Marek Łukasik IDEALNY OPTYMALNY MAKSYMALNY SŁOWNIK TERMINOLOGICZNY 1. Jednym z najwaniejszych wymogów szybkiego rozwoju cywilizacyjnego jest posiadanie odpowiednich narzdzi. Narzdzia te mona podzieli na fizycznie istniejce przedmioty oraz wytwory ludzkiego umysłu przyczyniajce si do sprawnego poruszania si w danej dziedzinie ludzkiej działalnoci, w tym działalnoci intelektualnej. Metaforycznie mona powiedzie, e jednym z takich kognitywnych instrumentów jest jzyk specjalistyczny, który za porednictwem terminów jest narzdziem rozpowszechniania wiedzy specjalistycznej. Opanowanie jzyka specjalistycznego z przynalenym mu leksykonem terminologicznym danego obszaru działalnoci profesjonalnej przyczynia si do poszerzania wiedzy przedmiotowej, umoliwia komunikacj midzy specjalistami oraz potwierdza status zawodowy specjalistów konkretnych dziedzin. W dzisiejszym społecze stwie wiedzy, w erze globalizacji i coraz szybszych i doskonalszych metod komunikacji jest to szczególnie istotne: sprawny przepływ informacji specjalistycznej czy to bezporednio midzy ekspertami, czy to za porednictwem trzeciego uczestnika aktu komunikacji, tłumacza, jest warunkiem sine qua non pracy zawodowej. Przykładem globalnego rozpowszechniania informacji specjalistycznej we współczesnym wiecie mog by elektroniczne publikacje naukowe, szczególnie z zakresu nauk cisłych, które w Internecie pojawiaj si zwykle wiele tygodni przed ich oficjaln publikacj w tradycyjnych, drukowanych czasopismach [zob. np. baz e-printów artykułów nauk cisłych prowadzon przez Cornell University: http://arxiv.org]. Badajc dany wycinek rzeczywistoci naukowcy dokonuj obserwacji obiektu bada i na jej podstawie okrelaj zestaw jego cech charakterystycznych. Całociowy zestaw takich charakterystyk, nazywany pojciem, istnieje zawsze tylko w umysłach naukowców. W komunikacji jednak wykorzystywane s znakowe noniki poj, tj. terminy, które w zalenoci od ich stopnia cisłoci terminologicznej w mniejszym lub wikszym stopniu reprezentuj wiedz specjalistyczn. Dlatego te w procesie wymiany informacji naukowej i technicznej, obok sztucznych kodów i ikonicznych - 64 -
reprezentacji, terminy zajmuj prymarne miejsce. Opanowanie leksykonu terminologicznego, czyli zhierarchizowanego zbioru terminów danej dziedziny, jest podstaw działalnoci specjalistycznej oraz wymogiem w procesie dydaktycznym. Nonikiem terminologii danej dziedziny s teksty specjalistyczne. Warto jednak zauway, e zarówno w procesie dydaktycznym, jak i w przypadku midzynarodowej komunikacji midzy specjalistami, bardzo wanym elementem staje si specyficzny rodzaj tekstu specjalistycznego, a mianowicie słownik terminologiczny, który w zwarty sposób prezentuje terminologi danej dziedziny. Jedno- i wielojzyczne słowniki terminologiczne s niezbdne w działalnoci autorów i odbiorców tekstów (pisanych i mówionych), wykładowców i adeptów danej dziedziny działalnoci profesjonalnej oraz tłumaczy. 2. W czasach wykładniczego wrcz postpu technologicznego i naukowego, napływ jednostek terminologicznych do leksykonów poszczególnych jzyków specjalistycznych jest bardzo duy. wiadczy o tym boom terminologiczny, który zapocztkowany został na pocztku XX w. [Lukszyn, Zmarzer 2006: 125]. Wynikiem gwałtownego napływu nowych terminów jest równie wzmoona aktywno terminograficzna, której wynikiem jest znaczny wzrost liczby dzieł terminograficznych na danym rynku wydawniczym, czyli tzw. boom terminograficzny. Jednak ilo nie zawsze idzie w parze z jakoci. Badania w zakresie krytyki słowników specjalistycznych potwierdzaj, e dzieła terminograficzne spełniaj swoje funkcje w mniejszym lub wikszym stopniu, lecz rzadko w pełni [Bergenholtz, Tarp 1995: 70]. Tymczasem kady słownik terminologiczny powinien spełnia konkretne postulaty teorii terminograficznej, potrzeby odbiorców oraz wymogi rynku. Nie mniej istotny jest te sam materiał empiryczny, który bdzie podstaw opracowania siatki haseł słownika, opisu lingwistycznego konkretnych jednostek terminologicznych czy rekonstrukcji siatki semantycznej (konceptualnej) leksykonu terminologicznego. Wielo zmiennych pojawiajcych si na poszczególnych etapach pracy terminograficznej zmusza wic do refleksji nad moliwo- ci realizacji konkretnych postulatów. Istotne z tego punktu widzenia s trzy pojcia, które s kluczowe z perspektywy konstruowania konkretnego dzieła terminograficznego. Nale do nich: model idealnego słownika terminologicznego, model optymalnego - 65 -
słownika terminologicznego i model maksymalnego słownika terminologicznego. W niniejszej pracy pojcia te traktuj jako konstrukty badawcze, których celem jest wskazanie istotnych (problematycznych) punktów na mapie działalnoci terminograficznej w projekcji na konkretne rozwizania w tym zakresie. 3. W terminografii mona wyróni trzy zasadnicze typy (etapy) działalnoci, w ramach których funkcjonuj rozwaane w niniejszym artykule pojcia. Terminografia opisowa (deskryptywna) zajmuje si badaniem specyfiki słowników terminologicznych na tle innych słowników, analizuje istniejce dzieła terminograficzne oraz dy do ustalenia ich typologii. Dziki wynikom bada terminografii opisowej moliwe staje si podjcie prac w ramach terminografii parametrycznej, polegajcych na: (a) wypracowaniu ogólnych zasad reprezentacji słownictwa specjalistycznego w słowniku; (b) opracowaniu zasad definiowania poj; (c) okreleniu systemotwórczej wartoci leksykonów terminologicznych; (d) wypracowaniu metod gromadzenia, opracowywania, przetwarzania i udostpniania danych terminograficznych; (e) opracowaniu na podstawie zdefiniowanych we wczeniejszych etapach parametrów uniwersalnego metajzyka terminografii itd. Badania w zakresie terminografii opisowej, jak i terminografii parametrycznej s kluczowe z punktu widzenia terminografii stosowanej, której centralnym elementem jest konstruowanie terminograficzne, czyli praca z konkretnym leksykonem terminologicznym. Praca taka polega na ustaleniu roboczych parametrów dla konkretnego zbioru terminów, odzwierciedlajcych jego charakter, a rzutujcych na ostateczn posta makro- i mikrostruktury konstruowanego słownika terminologicznego. 3.1. W ramach bada terminografii deskryptywnej i czciowo terminografii parametrycznej wyróniam analiz terminograficzn, która bada szerszy kontekst powstawania dzieł terminograficznych w wietle powstajcego słownika terminologicznego. Analiza terminograficzna bierze pod uwag konkretny rynek wydawniczy, kierunki wyznaczane przez współczesn teori terminografii oraz badania w zakresie potrzeb odbiorców. Zakres badanych zmiennych potwierdza, e analiza terminograficzna jest obligatoryjn form działalnoci terminograficznej poprzedzajcej - 66 -
wszelkie konstruowanie terminograficzne. Model analizy terminograficznej przedstawiłem na Ryc. 1. Przede wszystkim naley zauway, e bezporedni baz dla wszelkich bada na tym etapie pracy terminograficznej jest istniejcy zasób dzieł terminograficznych, bdcy bezporednim ródłem dla opracowywanej typologii słowników terminologicznych oraz modelowych rozwiza terminograficznych słowników rónego typu. Celem analizy jest natomiast opracowanie parametrów makroi mikrostruktury optymalnego słownika terminologicznego. Opracowana na podstawie analizy terminograficznej typologia słowników terminologicznych spełnia kilka zasadniczych funkcji. Po pierwsze, w zestawieniu z cytowanymi w literaturze przedmiotu typologiami, w których wymienia si w zalenoci od liczby i rónorodnoci zastosowanych kryteriów do kilkudziesiciu rónych typów [Zmarzer 2004: 65-72; Lukszyn, Zmarzer 2006: 147], nowo opracowana typologia pozwala z jednej strony na ustalenie luk w istniejcej siatce słowników terminologicznych, tj. wskazuje na typy słowników, które nie doczekały si jeszcze realizacji, z drugiej za umoliwia uzupełnienie (zaktualizowanie) matryc typologicznych o nowe typy słowników. Po drugie, w zestawieniu ze współczesnymi teoriami terminografii typologia jest podstaw wyprowadzenia modelu idealnego słownika terminologicznego, który z kolei bdzie stanowił swoisty wzorzec w działalnoci terminograficznej, przez co bdzie wpływał na ostateczny kształt konstruowanego słownika. Poza opracowaniem typologii słowników i wyprowadzeniem modelu idealnego słownika terminologicznego, pełna analiza terminograficzna pozwala ponadto na okrelenie uchybie w sztuce terminografii oraz identyfikacj sprawdzonych typów dzieł terminograficznych. Badania o charakterze deskryptywnym połczone z badaniami marketingowymi umoliwiaj okrelenie popularnoci konkretnych dzieł terminograficznych, potrzeb rynku oraz oczekiwa odbiorców zarówno co do konkretnych typów dzieł terminograficznych, jak i konkretnych elementów ich kompozycji. W ten sposób kształtowana jest polityka wydawnicza, która niejednokrotnie ma niemały wpływ na ostateczny kształt dzieła terminograficznego. Oczywicie, element rynku w przypadku rozwiza nowatorskich oraz czysto naukowych nie jest najistotniejszy, niemniej jednak potrzeby uytkowników słowników zawsze powinny by jednym z priorytetów przy projektowaniu dzieła [Scholfield 1980: 98; Bergenholz, Tarp 1995: 7 i n.; Temmerman 2000: 232 i in.]. - 67 -
Zestaw słowników term. Model idealnego słownika Uchybienia w sztuce terminografii Analiza terminograficzna Typologia słowników term. Sprawdzone typy słowników Oczekiwania odbiorców Zmodyfikowany zestaw parametr. Wymogi rynku Optymalny słownik terminologiczny Ryc. 1 Model analizy terminograficznej. Jak wspomniałem, wymienione powyej elementy modelu bd miały wpływ na konkretne decyzje terminograficzne, a wic na zestaw parametryczny bdcy podstaw konstruowania terminograficznego słownika konkretnego typu. Taki zestaw cech makroi mikrostruktury, zmodyfikowany na rónych etapach analizy terminograficznej nazywam modelem optymalnego słownika terminologicznego. Jednak powstała na podstawie analizy terminograficznej matryca kompozycyjna makro- i mikrostruktury bdzie podlegała dalszym modyfikacjom w kontekcie konkretnego zasobu terminologicznego wyłaniajcego si ze zgromadzonego korpusu tekstów. Praca z konkretnym materiałem empirycznym nasuwa bowiem pytanie o stopie zazbiania si leksykonu terminologicznego badanego technolektu z leksykonem Prymarnego Systemu Terminologicznego, a wic z systemem terminologicznym jzyka naturalnego, w którym warstwa słownictwa specjalistycznego danej - 68 -
dziedziny w sposób najpełniejszy odzwierciedla wiedz specjalistyczn całej społecznoci danej profesji, czyli tzw. poliwiedz specjalistyczn [Grucza S. 2008: 184]. 1 3.2. Model idealnego słownika jest konstrukcj badawcz powstał w rezultacie szczegółowej analizy duej liczby rónorodnych produktów pracy terminograficznej [Lukszyn, Zmarzer 2006: 150]. Oznacza to, e jest konstrukcj cile zwizan z praktyk, a nie tylko teori terminograficzn, co bdzie miało istotne znaczenie dla konstruowania terminograficznego. Rozwaam tu przynajmniej dwa przypadki. Po pierwsze model taki, bdcy zestawem parametrów makro- i mikrostruktury, słuy przede wszystkim jako swoisty mechanizm kontrolny dla przyszłych dzieł terminograficznych. Po drugie jest punktem odniesienia, matryc porównawcz, dla oceny istniejcych słowników terminologicznych, co dowodzi, e jest to niezwykle istotne narzdzie zarówno analizy terminograficznej, jak i krytyki słowników. Fakt, e model taki powstaje w wyniku analizy istniejcych dzieł terminograficznych jest ponadto istotny o tyle, o ile model takiego słownika staje si konstrukcj do pewnego stopnia dynamiczn, ulegajc przekształceniom w zwizku ze zmieniajc si tradycj i metodologi terminografii, a nawet pod wpływem indywidualnych nowatorskich rozwiza terminograficznych. Moe sta si dziki temu wzorcem w konstruowaniu nowoczesnych słowników konkretnych typów. Wynika z tego, e w kontekcie zaprezentowanego powyej modelu analizy terminograficznej wyprowadzenie takiego modelu naley rozwaa z perspektywy prakseologii konstruowania terminograficznego. Ograniczenie dynamicznego charakteru modelu słownika idealnego wynika przede wszystkim z faktu braku systematycznych bada w zakresie słowników terminologicznych. Parametry modelu idealnego słownika ulegaj bowiem zmianie tylko wtedy, gdy podjte zostan szeroko zakrojone badania w zakresie ogólnej (obejmujcej perspek- 1 Wicej na temat analizy terminograficznej, jak równie wyniki ogólnej i szczegółowej analizy terminograficznej przeprowadzonej w zakresie angielsko-polskich i polsko-angielskich słowników terminologicznych wydanych w Polce w latach 1990-2006 opublikowałem w monografii pt. Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne. Analiza terminograficzna [Łukasik 2007]. - 69 -
tyw globaln danego rynku wydawniczego) i szczegółowej (obejmujcej badania makro- i mikrostruktury konkretnych słowników) analizy terminograficznej, co z kolei wskazuje na istotno tego typu bada. W teorii przedstawianej przez warszawsk szkoł terminologii, reprezentowan przez uczonych zwizanych z Katedr Jzyków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, szczególne miejsce w omawianym tu zakresie zajmuje tezaurus terminologii, czyli słownik, który za pomoc specjalnego metajzyka przedstawia pole pojciowe danej dziedziny w sposób jawny [Lukszyn 2001: 103 i n.; Waszczuk 2003: 143; Michałowski 2004: 183 i n.; Borowska 2004: 221 i n.; Łukasik 2005: 155 i n.; Lukszyn, Zmarzer 2006: 157; Karpi ski 2008a: 69 i n.; Karpi ski 2008b: 206 i n.; Nagórka 2008: 194 i n.]. Tymczasem przeprowadzona analiza terminograficzna obejmujca wycinek rynku słowników specjalistycznych zawierajcych terminologi angielsk i polsk, wydanych w Polsce w latach 1990-2006, wskazuje, e tezaurusy terminologii to zaledwie 4% (23 publikacje) wszystkich szczegółowo przebadanych słowników (577 dzieł), z czego a 19 tworzy jedn seri wydawnicz [Łukasik 2007: 31 i n.]. Najbardziej popularnym typem dwu- i wielojzycznego słownika terminologicznego jest natomiast glosariusz (343 dzieła, 59% przebadanych publikacji), czyli słownik, w którym dla leksemów tworzcych siatk haseł podano wyłcznie ekwiwalenty obcojzyczne. W zwizku z powyszymi rozwaaniami nasuwaj si przynajmniej dwa wnioski. Po pierwsze, mona stwierdzi, e współczesna praktyka terminografii nie czerpie z wypracowanych modeli teoretycznych nauki, natomiast teoria terminografii nie uwzgldnia osigni praktyki przedmiotu. W pierwszym przypadku wanym czynnikiem jest z jednej strony wspomniany brak systematycznych bada w zakresie słowników, w szczególnoci w zakresie opisu konkretnych słowników specjalistycznych oraz, z drugiej strony, dominujca tradycja praktyki leksykograficznej [zob. Piotrowski 1994: 7; Pie kos 2003: 199 i 307 i n.]. W drugim przypadku problem polega na tym, e konkretne rozwizania na etapie projektowania terminograficznego s swego rodzaju tajemnic handlow wydawnictwa, co uniemoliwia ich skuteczny opis teoretyczny. 2 Ponadto za 2 Nie jest to tylko problem polskiej leksykografii, por. np. Bergenholtz, Tarp 1995: 14; Fowles 1989: 1658; Kilgarriff 1997: 149. - 70 -
czynnik hamujcy rozwój leksykografii, w tym leksykografii terminologicznej naley uzna brak systematycznych bada w zakresie potrzeb odbiorców słowników [Bergenholtz, Tarp 1995: 77; Grucza S. 2001: 148]. Naley ponadto zauway, e tezaurus terminologii jest uznawany za idealny model branowego słownika terminologicznego, a wic za model słownika konkretnego typu. Potwierdza to tez, e w praktyce nie istnieje jeden model idealnego słownika terminologicznego kady istniejcy lub rozwaany typ słownika specjalistycznego bdzie podstaw wyprowadzenia oddzielnego modelu. Na przykład, przyjmujc za podstaw typologiczn konkretne grupy odbiorców, moliwe bdzie wyprowadzanie rónych modeli idealnych słowników dla rónych odbiorców (słowniki przekładowe, słowniki dydaktyczne, słowniki terminologiczne dla fachowców itd.). 3.3. Celem konstruowania terminograficznego, czyli najbardziej pragmatycznie ukierunkowanej formy działalnoci terminograficznej, jest stworzenie dzieła terminograficznego o cile okrelonej strukturze i wymaganej wartoci terminograficznej. Praca terminograficzna jest jednak regulowana przez zestaw uniwersalnych reguł organizujcych działalno terminografa. W literaturze wyrónia si trzy podstawowe zasady [Lukszyn, Zmarzer 2006: 134]: zasada adekwatnego ograniczenia zbioru terminologicznego w słowniku; zasada systematyzacji terminologii w słowniku; zasada midzyjzykowej harmonizacji terminologii w słowniku. Wszystkie powysze reguły bd w mniejszym lub wikszym stopniu wpływały na ostateczn matryc kompozycyjn słownika, jednak zasada ograniczenia zbioru terminologicznego bdzie miała najdalej idce implikacje terminograficzne, gdy wie si z podjciem działa, bez których nie mona mówi o konstruowaniu słowników terminologicznych. 3.3.1. Zasada adekwatnego ograniczenia zbioru terminologicznego w słowniku implikuje w pierwszej kolejnoci procedury zwizane - 71 -
z tworzeniem bazy terminologicznej na potrzeby przyszłego słownika specjalistycznego. Najwaniejszym zadaniem na tym etapie jest ustalenie (dobranie) aktualnego zbioru tekstów profesjonalnych (terminononych) oraz ekscerpcja terminów o wymaganej wartoci terminologicznej, przy czym warto t mona okreli jako stopie zwizania danego terminu z okrelonymi denotatami i desygnatami [Grucza S. 2008: 190], a tym samym jako stopie reprezentacji pewnej jednostki wiedzy. Wymóg aktualnoci danych terminograficznych, traktowany dzi jako aksjomat, nakłada na terminografów obowizek permanentnej pracy z cigle aktualizowanym korpusem tekstów specjalistycznych. Kada zmiana ilociowa lub jakociowa w strukturze wiedzy profesjonalnej prowadzi bowiem do przebudowy siatki semantycznej danego leksykonu terminologicznego, co znajduje swoje bezporednie odzwierciedlenie w tekstach fachowych. A zatem aktualizacja danych terminograficznych, a docelowo równie kolejnego wydania słownika tradycyjnego albo komputerowego, zapobiega zniekształceniu wiedzy profesjonalnej. Naley przy tej okazji podkreli, e we współczesnej lingwistyce pojcie korpus tekstowy ma cisłe znaczenie i odnosi si do elektronicznego zbioru tekstów, zgromadzonego w okrelonym celu badawczym lub pragmatycznym, zgodnie z przyjtymi wczeniej kryteriami, którego jedn z najwaniejszych cech jest reprezentatywno. Korpus mona uzna za reprezentatywny, jeli wyniki bada przeprowadzonych na tekstach wchodzcych w jego skład mona podda uogólnieniom w projekcji na cały jzyk [Bowker, Pearson 2002: 88; Sinclair 1996, Grucza S. 2007: 108; Wali ski 2005]. 3.3.2. Kady tekst powicony konkretnej dziedzinie działalnoci profesjonalnej człowieka jest tekstem terminononym, poniewa za pomoc zawartych w nim terminów odzwierciedla w pewnym stopniu przynaleny tej dziedzinie leksykon terminologiczny 3. Bdc nonikiem terminów, kady tekst specjalistyczny posiada potencjał terminograficzny, tj. zdolno do generowania słowników terminologicznych. Potencjał ten ujawnia si po zastosowaniu filtrów 3 Pojcie tekstu terminononego traktuj w niniejszym artykule szeroko. Górnicz dokonuje rozrónienia na teksty terminogenne (wprowadzajce nowe jednostki terminologiczne) oraz teksty terminonone (operujce znanymi terminami) [por. Górnicz 2003: 109]. - 72 -
terminograficznych (m.in. statystycznych, etymologicznych, semantycznych) umoliwiajcych wyodrbnienie siatki terminówhaseł reprezentujcych t cz leksykonu terminologicznego, która zawarta jest w danym tekcie specjalistycznym. Kady tekst specjalistyczny charakteryzuje si wikszym lub mniejszym stopniem terminologizacji (nasyceniem słownictwem specjalistycznym) oraz stopniem fachowoci (iloci wiedzy zawartej w tekcie w stosunku do wiedzy zawartej w odnonym wycinku leksykonu terminologicznego). Na podstawie tych dwóch parametrów powstaje specyficzna typologia tekstów terminono- nych, która z uwagi na gradualno obydwu zmiennych bdzie tworzyła swoiste kontinuum. Na jednym kra cu kontinuum znajdowa si bd teksty hermetyczne o wysokim stopniu fachowoci i terminologizacji, przeznaczone dla specjalistów, na drugim za kra cu teksty o niskim stopniu fachowoci i terminologizacji, czyli teksty adaptowane, w tym popularnonaukowe. W zalenoci od prymarnej funkcji słownika oraz w wietle potrzeby zapewnienia reprezentatywnoci korpusu tekstów, w jego skład bd wchodziły róne typy tekstów specjalistycznych. Kwesti sporn jest to, czy w kontekcie wymogu pełnej reprezentacji wiedzy specjalistycznej do korpusu mog zosta włczone teksty adaptowane. Z pespektywy konstruowania terminograficznego odpowied na to pytanie przynajmniej w niektórych sytuacjach musi by twierdzca. Potrzeba taka ujawnia si bowiem w obliczu braku innych opracowa zawierajcych terminologi danej dziedziny w konkretnym technolekcie. 4 Jednak w takim przypadku terminograf musi zastosowa dodatkowe narzdzia kontrolne, które pozwol zapobiec zniekształceniu wiedzy specjalistycznej w słowniku. 3.3.3. Zestawy terminów wygenerowane na podstawie tekstów terminononych o rónych wartociach parametru fachowoci i terminologizacji bd ródłem zrónicowanych siatek haseł 4 Sytuacja taka ma miejsce np. w polskim jzyku astronomii, w którym jedynymi tekstami powstajcymi w jzyku polskim s artykuły popularnonaukowe i podrczniki akademickie. Wikszo artykułów publikowanych w prasie fachowej, m.in. w wydawanym w Polsce i znajdujcym si na licie filadelfijskiej periodyku Acta Astronomica, pisanych jest w jzyku angielskim. - 73 -
słownika terminologicznego. W przypadku niektórych technolektów (np. wspomnianego polskiego jzyka specjalistycznego astronomii) zrónicowanie to przejawia si zarówno w polu kwantytatywnym, tj. ograniczonym repertuarem terminów, jak i w polu kwalitatywnym, tj. nisz jakoci ( cisłoci, terminologicznoci ) wystpujcego w tekcie słownictwa specjalistycznego. Taka niepełna wzgldem Prymarnego Systemu Terminologicznego siatka haseł bdzie ograniczała parametry makro- i mikrostruktury powstajcego produktu terminograficznego, a niekiedy nawet uniemoliwiała prac nad zaplanowanym dziełem terminograficznym. Mona zatem mówi o maksymalnym słowniku terminologicznym, czyli o takiej matrycy makro- i mikrostruktury, która jest moliwa do zrealizowania na bazie dostpnego zbioru wyekscerpowanych terminów. Na bazie tekstów wyłcznie popularnonaukowych, nie moe bowiem powsta wysoce specjalistyczny branowy słownik terminologiczny; nie bdzie mona te zastosowa skomplikowanych mikrostruktur, np. kompletnej siatki tezaurusa tam, gdzie odtworzenie siatki połcze semantycznych z powodu zbyt wielu luk lub wieloznaczno- ci terminologii okazuje si niemoliwe. Problem ogranicze wynikajcych z charakteru materiału terminononego dotyczy w równym stopniu słowników jedno-, dwuoraz wielojzycznych. W przypadku słowników jednojzycznych nie obejmuje on jedynie sytuacji, w której produkt terminograficzny przedstawia terminologi Prymarnego Systemu Terminologicznego, staje si natomiast wyrany w kontekcie technolektu, którego system terminologiczny naley uzna za wtórny wobec Prymarnego Systemu Terminologicznego. Konstruowanie dwu- i wielojzycznych słowników terminologicznych charakteryzuje si dodatkow trudnoci, poniewa praca terminograficzna kadorazowo nakłada na terminografa obowizek odtworzenia i porównania siatek pojciowych wszystkich leksykonów terminologicznych jzyków reprezentowanych przez słownik. Czynno ta pozwala na precyzyjne odnalezienie ekwiwalentów we wszystkich jzykach oraz umoliwia wykrycie ewentualnych luk w systemach pojciowych (terminologicznych) poszczególnych leksykonów. Znaczny brak kompatybilnoci leksykonów terminologicznych znacznie ogranicza moliwo pełnej reprezentacji terminologii danej dziedziny w słowniku dwu- i wielojzycznym, nawet jeli w słowniku dwuczy wielojzycznym jzykiem wiodcym jest technolekt Prymarnego Systemu Terminologicznego. - 74 -
3.3.4. W wietle trudnoci wynikajcych z niekompletnoci materiału terminononego terminograf musi podj odpowiednie decyzje na rónych etapach pracy terminograficznej. Po pierwsze, na etapie projektowania dzieła terminograficznego naley rozway zmian (optymalizacj) pierwotnych załoe co do funkcji oraz kompozycji słownika. Po drugie, na etapie pracy z korpusem tekstów terminono- nych na pierwszy plan wysuwa si potrzeba gromadzenia dodatkowego podkorpusu tekstów Prymarnego Systemu Terminologicznego, jeli leksykon terminologiczny tego systemu nie jest obiektem zasadniczej pracy terminograficznej. Po trzecie, niezwykle istotne w tym kontekcie staj si wtórne teksty terminonone, tj. istniejce encyklopedie, słowniki terminologiczne i glosariusze, gdy wraz ze zgromadzonym podkorpusem Prymarnego Systemu Terminologicznego pełni one funkcj kontroln w konstruowaniu terminograficznym, ograniczajc ilociowe i jakociowe straty wiedzy zawartej w słowniku. Po czwarte, wszelkie opracowane dane terminograficzne musz zosta zweryfikowane przez ekspertów danej dziedziny [Bergenholtz, Tarp 1995: 110; Ahmad, Gillam 2002: 4; Norman 2002: 269], a w obliczu znacznych luk w systemie terminologicznym równie przez zespół terminologów. Celem takiej współpracy jest przede wszystkim kontrola jakoci terminologii zawartej w słowniku przez m.in. niedopuszczenie do terminotwórstwa niezgodnego z norm czy uzusem. 4. Rozwaania przedstawione w niniejszym artykule obejmuj jedynie ogóln problematyk pojawiajc si na styku poszczególnych etapów pracy terminograficznej. Niemniej jednak mog one sta si przyczynkiem i punktem wyjcia dla szczegółowych bada w omawianym zakresie. Szczególn uwag w tym kontekcie naley powici potrzebom odbiorców, systematycznym badaniom słowników terminologicznych oraz metodologii oceny materiału terminononego. Pozwoli to na zacienienie wizi midzy teori a praktyk terminografii, co z kolei zaowocuje powstawaniem dzieł terminograficznych spełniajcych pokładane w nich nadzieje. - 75 -
Bibliografia: Ahmad K., Gillam L., 2002, Sharing the knowledge of experts, Fachsprache, Vol. 24, No. 1-2, s. 1-19. Arxiv.org, baza e-printów prowadzona przez Cornell University, dostp online: <http://arxiv.org>, data dostpu: 10.03.2009. Bergenholtz H., Tarp S., 1995, Manual of Specialized Lexicography. The preparation of specialized dictionaries, Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins. Borowska A. P., 2004, Zasady konstruowania trójjzycznego słownika dydaktycznego z zakresu terminologii muzycznej, [w:] J. Lewandowski [red.], Jzyki specjalistyczne 4. Leksykografia terminologiczna teoria i praktyka, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 221-229. Bowker L., Pearson J., 2002, Working with specialized Language. A practical Guide to using corpora, London: Routledge. Fowles F.E., 1989, The Computer in Lexicography, [w:] E.J. Hausmann [et al. red.], An International Encyclopedia of Lexicography Vol. 2, Berlin, New York: Walter de Gruyter, s. 1645-1672. Górnicz M., 2003, Terminologizacja tekstów specjalistycznych, [w:] B. Z. Kielar, S. Grucza [red.], Jzyki specjalistyczne 3. Lingwistyczna identyfikacja tekstów specjalistycznych, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 106-117. Grucza S., 2001, Struktura i funkcja słowników glottodydaktycznych. Słowniki do nauki jzyka obcego, Przegld Glottodydaktyczny, t. 17, s. 131-151. Grucza S., 2007, O koniecznoci tworzenia korpusów tekstów specjalistycznych, [w:] S. Grucza et al. [red.], W krgu teorii i praktyki lingwistycznej, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 103-122. Grucza S., 2008, Teksty specjalistyczne : Jzykowe eksponenty wiedzy specjalistycznej, [w:] Ł. Karpi ski [red.], Jzyki Specjalistyczne 8. Kulturowy i leksykograficzny obraz jzyków specjalistycznych, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 181-193. Karpi ski Ł., 2008a, Zarys leksykografii terminologicznej, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych. Karpi ski Ł., 2008b, Trzy aspekty makrostruktury tezaurusa, [w:] Ł. Karpi ski [red.], Jzyki Specjalistyczne 8. Kulturowy i leksykograficzny obraz jzyków specjalistycznych, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 206-222. - 76 -
Kilgarriff A., 1997, Putting frequencies in the dictionary, International Journal of Lexicography, Vol. 10, No. 2, s. 135-155. Kraskowski L., 2000, Egzemplarz nieobowizkowy. Nieyciowa ustawa i niesumienni wydawcy, Rzeczpospolita, Nr 176, 29.07.2000, s. A6. Lukszyn J., 2001, Systemowy słownik terminologii branowej, [w:] J. Lukszyn [red.], Jzyki specjalistyczne. Metajzyk lingwistyki systemowy słownik terminologii przedmiotowej, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 103-119. Lukszyn J., Zmarzer W., 2006, Teoretyczne podstawy terminologii, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych. Łukasik M., 2005, Teksty terminonone filtry terminograficzne stopie dokładnoci tezaurusa, [w:] J. Lewandowski, M. Kornacka [red.], Jzyki Specjalistyczne 5. Teksty specjalistyczne w kontekstach zawodowych i tłumaczeniach, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 155-164. Łukasik M., 2007a, Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990-2006). Analiza terminograficzna, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych. Michałowski P., 2004, W poszukiwaniu idealnego modelu słownika terminologii branowej, [w:] J. Lewandowski [red.], Jzyki Specjalistyczne 4. Leksykografia terminologiczna teoria i praktyka, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 193-201. Nagórka P. P., 2008, Metodyka budowy tezaurusa terminologii branowej, [w:] Ł. Karpis ki [red.], Jzyki specjalistyczne 8. Kulturowy i leksykograficzny obraz jzyków specjalistycznych, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 194-205. Norman G., 2002, Description and prescription in dictionaries of scientific terms, International Journal of Lexicography, Vol. 15, No. 4, s. 259-276. Piotrowski T., 1994, Problems in bilingual lexicography, podrcznik w wersji elektronicznej dostpny na stronie domowej autora: <http://www.tadeuszpiotrowski.neostrada.pl/billex.pdf>, data dostpu: 24.03.2009. Sinclair J., 1996, EAGLES: Preliminary recommendations on Corpus Typology, Pisa: ILC-CNR. Scholfield P.J., 1980, Evaluating Selection Policy and Grammatical and Semantic Information in an EST Dictionary, Fachsprache, Vol. 2, No. 3, s. 98-109. - 77 -
Temmerman R., 2000, Towards new ways of terminology description. The sociocognitive approach, Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins. Wali ski J., 2005, Typologia korpusów oraz warsztat informatyczny lingwistyki korpusowej, [w:] B. Lewandowska-Tomaszczyk [red.], Podstawy jzykoznawstwa korpusowego, Łód: Wydawnictwo UŁ; wersja elektroniczna: <http://www.filolog.uni.lodz.pl/elise/emodule/ files/typologia_korpusow.doc>, data dostpu: 15.03.2009. Waszczuk A., 2003, Słownik terminologiczny jako narzdzie pracy dydaktycznej, [w:] P. Mamet [red.], Jzyki specjalistyczne. Zagadnienia dydaktyki i przekładu, Katowice: Wydawnictwo Naukowe lsk, s. 141-145. Zmarzer W., 2004, W kwestii typologii słowników terminologicznych, [w:] J. Lewandowski [red.], Jzyki Specjalistyczne 4. Leksykografia terminologiczna teoria i praktyka, Warszawa: Katedra Jzyków Specjalistycznych, s. 65-72. Abstract: The paper discusses specific issues arising at various stages of specialized dictionary-making. Derived from the principles of terminographical work and the outcomes of both general and detailed terminographical analysis, the notions of the ideal, optimal and maximal terminological dictionary are elucidated. They give rise to a discussion on specialized dictionary parameters that would best reflect theoretical requirements, needs of dictionary users, and the nature of specialized knowledge encoded in term-carrying texts. - 78 -