimo znacznego przekształcenia środowiska naturalnego wynikającego z przyczyn antropogenicznych, m. in. intensywnej działalności górniczej, badany teren pozostaje atrakcyjnym miejscem bytowania dla wielu grup organizmów. Występujące tu rozległe kompleksy leśne tworzone są głównie przez jednorodne monokultury świerkowe powstałe w związku z rozwojem kopalnictwa, wyróżnić należy jednak również tak cenne siedliska jak jaworzyny, kwaśne i żyzne buczyny, górskie i podgórskie łęgi olchowo- jesionowe czy fragmenty borów bagiennych. W wyżej wymienionych siedliskach leśnych występują liczne gatunki roślin, takie jak: szczawik zajęczy, wietlica samicza, śmiałek pogięty, konwalia majowa, borówka czarna, narecznica samcza, szczyr trwały, niecierpek pospolity, marzanka wonna, gajowiec żółty, trzcinnik leśny, kopytnik pospolity, lepiężnik biały, paprotnik kolczasty, gwiazdnica gajowa, śnieżyca wiosenna, niezapominajka błotna, ostrożeń warzywny, zimowit jesienny, trzmielina zwyczajna i bez koralowy. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Góry Kamienne obejmuje 17 typów siedlisk przyrodniczych z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, m. in. naturalne jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach, mezo- i eutroficzne buczyny oraz bory bagienne. Wśród siedlisk nieleśnych występują tu m. in. podgórskie łąki ekstensywnie użytkowane, łąki trzęślicowe i bogate gatunkowo murawy bliźniczkowe a na niewielkich powierzchniach również suche murawy obfitujące w stanowiska storczyków. Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Sudety Wałbrzysko- Kamiennogórskie został wyznaczony w celu ochrony występujących na tym terenie ptaków, wśród których szczególnie cenne gatunki, wymienione w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG to: bocian biały, bocian czarny, sokół wędrowny, kropiatka, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł czarny, lerka, jarzębatka, puchacz, włochatka,

3 sóweczka, trzmielojad, kania czarna, błotniak stawowy, zimorodek, jarząbek, muchołówka mała, muchołówka białoszyja, ortolan, dzierzba gąsiorek, derkacz i żuraw. Do niewymienionych w Załączniku I regularnie występujących gatunków ptaków migrujących zaliczają się: czeczotka, perkozek, perkoz dwuczuby, łabędź niemy, cyraneczka, czernica, jastrząb, krogulec, pustułka, kobuz, przepiórka, wodnik, kokoszka, łyska, czajka, kszyk, słonka, siniak, turkawka, krętogłów, brzegówka, świerszczak, strumieniówka, trzcinniczek, srokosz, dziwonia. Dla gatunków takich jak puchacz czy sokół wędrowny istotny jest znaczny udział wychodni skalnych występujących na badanym obszarze. Obecność niewielkich zbiorników wodnych sprzyja występowaniu płazów, takich jak m. in. traszka zwyczajna, traszka górska, żaba trawna, ropucha szara i salamandra plamista. Rozległe obszary otwarte, do których należą ekstensywnie użytkowane łąki, stanowią miejsce występowania licznych gryzoni i żerowania ptaków drapieżnych. Na badanym terenie występują też gady, takie jak: padalec zwyczajny, jaszczurki zwinka i żyworodna, zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata oraz ssaki: jeleń szlachetny, sarna, lis, dzik, borsuk, bóbr, wydra, muflon (gatunek introdukowany), zając szarak, jeż europejski, wiewiórka, gronostaj, łasica, kuna leśna, rzęsorek rzeczek i żołędnica. Na terenie Wałbrzycha zlokalizowanych jest 58 pomników przyrody ożywionej, w formie pojedynczych lub występujących skupiskowo wiekowych drzew o znacznej średnicy. Tego typu obiekty są ważnym miejscem bytowania nietoperzy, m. in. karlików większych Pipistrellus nathusii i borowców wielkich Nyctalus noctula, używających powstałych w nich dziupli jako kryjówek godowych samców lub kryjówek dla kolonii rozrodczych. Gatunkami pomnikowymi na terenie miasta są (w nawiasach podano liczbę drzew danego gatunku): dąb szypułkowy (15), buk pospolity (6), cis pospolity (5), klon jawor (4), kasztanowiec biały (4), klon pospolity (3), lipa drobnolistna (3), jesion wyniosły (3), jarząb pospolity (1), wierzba biała (1), wierzba płacząca (1), klon srebrzysty (1), platan klonolistny (1), miłorząb dwuklapowy (1), grab pospolity (1) i robinia akacjowa (1). Występują też dwa zgrupowania pomnikowych cisów pospolitych, jedno dębu szypułkowego, jedno kasztana jadalnego oraz dwie aleje lipy drobnolistnej i jedna kasztanowca białego. W celu poznania rozmieszczenia stanowisk nietoperzy na badanym terenie przeprowadzono przegląd dostępnej literatury specjalistycznej oraz wykonano transekty liniowe w miejscach ich potencjalnego występowania tych ssaków. Używano detektorów ultradźwiękowych LunaBat DFD-1 w zestawie z rejestratorem dźwięku Zoom H1. Badania prowadzono w godzinach nocnych. Zebrane dane zostały zanalizowane przy użyciu programu komputerowego przeznaczonego do

4 analizy plików dźwiękowych oraz kluczy do oznaczania głosów nietoperzy do gatunku lub rodzaju. 3. Efekty inwentaryzacji stanowisk oraz miejsc związanych z aktywnością roczną nietoperzy. Obszary leśne: - Lasy Gór Wałbrzyskich Stwierdzane gatunki: nocek wąsatek Myotis mystacinus/nocek Brandta Myotis brandtii, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, karlik większy Pipistrellus nathusii, gacek brunatny Plecotus auritus, nocek duży Myotis myotis, nocek Natterera Myotis nattereri, nocek łydkowlosy Myotis dysycneme, nocek rudy Myotis daubentonii, nocek Bechsteina Myotis bechsteinii, mroczek późny Eptesicus serotinus, mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii, borowiaczek Nyctalus leisleri. - Lasy Gór Kamiennych Stwierdzane gatunki: mopek Barbastella barbastellus, nocek wąsatek Myotis mystacinus/nocek Brandta Myotis brandtii, nocek Natterera Myotis nattereri, borowiec wielki Nyctalus noctula. Obszary zabudowane: Znane stanowiska występowania: - Park Rusinowa, Wałbrzych: nocek duży Myotis myotis, nocek rudy Myotis daubentonii, mroczek późny Eptesicus serotinus, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, gacek szary Plecotus austriacus, mopek Barbastella barbastellus - Park Miejski im. Jana Sobieskiego, Wałbrzych: Nocek Natterera Myotis nattereri, mroczek późny Eptesicus serotinus, karlik większy Pipistrellus nathusii, borowiec wielki Nyctalus noctula, gacek brunatny Plecotus auritus - Poniatów, Wałbrzych: Nocek rudy Myotis daubentonii, mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki Nyctalus noctula - Podgórze, Wałbrzych: mroczek późny Eptesicus serotinus, karlik większy Pipistrellus nathusii, borowiec wielki Nyctalus noctula - Nowe Miasto, Wałbrzych: mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki Nyctalus noctula - Stary Zdrój, Wałbrzych: mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki

5 Nyctalus noctula - Piaskowa Góra, Wałbrzych: mroczek późny Eptesicus serotinus, borowiec wielki Nyctalus noctula - Podzamcze, Wałbrzych: mroczek późny Eptesicus serotinus, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, borowiec wielki Nyctalus noctula - Okolice Lisiej Sztolni, Wałbrzych: mopek Barbastella barbastellus Strychy/poddasza/piwnice: - Wieża kościoła pw. Św. Barbary znane stanowisko mroczka późnego Eptesicus serotinus - Potencjalne miejsca występowania kolonii rozrodczych gacków Plecotus, mroczków Vespertilio, Eptesicus, nocków Myotis i karlików Pipistrellus: strychy i poddasza Kolegiaty Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i św. Aniołów Stróżów oraz kościołów: pw. Św. Józefa Oblubieńca, pw. Matki Boskiej Bolesnej, Ewangelickiego, Zbawiciela, pw. Św. Anny, pw. Św. Jerzego, pw. Św. Józefa Robotnika oraz kamienic dzielnicy Śródmieście m. in. przy Alei Wyzwolenia Sztolnie/kopalnie na obszarze inwentaryzowanym (potencjalne i stwierdzone zimowiska nietoperzy): Znane zimowiska nietoperzy: - Podziemne części Mauzoleum na północnym zboczu Góry Niedźwiadki: nocek Natterera Myotis nattereri, gacek brunatny Plecotus auritus - Tunel kolejowy Wałbrzych Jedlina Zdrój: nocek Natterera Myotis nattereri, nocek rudy Myotis daubentonii, gacek brunatny Plecotus auritus - Sztolnia Gustaw: nocek duży Myotis myotis, nocek Natterera Myotis nattereri, nocek wąsatek Myotis mystacinus/nocek Brandta Myotis brandtii, nocek łydkowlosy Myotis dysycneme, nocek rudy Myotis daubentonii, gacek brunatny Plecotus auritus - Sztolnia przy szybie Tytus: nocek duży Myotis myotis Potencjalne zimowiska nietoperzy: - Lisia Sztolnia - Sztolnia Ernestine - Sztolnia Amalia - Sztolnia w okolicy ul. Żelaznej

6 - Sztolnia pod Chełmcem - Schron przy ul. Pocztowej - Sztolnie przy ul. Królewieckiej - Podziemne tunele Amfiteatru na Górze Świętej Anny Najważniejsze zagrożenia: 1) Zanikanie i fragmentacja siedlisk, m.in. przekształcanie żerowisk nietoperzy polujących na otwartej przestrzeni z ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk w wielkoobszarowe monokultury a także zalesianie łąk, pastwisk i muraw. Niekorzystne jest również usuwanie liniowych elementów krajobrazu (np. szpalerów drzew) wykorzystywanych przez tę grupę ssaków do orientacji w terenie. 2) Intensywna gospodarka leśna, w tym likwidacja schronień położonych w starych, obumierających, dziuplastych drzewach. Szczególnie szkodliwa jest gospodarka rębna prowadzona w czasie zasiedlania tych kryjówek przez kolonie rozrodcze nietoperzy. 3) Wyburzanie starej zabudowy oraz remonty budynków, m.in. elewacji lub pokryć dachowych. Wypełnianie szczelin budynków materiałami izolacyjnymi również limituje dostępność kryjówek. Prowadzenie prac remontowych zimą może istotnie przyczyniać się do śmierci hibernujących nietoperzy. 4) Wyburzanie i zasypywanie piwnic lub sztolni będących miejscem zimowania nietoperzy. 5) Celowe niepokojenie, tępienie i płoszenie nietoperzy przez użytkowników budynków przez nie zasiedlanych. 6) Penetracja ludzka miejsc hibernacji takich jak sztolnie, schrony, bunkry i jaskinie, wiążąca się z płoszeniem i wybudzaniem zimujących nietoperzy mogącym prowadzić do ich śmierci. 7) Stosowanie chemicznych środków do zwalczania owadów, tzw. szkodników leśnych, powodujące ubożenie bazy pokarmowej nietoperzy.

7 8) Stosowanie toksycznych chemicznych środków do konserwacji drewna na strychach zasiedlanych przez nietoperze. 4. Rozpowszechnianie informacji o nietoperzach w swoim środowisku działania. Uczestnicy warsztatów wdrożeniowych przeprowadzili w szkole pogadanki o tematyce związanej z ekologią, zagrożeniami oraz ochroną nietoperzy, wykorzystując zdobytą na zajęciach wiedzę w tej dziedzinie. Dzielili się własnymi doświadczeniami z rówieśnikami oraz osobami dorosłymi w swoim otoczeniu. 5. Szkolenie w zakresie budowanych skrzynek dla nietoperzy, ilość powieszonych skrzynek Dnia 31 października 2013 r. w Publicznym Gimnazjum nr 3 w Wałbrzychu odbyło się szkolenie w zakresie naturalnych i antropogenicznych zagrożeń dotyczących nietoperzy. Uczestnicy zostali zapoznani z typami zagrożeń oraz problematyką czynnej ochrony nietoperzy, poznali m.in. pojęcie kompensacji przyrodniczej oraz technikę budowy schronienia drewnianego, mogącego służyć nietoperzom za kryjówkę w okresie letnim (w czasie trwania ciąży i wychowu młodych). Szczegółową formę budowanego schronienia określali drogą dedukcji z pomocą prowadzących, bazując na wiedzy dotyczącej biologii i behawioru nietoperzy uzyskanej podczas wcześniejszych zajęć. W trakcie warsztatów w budynku szkoły uczestnicy własnoręcznie wykonali trzy budki z dostarczonych im materiałów (deski, listewki, gwoździe, wkręty, drut, siatka ogrodnicza). Uczniowie współpracowali w kilkuosobowych grupach dzieląc pomiędzy członków poszczególne zadania, co sprzyjało ich integracji i budowaniu umiejętności wspólnego działania dla osiągnięcia założonego celu. Po skonstruowaniu schronień dla nietoperzy uczestnicy wraz z prowadzącymi udali się do oddalonego o ok. 800 m od szkoły lasu u podnóża Góry Niedźwiadki, gdzie odbyła się prelekcja na temat zasad i dobrych praktyk dotyczących instalacji schronień. Następnie dwie z wykonanych skrzynek zostały zawieszone na odpowiednich do tego celu drzewach. Jedno pozostałe schronienie zostało zabrane przez ucznia w celu samodzielnego zawieszenia w ogrodzie. 6. Nagrania video, w tym video-opisy miejsc w których była prowadzona inwentaryzacja.

8 7. Zajęcia z zasady działania i obsługi detektorów, zajęcia terenowe z nasłuchu aktywności nietoperzy, ilość potwierdzonych miejsc aktywności nietoperzy Szkolenie dotyczące biologii i behawioru nietoperzy a w szczególności echolokacji i sposobów detekcji wydawanych przez nie ultradźwięków zostało przeprowadzone w godzinach wieczornych przez doktorantów i studentów biologii Wydziału Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Zajęcia odbyły się w terenie, w dzielnicy Podgórze, w okolicy Publicznego Gimnazjum nr 3 w Wałbrzychu (w sąsiadującej z ul. Niepodległości dzielnicy willowej oraz w niższych partiach Góry Niedźwiadki). Uczestnicy wysłuchali prelekcji na temat sposobu wytwarzania i odbioru ultradźwięków przez nietoperze, po czym zostali przeszkoleni w zakresie zasad działania i obsługi sprzętu służącego do ich detekcji. Używanym sprzętem były detektory ultradźwięków LunaBat DFD-1 z rejestratorami dźwięku Zoom H1. Podczas trwania warsztatów uczestnicy zdobyli również wiedzę o strategiach żerowania nietoperzy występujących w Polsce. Poznali także technikę badania składu pokarmowego tej grupy ssaków, samodzielnie rozstawiając sprzęt służący do wabienia owadów o aktywności nocnej. Ponadto podczas zajęć wygłoszone zostały prelekcje dotyczące anatomii, cyklu życiowego oraz sposobów kojarzenia występujących u różnych grup nietoperzy. Uczniowie mieli dostęp do zasuszonych okazów wybranych gatunków pochodzących ze zbiorów Uniwersytetu Wrocławskiego. Na zakończenie zajęć odbyła się prelekcja dotycząca drapieżników zagrażających nietoperzom, m.in. sów. Zaprezentowano metodę wykrywania obecności jednego z gatunków puszczyka Strix aluco poprzez przeprowadzenie stymulacji magnetofonowej. Detektory ultradźwięków wraz z rejestratorami zostały udostępnione członkom grupy do wypożyczenia i samodzielnego użytkowania. Dnia 17 października 2013 r. przeprowadzone zostało szkolenie z komputerowej analizy nagrań wokalizacji nietoperzy. Uczestnicy podczas prelekcji wstępnej otrzymali przeszkolenie teoretyczne dotyczące: podstawowych właściwości fali akustycznej, sposobu jej wizualizacji jakim jest spektrogram oraz typów pulsów echolokacyjnych wytwarzanych przez nietoperze. Zdobyli umiejętność samodzielnego wizualnego oznaczania pulsów echolokacyjnych do rodzaju, za pomocą klucza oraz programu komputerowego Audacity służącego do analizy plików dźwiękowych. 8. Uwagi

9 Warsztaty kameralne i wyjścia terenowe o tematyce przyrodniczej stanowią bardzo cenne uzupełnienie wiedzy dotyczącej biologii i środowiska naturalnego uczniów szkół na poziomie gimnazjalnym oraz ponad-gimnazjalnym. Programy nauczania biologii nie przewidują zajęć terenowych dotyczących rozpoznawania w naturze poszczególnych grup organizmów, co jest bardzo ważnym elementem wiedzy praktycznej, szczególnie cennej w przypadku gatunków rzadkich i chronionych. Niniejszy projekt umożliwił uczestnikom poznanie specyfiki pracy zawodowych biologów, co może stanowić inspirację do wyboru przez nich drogi kształcenia w tej lub pokrewnej dziedzinie.