Ptaki zimujące Kielc w latach

NATURALIA 4-2015: 3-78 3 Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Wintering birds of Kielce (SE Poland) in 2000-2014 Piotr Wilniewczyc, Włodzimierz Szczepaniak, Adam Nosek, Adam Grzegolec, Mariusz Gwardjan, Maciej Wachecki, Joanna Przybylska, Roman Maniarski, Łukasz Misiuna, Jarosław Sułek, Jan Buski, Filip Sieniawski, Jan Sieniawski, Natalia Zalewska-Habior, Piotr Zięcik Abstrakt: W latach 2000-2014 prowadzono badania awifauny zimującej w najbardziej zurbanizowanym obszarze Kielc (35,4 km 2 ) miasta o ludności 200 tys. mieszkańców, położonego w Górach Świętokrzyskich. Corocznie w 2. lub 3. dekadzie grudnia, w ciągu jednego dnia, zespół obserwatorów liczył ptaki w podziale na 19 sektorów o średniej powierzchni 1,9 km 2. Teren badań stanowiły głównie: zabudowa jednorodzinna (34,4%), przemysłowa i usługowa (31,8%) oraz wielorodzinna (24,2%). W trakcie 15 lat stwierdzono zimowanie 92 gatunków, spośród 112 obserwowanych w całym mieście w latach 1974-2015. Różnorodność ptaków była wyższa niż w innych miastach o podobnej wielkości i wynikała z dużego zróżnicowania siedliskowo-krajobrazowego. Teren badań, oprócz zabudowy, obejmował dolinę Silnicy z niewielkimi zbiornikami wodnymi i łęgami (olszowymi i wierzbowo-topolowymi), parki, cmentarze, ogrody działkowe, zarastające krzewami kamieniołomy, zdziczałe sady i porośnięte roślinnością zielną przytorza. Liczebność zgrupowania w latach 2000-2014 fluktuowała od 15 do 30 tysięcy os. (439-846 os./km 2 ), dominowały: wróbel Passer domesticus (19,1%), kawka Corvus monedula (14,9%), gawron Corvus frugilegus (12,2%), gołąb miejski Columba livia forma urbana (11,9%), bogatka Parus major (7,4%), jemiołuszka Bombycilla garrulus (6,8%) i kwiczoł Turdus pilaris (6,2%). Najwyższe zagęszczenia stwierdzono w zabudowie wielorodzinnej (1000-1200 os./ km 2 ), niższe w jednorodzinnej (300-400 os./km 2 ), zaś najniższe w przemysłowej i usługowej (100-200 os./km 2 ). W porównaniu do innych miast Polski średnie zagęszczenia były stosunkowo niskie, np. wróbla (110,7 os./km 2 ), bogatki (42,6 os./km 2 ) i modraszki Cyanistes caeruleus (6,9 os./km 2 ), co uwarunkowane było znacznym udziałem terenów niezamieszkałych (zabudowa przemysłowa, usługowa, kamieniołomy), na których brak było dokarmiania. W związku z występowaniem obfitej bazy pokarmowej średnie zagęszczenia gatunków odżywających się nasionami i owocami były wysokie, np. jemiołuszki (39,4 os./km 2 ), kwiczoła (35,8 os./km 2 ), czyża Spinus spinus (12,7 os./km 2 ), gila Pyrrhula pyrrhula (4,3 os./km 2 ) i grubodzioba Coccothraustes coccothraustes (3,8 os./km 2 ). Ze względu na występowanie licznych atraktantów pokarmowych, badany obszar był niekiedy miejscem tworzenia się dużych koncentracji ptaków, m. in. jemiołuszki (9000), kwiczoła (4000), czyża (1100), grubodzioba (400) i rzepołucha Linaria flavirostris (270 osobników). Poza krzyżówką Anas platyrhynchos, znaczenie miasta Kielce dla ptaków wodnych było niewielkie, co wynikało z braku dużych rzek i zbiorników oraz długotrwałego zamarzania akwenów. W okresie 15 lat stwierdzono silny wzrost liczebności krzyżówki, gołębia miejskiego, modraszki, dzwońca Chloris chloris i kosa Turdus merula, a spadek sierpówki Streptopelia decaocto, wróbla, gawrona i trznadla Emberiza citrinella. Zwiększanie liczeb-

4 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 ności związane było głównie z nasileniem synurbizacji. Zmniejszanie mogło wynikać z niekorzystnych zjawisk w okresie lęgowym: zanikania potencjalnych miejsc do zakładania gniazd (wróbel), wypierania niektórych gatunków przez inne (sierpówki przez grzywacza Columba palumbus), ze zmian w dostępności źródeł pokarmu w okresie zimowym, głównie ze względu na stosowanie szczelnych opakowań na odpady (wróbel) oraz regresu hodowli drobiu i gołębi na przedmieściach, na których dokarmianiu korzystały ptaki dzikie (trznadel, sierpówka, wróbel). Niska liczebność niektórych gatunków mogła wynikać z ostrzejszego niż na otaczających nizinach klimatu Gór Świętokrzyskich. Awifaunę zimującą Kielc w dużym stopniu kształtowały zapewne również czynniki ponadlokalne, związane z obniżaniem liczebności gatunków migrujących (np. gawron). Wyniki przedstawione w niniejszej pracy potwierdzają duże znaczenie obszarów miejskich dla ptaków w okresie zimowym, głównie ze względu na intensywne dokarmianie oraz obecność drzew i krzewów, stanowiących ważne źródła ich pokarmu. Słowa kluczowe: awifauna miast, zimowanie ptaków, Kielce, czynniki kształtujące awifaunę, zmiany liczebności ptaków Wstęp Zimowanie ptaków było w Polsce częstym tematem badań ornitologicznych. Od lat 80 XX w. monitorowano liczebność ptaków w dolinach rzecznych (Meissner 2011). Prowadzono liczenia w lasach, zadrzewieniach, na polach uprawnych, w zabudowie wiejskiej itp. (Tryjanowski 1995; Walasz 2000; Skórka & Wójcik 2003; Wilniewczyc et al. 2003; Dombrowski 2004; Maniarski 2004; Jermaczek & Orzechowski 2009). Stosunkowo niewiele ukazało się jak dotąd publikacji dotyczących awifauny zimującej na obszarach miejskich. Opracowania te miały zróżnicowany zakres. Dotyczyły ogółu ptaków (Górska & Górski 1980; Biaduń 1994, 1996, 2005a, 2014; Luniak et al. 2001; Nowicki 2001; Brauze & Kurkowski 2008), wybranych grup (Biaduń 2005b; Mazgajski et al. 2005; Meissner et al. 2012) lub pojedynczych gatunków (Jadczyk & Jakubiec 2005). Jedynym opracowaniem omawiającym zmiany zgrupowań ptaków zimujących w miastach w dłuższym okresie w Polsce jest praca dotycząca awifauny Lublina (Biaduń 2014). Podstawowym celem badań przeprowadzonych w Kielcach było poznanie rozmieszczenia i liczebności ptaków zimujących, a także określenie trendów liczebności oraz głównych czynników warunkujących na ich występowanie. Teren badań Kielce są stolicą województwa świętokrzyskiego o całkowitej powierzchni 109,45 km 2, zamieszkiwaną przez ok. 200 tys. mieszkańców (GUS 2011). Miasto jest ośrodkiem przemysłowym, akademickim i wystawienniczym, a także znaczącym węzłem komunikacyjnym, w tym kolejowym. Położone jest na zachodnim skraju Doliny Kielecko-Łagowskiej w Górach Świętokrzyskich (Kondracki 2009). Obszar miasta pokrywają piaszczysto-gliniaste utwory czwartorzędowe, zaś większość pozostałego terenu to wychodnie utworów paleozoiku, głównie dewonu. Od północy i południa z obszarem miasta sąsiadują zalesione wzniesienia w układzie pasm, przekraczające 400 m n.p.m. (ryc. 1). Dominują lasy na siedliskach średniożyznych i bardzo żyznych, tworzone głównie przez sosnę z domieszką dębu i świerka oraz jodłę z domieszką

NATURALIA 4-2015: 3-78 5 Ryc. 1. Położenie i granice inwentaryzacji Fig. 1. Localisation of research area. 1 borders of research area, 2 administrative borders of Kielce, 3 sectors, 4 forests, 5 mountain peaks buka, modrzewia i świerka. Po zachodniej i wschodniej stronie miasta znajdują się tereny rolnicze, głównie pola uprawne i łąki kośne. Obecnie duży odsetek terenów rolniczych sąsiadujących z miastem stanowią nieużytki, zarastające drzewami i krzewami (brzozy, tarnina). Złożona budowa geologiczna omawianego terenu umożliwiła rozwój bardzo różnorodnej szaty roślinnej (Maciejczak & Bróż 1992). Wielowiekowe wydobycie surowców mineralnych i dynamiczny rozwój aglomeracji spowodował silne zmiany środowiskowe, z czego najznaczniejsze dotyczyły siedlisk wodnych (Kuczyński 1982). Ze względu na położenie w obszarze w źródliskowym na terenie gminy brak jest dużych rzek. Z okolicznych wzniesień spływają liczne niewielkie cieki wodne, którym towarzyszą olszowe łęgi przystrumykowe. Przez miasto przepływa rzeka Silnica o długości ok. 17 km i maksymalnej szerokości koryta ok. 8 m. Posiada ona charakter podgórski, na odcinku powyżej Zalewu Kieleckiego meandruje,

6 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Ryc. 2. Lokalizacja dzielnic, osiedli i ważniejszych miejsc na badanym obszarze Fig. 2. Localisation of districts and important spots in the research area. 1 borders of research area, 2 sectors, 3 allotment gardens, 4 old quarries, 5 water bodies, 6 Silnica River valley, 7 Silnica River, 8 north-eastern districts, 9 western districts a poniżej płynie w uregulowanym korycie. W Kielcach zlokalizowanych jest kilka zbiorników wodnych: osadniki Elektrociepłowni Kielce (21,1 ha) 1, Zbiornik Szydłówek (potocznie: Zalew Kielecki) (10,0 ha), staw w Parku im. Staszica (0,7 ha) oraz małe oczka wodne. Spośród wymienionych akwenów jedynie staw w Parku im. Staszica nie w pełni zamarzał w okresie zimowym, ze względu na zasilanie źródłem. Badaniami objęto najbardziej zurbanizowany obszar o powierzchni 35,4 km 2 (ryc. 1). Stanowił on ok. 85% ogółu terenów zabudowanych miasta 2. Wyróżniono siedem podstawowych środowisk, które scharakteryzowano poniżej: Zabudowa jednorodzinna 1216 ha (34,4%) tereny o zwartej zabudowie, domki jednorodzinne, liczne drzewa owocowe, ozdobne i iglaki, lokalnie stare sady (częścio- 1 Badania prowadzono na około 30% powierzchni gm. Kielce. 2 Do badanego terenu nie wliczono zabudowy typu wiejskiego, która znajdowała się poza terenem intensywnie zabudowanym.

NATURALIA 4-2015: 3-78 7 wo nie użytkowane), dokarmianie o zróżnicowanej intensywności (fot. 3). Zabudowa przemysłowa i usługowa 1124 ha (31,8%) tereny o luźnej zabudowie, z budynkami o dużej kubaturze, zwykle słabo zadrzewione (głównie topole, brzozy) z licznymi trawnikami i zbiorowiskami roślin zielnych. Na ogół brak dokarmiania (fot. 10). Zabudowa wielorodzinna 854 ha (24,2%) zabudowa o zróżnicowanym zwarciu, bloki mieszkaniowe (głównie cztero- w mniejszym udziale ośmio- i dziesięciokondygnacyjne), zadrzewienia, trawniki i liczne żywopłoty. W obrębie tego środowiska wyróżniono trzy podtypy: zabudowa wielorodzinna nowa (fot. 9) poniżej 50 lat o mniejszym zwarciu i z niedojrzałymi zadrzewieniami (383 ha), z. w. stara (fot. 4 i 7) z dojrzałymi zadrzewieniami o charakterze parkowym (366 ha), z. w. centrum (fot. 6) złożona głównie z kamienic, teren najsilniej zurbanizowany, poza parkami umiarkowanie lub słabo zadrzewiony (105 ha). We wszystkich typach zabudowy wielorodzinnej miało miejsce intensywne dokarmianie w instalowanych na balkonach karmnikach lub poprzez wysypywanie pokarmu wprost na ziemię, szczególnie w zabudowie centrum (m. in. ul. Solna, Plac Wolności). Wzdłuż ciągów komunikacyjnych liczne nasadzenia klonów jesionolistnych (zwłaszcza w z. w. centrum i starej ) i jarząbów (szczególnie w z. w. nowej ). Zwarta zieleń miejska 166 ha (4,7%) zadrzewienia w parkach (fot. 11), zieleńcach (fot. 12), cmentarzach, w dolinach rzecznych również łęgi przystrumykowe, w tym olszowe (górny odcinek Silnicy, fot. 12) i wierzbowo-topolowe (odcinek dolny). Nieregularne dokarmianie. Kamieniołomy (nieczynne) 67 ha (1,9%) poeksploatacyjne zagłębienia w ziemi, lokalnie zarastające krzewami (róże, głogi) i drzewami. Brak dokarmiania. Obiekty: Wietrznia, Kadzielnia (fot. 13), Ślichowice i Psie Górki. Ogrody działkowe 64 ha (1,8%) ogrody z dużymi skupiskami altanek, drzew i krzewów owocowych. Dokarmianie o zróżnicowanej intensywności. Wody 49 ha (1,4%) osadniki, zbiornik retencyjny (fot. 14), staw w parku (fot. 16), cieki wodne, w tym dolina rzeki Silnicy (fot. 11-12). Na stawie w Parku im. Staszica bardzo intensywne dokarmianie (celowe rzucanie pieczywa dla kaczek i gołębi), mniej intensywne na Zalewie Kieleckim. Na osadnikach Elektrociepłowni Kielce brak dokarmiania. W tekście wprowadzono pojęcia: osiedla północno-wschodnie Bocianek, Słoneczne Wzgórze, Świętokrzyskie i Na Stoku, osiedla zachodnie Czarnów, Pod Dalnią i Ślichowice (ryc. 2). Miasto Kielce położone jest w wyżynnym regionie klimatycznym śląsko-małopolskim, przy czym niektórzy badacze wyodrębniają region klimatyczny Kraina Świętokrzyska, posiadający specyficzne stosunki termiczne i opadowe (Okołowicz 1997). Położenie w Górach Świętokrzyskich wpływa na lokalny klimat, czyniąc go wyraźnie surowszym niż na przyległych terenach nizinnych (Lorenc & Suwalska-Bogucka 1995). Temperatury średnie dla stacji pomiarowej w Sukowie k. Kielc w okresie grudzień-luty wahały się od -5,0 C (2002/2003) do +1,5 C (2006/2007), a najniższą temperaturę (-30,0 C) odnotowano w sezonie 2005/2006. Podczas liczeń zbiorniki wodne były zamarznięte w >90% w 11 z 15 sezonów zimowych, a cieki wodne w >50% tylko w sezonie 2009/2010.

8 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 1. Południowo-zachodnia część miasta, rok 2011 (fot. B. Bogucki) Photo 1. SW part of the city, 2011 (photo by B. Bogucki) Fot. 2. Północno-zachodnia część miasta, rok 2011 (fot. B. Bogucki) Photo 2. NW part of the city, 2011 (photo by B. Bogucki)

NATURALIA 4-2015: 3-78 9 Fot. 3. Południowo-wschodnia część Kielc, z dominującą zabudową jednorodzinną, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 3. SE part of Kielce with dominating single-family housing, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 4. Północno-wschodnia część Kielc z dominującą zabudową wielorodzinną, rok 2006 (fot. R. Maniarski) Photo 4. NE part of Kielce with dominating multi-family housing, 2006 (photo by R. Maniarski)

10 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 5. Panorama śródmieścia Kielc, rok 2010 (fot. K. Pęczalski) Photo 5. City centre of Kielce, 2010 (photo by K. Pęczalski)

NATURALIA 4-2015: 3-78 11

12 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 6. Zabudowa centrum Kielc, ul. Sienkiewicza, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 6. The development in the centre of Kielce, Sienkiewicza Street, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 7. Zabudowa wielorodzinna (stara), osiedle KSM, ul. Zagórska w Kielcach, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 7. Multi-family housing (old) in the KSM District, Zagórska Street in Kielce, 2015 (photo by P. Wilniewczyc)

NATURALIA 4-2015: 3-78 13 Fot. 8. Zabudowa wielorodzinna (nowa), Osiedle Świętokrzyskie, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 8. Multi-family housing (new), Świętokrzyskie District, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 9. Zabudowa przemysłowa przy ul. Hubalczyków, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 9. Industrial development, Hubalczyków Street, 2015 (photo by P. Wilniewczyc)

14 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 10. Park im. Staszica w Kielcach, rok 2011 (fot. T. Siudak) Photo 10. Stanisław Staszic City Park in Kielce, 2011 (photo by T. Siudak) Fot. 11. Dolina środkowej Silnicy przy Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów, rok 2009 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 11. Middle Silnica River valley near Szare Szeregi park, 2009 (photo by P. Wilniewczyc)

NATURALIA 4-2015: 3-78 15 Fot. 12. Zadrzewienia nadrzeczne w dolinie górnej Silnicy, rok 2015 (fot. P. Wilniewczyc) Photo 12. Tree stands in the valley of upper Silnica River, 2015 (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 13. Nieczynny kamieniołom geologiczny rezerwat przyrody Kadzielnia, rok 2007 (fot. K. Pęczalski) Photo 13. An old quarry geological nature reserve Kadzielnia, 2007 (photo by K. Pęczalski)

16 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Metodyka Corocznie w latach 2000-2014, w 2. lub 3. dekadzie grudnia, zespół obserwatorów wykonywał liczenie ptaków na obszarze miasta o powierzchni 35,4 km 2, podzielonym na 19 sektorów, o średniej powierzchni 1,9 km 2 (ryc. 1). Przeprowadzano je każdorazowo w ciągu jednego dnia, w niedzielę, ze względu na najmniejszy hałas komunikacyjny. Daty liczeń: 24.12.2000, 23.12.2001, 22.12.2002, 21.12.2003, 19.12.2004, 18.12.2005, 17.12.2006, 23.12.2007, 21.12.2008, 20.12.2009, 26.12.2010, 11.12.2011, 23.12.2012, 22.12.2013, 14.12.2014. Podczas kontroli penetrowano poszczególne ulice, podwórza, dziedzińce itp., odnotowując przynależność gatunkową i liczbę obserwowanych ptaków. Nieznaczną liczbę osobników nie oznaczono do gatunku ze względu na trudności w identyfikacji (pełzacze Certhidae, sikora uboga Poecile palustris i czarnogłówka Poecile montanus). Notowano zarówno ptaki stacjonarne, jak i przelatujące nad terenem badań. Kontrola trwała zwykle od świtu do późnego popołudnia, a jej tempo wynosiło średnio ok. 23 min./10 ha. Większość sektorów była kontrolowana przez wiele lat przez tych samych obserwatorów, którzy przemieszczali się corocznie zbliżonymi trasami. Dla określenia regularności pojawów poszczególnych gatunków przyjęto następujące kryteria: regularny (15/15 sezonów), nieregularny (4-14/15), sporadyczny (2-3/15), wyjątkowy (1/15). W opisie za nazwami gatunków zimujących nieregularnie określono liczbę sezonów zimowych, w których wystąpił gatunek. Na wykresach, na osi rzędnych, przedstawiono liczebność [N osobników], a na osi odciętych rok, w którym dokonano oceny. Obliczenia współczynnika korelacji liniowej Pearsona (r) i linii trendu typu liniowego dokonano za pomocą funkcji statystycznych programu Microsoft Excel. Za korelację umiarkowaną przyjęto wartość wskaźnika ± 0,3 ± 0,5, zaś za silną > ± 0,5. Udział źródeł pokarmu zgrupowania ptaków zimujących oszacowano na podstawie łącznej liczebności poszczególnych gatunków, przypisując każdemu z nich podstawowe rodzaje pokarmu 3. Dla zobrazowania różnic w składzie gatunkowym między charakterystycznymi środowiskami Kielc posłużono się wynikami wieloletnimi z sektorów najbardziej jednorodnych: zabudowa wielorodzinna centrum (sektor 1), z. w. stara (sektor 12), z. w. nowa (sektor 14), zabudowa jednorodzinna (sektor 9), zabudowa przemysłowa i usługowa (sektor 17). Skład gatunkowy awifauny polskich miast porównano wskaźnikiem podobieństwa zespołów QS (Tomiałojć 1974). Przy jego wyliczaniu korzystano ze wzoru: QS=2c/ (a+b) 100%, gdzie a oznacza liczbę gatunków występujących w zespole A, b liczbę gatunków w zespole B, c liczbę gatunków wspólnych dla zespołu A i B. Do grupy dominantów zaliczono gatunki o udziale > 5,0%, natomiast do subdominantów gatunki o udziale 2,0-5,0% całkowitej liczebności zgrupowania. Skrót rez. należy rozumieć jako rezerwat przyrody. Informacje o temperaturach powietrza pobrano ze strony: http://en.tutiempo.net/climate. W pracy uwzględniono dane udostępnione przez Kartotekę Przyrodniczą Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody w Kielcach. W opisie systematycznym gatunków podano i wyróżniono obserwacje, których dokonano na badanym fragmencie Kielc poza regularnymi liczeniami, od grudnia do lutego w latach 2000-2014, a w rozdziale wyniki wyszczególniono pozostałe gatunki stwierdzone na terenie całego miasta od grudnia do lutego w latach 1974-2015. 3 Na podstawie obserwacji z lat 1989-2015 z badanego terenu.

NATURALIA 4-2015: 3-78 17 Wyniki W latach 2000-2014 na badanym fragmencie Kielc stwierdzano od 15524 do 29956 osobników (ryc. 7) z 39 do 55 gatunków (ryc. 6). Ogółem w tym okresie odnotowano 92 spośród 112 gatunków wykazanych na obszarze całego miasta w latach 1974-2015 4. Na badanym obszarze ptaki występowały w zróżnicowanych zagęszczeniach (ryc. 5). Największe koncentracje notowano w zabudowie wielorodzinnej (1000-1200 os./km 2 ), mniej liczne w zabudowie jednorodzinnej (300-400 os./km 2 ), najmniej liczne w zabudowie przemysłowej i usługowej (100-200 os./km 2 ). W zabudowie wielorodzinnej obficie dokarmiano ptaki, a resztki żywności dostępne były w otwartych pojemnikach na śmieci. W zabudowie jednorodzinnej dokarmianie było mniej powszechne, a dostępność resztek żywności ograniczona, ze względu na częstsze występowanie szczelnie zamykanych pojemników na śmieci. W zabudowie przemysłowej i usługowej zasadniczo brak było dokarmiania. Niższe średnie zagęszczenia ptaków zimujących na badanym fragmencie miasta stwierdzono w zabudowie przemysłowej i usługowej (sektory 11, 13, 17, 18, 19) (ryc. 5). Najwyższe w sektorach ze znacznym udziałem zabudowy wielorodzinnej (1, 2, 4, 12, 14, 15). Najniższe średnie zagęszczenie w okresie badań stwierdzono w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (112,8 os./km 2 ), a najwyższe w rejonie Osiedla KSM (1205,5 os./km 2 ). Blisko dziesięciokrotna różnica zagęszczeń wynikała głównie z intensywności dokarmiania. Na osiedlu KSM mieszkało wiele osób starszych, chętnie dokarmiających ptaki, podczas gdy rejon osadników elektrociepłowni był niezamieszkały. Na Osiedlu KSM występowały ponadto zdecydowanie lepsze warunki pokarmowe dla ptaków odżywiających się owocami drzew i krzewów. Trzon populacji zimującej Kielc stanowiły wróbel, kawka, gawron, gołąb miejski, bogatka, jemiołuszka i kwiczoł (tab. 2). Różnorodność gatunkowa ptaków znacznie różniła się w poszczególnych sektorach (tab. 1). Najwyższą 51 gatunków stwierdzono w sektorze 16, gdzie zróżnicowanie siedliskowe było najwyższe (Zalew Kielecki, dolina górnej Silnicy, osiedla mieszkaniowe, ogrody działkowe, cmentarz). Najniższą na terenach zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową, oddalonych od lasów i zbiorników wodnych, np. w sektorze 13 (27 gatunków). Najbardziej zurbanizowana cześć Kielc (sektor 1) cechowała się umiarkowaną różnorodnością ptaków (38 gatunków), na co wpływ miała dolina Silnicy wraz ze stawem w parku im. Staszica. Awifauna zimująca Kielc była zróżnicowana pod względem struktury dominacji w różnych typach zabudowy (ryc. 3). Najsilniej zdominowanymi przez pojedyncze gatunki środowiskami były: zabudowa wielorodzinna centrum (gołąb miejski 41%) i zabudowa wielorodzinna nowa (wróbel 37%). Największe zróżnicowanie dominantów odnotowano w zabudowie wielorodzinnej starej. 4 Dwadzieścia gatunków odnotowanych zimą w gm. Kielce, nie stwierdzonych na monitorowanym obszarze w latach 2000-2014: nurogęś Mergus merganser, ogorzałka Aythya marila, krakwa Anas strepera, jarząbek Bonasa bonasia, cietrzew Tetrao tetrix, zausznik Podiceps nigricollis, wodnik Rallus aquaticus, kokoszka Gallinula chloropus, łyska Fulica atra, żuraw Grus grus, czajka Vanellus vanellus, samotnik Tringa ochropus, błotniak zbożowy Circus cyaneus, płomykówka Tyto alba, pójdźka Athene noctua, dzięcioł zielonosiwy Picus canus, dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos, świergotek łąkowy Anthus pratensis, pliszka żółta Motacilla flava, kulczyk Serinus serinus (Chmielewski et al. 2005; Kartoteka Przyrodnicza TBOP).

18 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Tabela 1. Łączna liczba gatunków i średnie zagęszczenia ptaków zimujących w latach 2000-2014 na badanym obszarze w podziale na sektory Table 1. The total number of species and mean densities of wintering birds in the research area, divided into sectors.1 sector no., 2 number of species, 3 mean density, 4 maximum density, 5 minimum density (1) Sektor 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 (2) Liczba gatunków 38 42 35 35 37 42 43 38 36 42 41 37 27 41 47 51 39 30 34 (3) Zagęszczenie średnie 1124 1035 496 851 438 285 328 807 363 656 233 1256 234 1087 1275 518 117 186 220 (4) Zagęszczenie maksymalne 1770 1473 812 1441 841 544 624 1485 649 1875 555 1806 428 2743 2251 1016 326 434 497 (5) Zagęszczenie minimalne 685 404 267 534 214 95 105 212 145 81 52 213 132 493 593 199 4 65 81 W zabudowie wielorodzinnej (centrum) zaznaczała się silna dominacja gołębia miejskiego (41%) i krzyżówki (18%). Wśród dominantów znalazły się również kawka, wróbel i jemiołuszka (ryc. 3). Grupę subdominantów tworzyły: bogatka, gawron i sierpówka. W zabudowie wielorodzinnej (starej) w grupie dominantów znalazło się 8 gatunków. Największy udział wśród nich miały gołąb miejski (20%), kawka (16%) i wróbel (15%). Wśród dominantów znalazły się również gawron, bogatka, sierpówka, kwiczoł i jemiołuszka (ryc. 3). W grupie subdominantów dzwoniec. W zabudowie wielorodzinnej (nowej) w grupie dominantów było 6 gatunków. Silnie dominował wróbel (37%). Ponadto w grupie tej znalazły się: kawka, gawron, bogatka, jemiołuszka i kwiczoł (ryc. 3). Wśród subdominantów obecne były: sierpówka, gołąb miejski, dzwoniec, mazurek i sroka. W zabudowie jednorodzinnej dominowało 5 gatunków, w tym najliczniej kawka (23%) i gawron (17%). Ponadto w grupie tej odnotowano wróbla, bogatkę i kwiczoła (ryc. 3), a w grupie subdominantów: czyż, dzwoniec, sroka, jemiołuszka i kos. W zabudowie przemysłowej i usługowej silnie dominowały kawka (28%) i gawron (21%). Ponadto w grupie dominantów znalazły się: kwiczoł, bogatka, sroka i jemiołuszka (ryc. 3). Wśród subdominantów obecne były: wróbel, czyż i mazurek. W okresie zimowym na badanym terenie dostępnych było stosunkowo wiele różnych źródeł pokarmu. Do najważniejszych należały: pieczywo, ziarna zbóż, nasiona słonecznika i tłuszcze zwierzęce celowo wykładane w ramach dokarmiania ptaków (wróble, sikory, łuszczaki, gołębie). Innym kluczowym źródłem pokarmu były resztki spożywcze w śmietnikach i w pobliżu punktów gastronomicznych (wróbel, gołąb miejski, kawka). Ponadto na obrzeżach badanego terenu funkcjonowało dokarmianie drobiu i gołębi na podwórzach, z czego korzystały

NATURALIA 4-2015: 3-78 19 Bombycilla garrulus 5% (1) Zabudowa wielorodzinna centrum inne 19% Columba livia f. urbana 41% (4) Zabudowa jednorodzinna inne 28% Corvus monedula 23% Passer domesticus 8% Corvus monedula 9% Anas platyrhynchos 18% Turdus pilaris 9% Parus major 9% Passer domesticus 14% Corvus frugilegus 17% Turdus pilaris 5% (2) Zabudowa wielorodzinna (stara) Parus major 8% inne 11% Columba livia f. urbana 20% Corvus monedula 16% Bombycilla garrulus 6% inne 20% Corvus monedula 28% Streptopelia decaocto 8% Bombycilla garrulus Corvus 8% frugilegus 9% Passer domesticus 15% Parus major 8% Pica pica 7% Turdus pilaris 10% Corvus frugilegus 21% Turdus pilaris 6% Bombycilla garrulus 6% (3) Zabudowa wielorodzinna (nowa) inne 20% Parus major 6% Corvus frugilegus 12% Passer domesticus 37% Corvus monedula 13% Ryc. 3. Gatunki dominujące w poszczególnych środowiskach Fig. 3. Species dominating in particular habitats. 1 multi-family housing in the city centre, 2 multi-family housing (old), 3 multi-family housing (new), 4 single-family housing, 5 industrial development Ryc. 4. Różnorodność gatunkowa Fig. 4. Species diversity Ryc. 5. Zróżnicowanie średnich zagęszczeń ogółu gatunków Fig. 5. Diversity of mean densities of all species

20 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 60 50 y = 0,0107x + 44,581 r = 0,01 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 6. Łączna liczba gatunków ptaków zimujących Fig. 6. Total number of wintering species 35000 30000 y = -57,993x + 20998 r = -0,06 25000 20000 15000 10000 5000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 7. Liczebność ogólna ptaków zimujących Fig. 7. Total number of wintering birds

NATURALIA 4-2015: 3-78 21 Tabela 2. Zbiorcze wyniki liczeń ptaków zimujących Table 2. Results of wintering birds censuses. 1 species, 2 year, 3 total number [individuals], 4 mean number [i.], 5 mean density [i./km 2 ], 6 dominance [%], 7 frequency [%] (1) Gatunek (2) Rok (7) Frekwencja [%] (6) Dominacja [%] (5) Zagęszczenie średnie [os./1 km 2 ] (4) Liczebność średnia [os.] (3) Liczebność łączna [os.] 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Passer domesticus 4404 4596 10819 6867 3493 4449 3154 4099 2500 2033 1543 2960 2986 2162 2709 58774 3918,3 110,7 19,1 100,0 Corvus monedula 1373 1961 2373 2960 2810 2838 4618 2573 6069 2662 3346 3019 3273 2964 2951 45790 3052,7 86,2 14,9 100,0 Corvus frugilegus 2900 3922 3483 2848 2464 2666 2835 1766 2267 2041 1861 1741 2717 1866 2330 37707 2513,8 71,0 12,2 100,0 Columba livia forma urbana 545 993 1220 1426 1813 2312 2667 2743 3283 3151 2410 3024 4284 2759 4080 36710 2447,3 69,1 11,9 100,0 Parus major 1524 1220 1607 1229 1410 1179 1692 1283 1672 1690 1307 1674 1848 1102 2202 22639 1509,3 42,6 7,4 100,0 Bombycilla garrulus 292 775 0 0 2579 5131 53 746 9213 0 54 0 2076 0 0 20919 1394,6 39,4 6,8 60,0 Turdus pilaris 1850 824 1454 1426 464 1725 1212 416 944 4083 361 1220 829 950 1261 19019 1267,9 35,8 6,2 100,0 Streptopelia decaocto 981 900 1356 932 942 951 1483 903 925 729 747 727 711 503 538 13328 888,5 25,1 4,3 100,0 Anas platyrhynchos 165 236 338 321 365 308 532 683 625 644 778 864 1145 1126 1225 9355 623,7 17,6 3,0 100,0 Pica pica 391 303 633 460 441 489 692 663 500 440 369 497 475 536 540 7429 495,3 14,0 2,4 100,0 Spinus spinus 6 643 31 251 952 285 1112 804 550 398 403 87 250 313 637 6722 448,1 12,7 2,2 100,0 Chloris chloris 116 178 206 118 158 556 216 385 123 594 1146 285 1105 318 445 5949 396,6 11,2 1,9 100,0 Passer montanus 410 212 411 708 272 381 572 350 236 166 201 440 364 303 418 5444 362,9 10,3 1,8 100,0 Cyanistes caeruleus 192 160 172 207 257 252 312 227 325 238 209 291 260 264 277 3643 242,9 6,9 1,2 100,0 Carduelis carduelis 277 388 220 128 38 204 113 221 156 194 137 174 96 81 183 2610 174,0 4,9 0,8 100,0 Turdus merula 109 92 140 83 93 115 152 128 138 320 137 141 262 192 327 2429 161,9 4,6 0,8 100,0 Pyrrhula pyrrhula 171 287 117 63 279 95 104 133 69 54 257 149 213 106 198 2295 153,0 4,3 0,7 100,0

22 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Coccothraustes coccothraustes 178 68 271 57 269 96 45 25 98 51 44 115 82 42 442 1883 125,5 3,5 0,6 100,0 Sturnus vulgaris 98 437 1 34 86 6 8 7 48 169 33 184 15 30 20 1176 78,4 2,2 0,4 100,0 Emberiza citrinella 41 90 83 55 85 46 58 90 11 9 27 24 21 12 27 679 45,3 1,3 0,2 100,0 Fringilla coelebs 22 33 66 19 40 19 15 30 22 23 21 10 43 23 19 405 27,0 0,8 0,1 100,0 Garrulus glandarius 23 17 13 43 29 7 26 31 17 18 10 44 23 37 55 393 26,2 0,7 0,1 100,0 Linaria cannabina 22 41 8 16 30 21 24 53 11 16 26 35 45 0 15 363 24,2 0,7 0,1 93,3 Linaria flavirostris 30 270 1 0 0 46 0 0 0 2 0 0 0 0 0 349 23,3 0,7 0,1 33,3 Phasianus colchicus 13 5 19 20 17 13 32 31 32 30 20 10 32 16 19 309 20,6 0,6 0,1 100,0 Perdix perdix 15 0 12 17 8 8 8 34 53 9 14 9 5 2 0 194 12,9 0,4 0,1 86,7 Aegithalos caudatus 18 2 0 12 15 42 0 20 6 7 8 5 10 10 24 179 11,9 0,3 0,1 86,7 Accipiter nisus 4 11 12 8 3 12 10 6 8 10 11 4 7 6 6 118 7,9 0,2 0,0 100,0 Dendrocopos major 4 12 6 3 2 1 6 5 5 7 5 5 14 10 15 100 6,7 0,2 0,0 100,0 Poecile palustris 33 3 4 1 10 4 10 2 0 5 0 4 3 8 7 94 6,3 0,2 0,0 86,7 Certhia brachydactyla 8 5 7 9 5 5 9 7 7 1 5 5 3 3 12 91 6,1 0,2 0,0 100,0 Troglodytes troglodytes 14 4 5 2 1 0 4 6 3 7 1 8 4 8 20 87 5,8 0,2 0,0 93,3 Acanthis flammea 0 1 4 0 14 26 4 11 0 14 7 0 0 0 3 84 5,6 0,2 0,0 60,0 Loxia curvirostra 0 0 0 0 23 0 0 0 10 0 0 0 42 0 0 75 5,0 0,1 0,0 20,0 Regulus regulus 0 1 2 0 2 0 0 3 3 0 5 0 4 3 42 65 4,3 0,1 0,0 60,0 Sitta europaea 4 0 4 3 4 2 2 7 2 0 0 8 3 1 21 61 4,1 0,1 0,0 80,0 Erithacus rubecula 1 3 4 0 0 0 4 8 8 5 2 0 2 2 3 42 2,8 0,1 0,0 73,3 Falco tinnunculus 0 3 7 0 4 5 3 2 6 5 0 2 2 0 1 40 2,7 0,1 0,0 73,3 Periparus ater 0 2 1 2 1 2 6 5 0 2 0 1 5 2 10 39 2,6 0,1 0,0 80,0 Buteo buteo 0 2 2 2 2 1 2 0 2 2 2 3 13 3 0 36 2,4 0,1 0,0 80,0 Anser albifrons 0 0 0 0 0 0 0 0 0 27 0 0 0 0 0 27 1,8 0,1 0,0 6,7 Cygnus olor 8 0 3 0 0 0 0 2 2 0 0 2 4 0 4 25 1,7 < 0,1 0,0 46,7 Corvus cornix 4 1 5 4 0 0 3 1 1 1 2 0 0 0 1 23 1,5 < 0,1 0,0 66,7

NATURALIA 4-2015: 3-78 23 Plectrophenax nivalis 0 0 21 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 23 1,5 < 0,1 0,0 13,3 Phalacrocorax carbo 0 0 0 0 0 19 0 0 0 0 0 0 0 0 1 20 1,3 < 0,1 0,0 13,3 Picus viridis 0 5 0 2 0 2 1 2 2 2 0 1 0 0 3 20 1,3 < 0,1 0,0 60,0 Poecile montanus 0 0 3 0 0 2 4 3 0 0 0 4 2 0 1 19 1,3 < 0,1 0,0 46,7 Corvus corax 0 0 2 0 0 1 4 2 0 0 4 3 2 0 0 18 1,2 < 0,1 0,0 46,7 Certhia familiaris 2 0 3 0 0 3 6 1 0 0 0 0 0 2 0 17 1,1 < 0,1 0,0 40,0 Dendrocopos minor 2 1 0 1 1 1 5 0 0 0 0 0 2 1 3 17 1,1 < 0,1 0,0 60,0 Larus canus 0 0 3 0 0 3 0 0 0 2 4 0 1 0 2 15 1,0 < 0,1 0,0 40,0 Accipiter gentilis 0 1 1 1 0 0 3 0 0 0 0 0 2 3 2 13 0,9 < 0,1 0,0 46,7 Chroicocephalus ridibundus 0 0 0 0 0 0 2 0 0 3 6 0 1 0 1 13 0,9 < 0,1 0,0 33,3 Lophophanes cristatus 1 0 0 0 0 0 8 0 0 0 0 2 0 0 2 13 0,9 < 0,1 0,0 26,7 Fringilla montifringilla 5 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 10 0,7 < 0,1 0,0 20,0 Alcedo atthis 3 0 1 1 0 0 0 1 0 3 0 0 0 0 0 9 0,6 < 0,1 0,0 33,3 Anser fabalis 0 0 0 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 0,5 < 0,1 0,0 6,7 Dendrocopos syriacus 1 1 2 1 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 7 0,5 < 0,1 0,0 33,3 Aix galericulata 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 0 0 5 0,3 < 0,1 0,0 33,3 Dendrocopos medius 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1 1 2 4 0,3 < 0,1 0,0 26,7 Buteo lagopus 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 4 0,3 < 0,1 0,0 13,3 Emberiza calandra 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 3 0,2 < 0,1 0,0 6,7 Emberiza schoeniclus 0 0 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0,2 < 0,1 0,0 13,3 Lanius excubitor 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 3 0,2 < 0,1 0,0 20,0 Phoenicurus ochruros 1 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 3 0,2 < 0,1 0,0 13,3 Turdus philomelos 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 3 0,2 < 0,1 0,0 20,0 Dryocopus martius 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Falco columbarius 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0,1 < 0,1 0,0 13,3 Larus cachinnans 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 2 0,1 < 0,1 0,0 13,3

24 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Turdus iliacus 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0,1 < 0,1 0,0 13,3 Anas crecca 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Anas penelope 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Anas querquedula 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Ardea cinerea 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Aythya fuligula 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Haliaeetus albicilla 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Panurus biarmicus 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Prunella modularis 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Turdus viscivorus 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0,1 < 0,1 0,0 6,7 Razem 16262 18714 25160 20351 19483 24331 21835 18521 29954 19869 15524 17787 23300 15773 21102 307966 20531,1 580,0 100,0 - również ptaki dzikie (wróbel, mazurek, sierpówka, trznadel). Ogółem szacuje się, że pokarm pochodzenia antropogenicznego był podstawowym źródłem pokarmu dla nieco ponad 50% osobników ptaków zimujących na badanym terenie (wróble, łuszczaki, sikory, krukowate, gołębie, krzyżówka, trznadel) (ryc. 8). Innym ważnym źródłem pokarmu były nasiona roślin zielnych (łuszczaki, kuraki) (14%), owoce jabłoni i śliw w zdziczałych sadach lub częściowo niezbierane w sadach przydomowych (drozdowate), owoce krzewów jarząbów, głogów, róż, bzów itp. (jemiołuszka, drozdowate, szpak) (12%), a także nasiona drzew i krzewów (6%) zwłaszcza klonu jesionolistnego (gil), olchy (czyż, czeczotka), dębu (sójka), orzecha włoskiego (gawron), świerków (krzyżodziób świerkowy, czyż), żywotników (czyż). Stosunkowo niski udział stanowiły ptaki odżywiające się bezkręgowcami (dzięcioły, sikory, pełzacze, raniuszek, mysikrólik, strzyżyk) (7%), a znikomy kręgowcami (ptaki szponiaste, głównie małe ornitofagi) (<1%). Ogólna liczba ptaków zimujących w Kielcach fluktuowała bez ukierunkowanej tendencji (ryc. 7). Zmiany liczebności zaobserwowano na poziomie poszczególnych gatunków. W trakcie 15 lat badań wyraźnie zmieniła się liczebność 16 taksonów. Silne zmiany stwierdzono u dziewięciu, w tym wyraźny wzrost u pięciu, a spadek u czterech, natomiast umiarkowane zmiany zaobserwowano u kolejnych siedmiu, w tym u pięciu wzrost, zaś u dwóch spadek (tab. 3). W grupie gatunków zwiększających liczebność znaczny udział miały ptaki związane z dojrzałymi zadrzewieniami (kos, modraszka, dzięcioł duży, sójka, bogatka), natomiast w grupie gatunków obniżających liczebność ptaki związane z terenami otwartymi (trznadel, gawron, szczygieł).

NATURALIA 4-2015: 3-78 25 (9) wykładane tłuszcze zwierzęce 3% (8) wykładane nasiona roślin oleistych 5% (7) cześci roślin lądowych 5% (6) nasiona drzew i krzewów 6% (5) bezkręgowce 7% (4) owoce 12% (3) nasiona roślin zielnych 14% (10) części roślin wodnych < 1% (11) kręgowce < 1% (1) wykładane pieczywo, zboża 26% (2) resztki spożywcze 21% Ryc. 8. Szacunkowe określenie źródeł pokarmu awifauny zimującej w Kielcach Fig. 8. Estimated food resources for birds wintering in Kielce. 1 bread and cereal in feeders, 2 food waste, 3 herbaceous plants seeds, 4 fruits, 5 invertebrates, 6 trees and shrub seeds, 7 parts of terrestrial plants, 8 oil plants seeds in feeders, 9 animal fats in feeders, 10 parts of water plants, 11 vertebrates Tabela 3. Zmiany liczebności ptaków zimujących w latach 2000-2014 Table 3. Changes in the numbers of birds wintering in Kielce in 2000-2014. 1 increase, 2 decrease, 3 strong correlation, 4 moderate correlation, 5 species (1) Wzrost liczebności (2) Spadek liczebności (3) Korelacja silna (p = > 0,5) (4) Korelacja umiarkowana (p = > 0,3 0,5) (3) Korelacja silna (p = > 0,5) (4) Korelacja umiarkowana (p = > 0,3 0,5) (5) Gatunek Anas platyrhynchos, Columba livia f. urbana, Chloris chloris, Turdus merula, Cyanistes caeruleus Phasianus colchicus, Dendrocopos major, Garrulus glandarius, Corvus monedula, Parus major Corvus frugilegus, Emberiza citrinella, Streptopelia decaocto, Passer domesticus Carduelis carduelis, Fringilla coelebs

26 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Przegląd gatunków Łabędź niemy Cygnus olor zimujący nieregularnie (7/15). Zimowanie na akwenach notowano zaledwie podczas 20% sezonów. Najliczniej 14.12.2014 4 os. na Zalewie Kieleckim (R. Maniarski). Blisko 2/3 stwierdzeń dotyczyła ptaków migrujących ponad miastem, zwykle po 2-3 os., najliczniej 24.12.2000 8 os. w przelocie na SW nad dzielnicą Piaski (W. Szczepaniak). Gęś zbożowa Anser fabalis stwierdzana wyjątkowo: 21.12.2003 8 os. przelatujących nad Osiedlem Sady (M. Jantarski). Poza liczeniami w lutym 2008 odnotowano: 17.02. 190 os. i 120 os. przelatujących na W nad Os. Na Stoku (Ł. Misiuna), 22.02. 350 os. na NE nad Os. Ślichowice (P. Wilniewczyc), 25.02. 43 os. na NE (M. Urbański), 27.02 38 os. na NW nad Os. Świętokrzyskim (Ł. Misiuna). Gęś białoczelna Anser albifrons stwierdzana wyjątkowo: 29.12.2009 27 os. w przelocie na S nad dzielnicą Herby (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami stwierdzano od 07.11.2014 do 26.04.2015 1 juv. na śródmiejskim odcinku Silnicy, głównie nad stawem w Parku im. Staszica (M. Wachecki i in., fot. 15), a 24.01.2014 45 os. w przelocie na SW nad ul. Sienkiewicza (M. Wachecki). Uhla Melanitta fusca nie stwierdzona w trakcie liczeń. W dniach 16-18.12.2003 2 juv. na osadnikach Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa, P. Wilniewczyc). Czernica Aythya fuligula stwierdzana wyjątkowo: 23.12.2012 1 /juv. na stawie w Parku im. Staszica w Kielcach (P. Wilniewczyc). Obserwowana w tym miejscu regularnie od 07.11.2012 (M. Wachecki). Fot. 14. Łabędzie nieme i krzyżówki zimujące na częściowo zamarzniętym Zalewie Kieleckim, rok 2014 (Fot. R. Maniarski) Photo 14. Mute Swans and Mallards wintering on partially frozen Kielce Reservoir, 2014 (photo by R. Maniarski)

NATURALIA 4-2015: 3-78 27 Fot. 15. Młodociana gęś białoczelna (Fot. A. Grzegolec) Photo 15. Juvenile Greater White-fronted Goose (photo by A. Grzegolec) Cyranka Anas querquedula stwierdzana wyjątkowo: 22.12.2013 1 juv. zimujący wraz z krzyżówkami Anas platyrhynchos na śródmiejskim odcinku rz. Silnicy (Ł. Tomasik). Prawdopodobnie ten sam ptak był regularnie widywany w tym rejonie i w okolicach Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów w okresie od 30.12.2013 do 07.02.2014 (M. Wachecki i in.). Świstun Anas penelope stwierdzany wyjątkowo: 21.12.2008 1 /juv. na Zalewie Kieleckim (K. Pytel). Prawdopodobnie tego samego ptaka stwierdzono poza liczeniami: 10-11.12.2008 na Zalewie Kieleckim (J. Przybylska) i 08.01-24.02.2009 na stawie w Parku im. Staszica (P. Wilniewczyc). Krzyżówka Anas platyrhynchos regularnie zimująca. W okresie badań nastąpił silny wzrost liczebności (ryc. 10.). Zimą silnie związana z korytem rz. Silnicy. Szczególnie często i licznie notowana na 4-kilometrowym odcinku od Zalewu Kieleckiego do dzielnicy Pakosz (ryc. 9), gdzie intensywnie dokarmiano ptaki. Podczas ostrych zim koncentrowało się tam do 91% populacji. Miejscami najczęstszego dokarmiania były: staw w Parku im. Staszica w Kielcach, Zalew Kielecki oraz odcinki rz. Silnicy na wysokości Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów, rez. przyrody Kadzielnia, ul. Planty i ul. Mostowej. Na stawie w Parku im. Staszica dochodziło niekiedy do znacznych koncentracji, np. 23.12.2012 ok. 500 os. (P. Wilniewczyc, J. Przybylska i in.). Rzadko i nielicznie spotykano krzyżówkę zimą na osadnikach Elektrociepłowni Kielce (B. Buska), gdzie od wiosny do jesieni występowało do kilkuset osobników (W. Nalepa, P. Wilniewczyc mat. niepubl.). Zapewne również z uwagi na brak dokarmiania mało licznie spotykana była na odcinkach Silnicy od Osiedla Dąbrowa do Zalewu Kieleckiego oraz między dzielnicą Pakosz a ujściem do rz. Bobrzy. Niekiedy obserwowana na

28 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 16. Zimowa koncentracja krzyżówek na stawie w parku im. Staszica w Kielcach, rok 2013 (fot. J. Przybylska) Photo 16. Concentration of wintering Mallards on a pond in Stanisław Staszic City Park in Kielce, 2013 (photo by J. Przybylska) osiedlach poza zbiornikami wodnymi np. na Osiedlu KSM, w tym 23.12.2012 ok. 100 os. żerujących na trawnikach między blokami (J. i T. Przybylscy). Zimujące krzyżówki były bardzo mało płochliwe, pobierały pokarm z ręki, nie uciekały przed prowadzonymi na smyczy psami. Rozwój zimowiska krzyżówki na obszarze zurbanizowanym Kielc miał początek około 1997 r. (P. Wilniewczyc, A. Grzegolec mat. niepubl.). Zimowe koncentracje na stawie w Parku im. Staszica w 1998 liczyły już 10-30 os., a w 1999 nawet 86 os. (P. Wilniewczyc mat. niepubl.). Równolegle obserwowano powstanie populacji lęgowej w śródmieściu Kielc (Wilniewczyc 2012), której pochodzenie nie jest jasne i którą przynajmniej częściowo mogły stanowić Ryc. 9. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich krzyżówki Anas platyrhynchos na badanym obszarze w latach 2000-2014 Fig. 9. Frequency (1) and mean densities (2) of Mallard Anas platyrhynchos in the research area in 2000-2014

NATURALIA 4-2015: 3-78 29 osobniki z półdzikich hodowli, wsiedlane w latach 90. XX w. Rożeniec Anas acuta nie stwierdzony podczas liczeń. Obserwowany 02.12.2003 / juv. na osadnikach Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa). Cyraneczka Anas crecca obserwowana wyjątkowo: 22.12.2002 1 /juv. przemieszczająca się wzdłuż doliny rz. Silnicy, widziana w dzielnicach Skrzetle i Pakosz (W. Szczepaniak, J. Przybylska). Poza liczeniami 17-18.12.2006 1 /juv. na stawie w Parku im. Staszica (R. Maniarski). Mandarynka Aix galericulata stwierdzana nieregularnie (5/15). Wszystkich obserwacji dokonano na stawie w Parku im. Staszica i na przyległym odcinku doliny Silnicy na wysokości Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów : 19.12.2004 1 /juv., 18.12.2005 1 /juv., 17.12.2006 1 /juv., 23.12.2007 1 /juv., 23.12.2012 ad. (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami często stwierdzano tam po 1-3 os. w sezonach 2003/2004, 2005/2006-2008/2009, 2010/2011-2012/2013 (M. Jarząbek i in.), w tym najliczniej w sezonach 2007/2008 2008/2009 3 os. (1 ad. i 2 /juv.). Bażant Phasianus colchicus regularnie zimujący. Rozmieszczony głównie na peryferiach, nie stwierdzony w wielu wewnętrznych sektorach (ryc. 15). Na ogół był ptakiem nielicznym, wnikającym do zabudowy wzdłuż ciągów siedlisk otwartych. Najwyższe zagęszczenia stwierdzono w sektorach sąsiadujących z terenami rolniczymi. Koncentracje powyżej 10 os. stwierdzano rzadko, najliczniej: 23.12.2012 19 os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek). W okresie badań wykazywał umiarkowaną tendencję wzrostową (ryc. 11), pomimo spadków liczebności na terenach dynamicznie zabudowywanych, np. na osiedlach zachodnich. 1400 Krzyżówka Anas platyrhynchos N=9355 1200 1000 800 y = 74,896x + 24,495 r=0,96 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Fot. 17. Samica krzyżówki (fot. P. Wilniewczyc) Photo 17. Mallard female (photo by P. Wilniewczyc) Ryc. 10. Dynamika liczebności krzyżówki Anas platyrhynchos w latach 2000-2014 Fig. 10. Population dynamics of Mallard Anas platyrhynchos in 2000-2014

30 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 35 Bażant Phasianus colchicus N=309 30 25 20 y = 0,6286x + 15,571 r=0,32 15 10 5 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 11. Dynamika liczebności bażanta Phasianus colchicus w latach 2000-2014 Fig. 11. Population dynamics of Common Pheasant Phasianus colchicus in 2000-2014 60 Kuropatwa Perdix perdix N=194 50 40 30 20 y = -0,3393x + 15,648 r=-0,11 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 12. Dynamika liczebności kuropatwy Perdix perdix w latach 2000-2014 Fig. 12. Population dynamics of Grey Partridge Perdix perdix in 2000-2014 Fot. 19. Bażant (fot. M. Rejment) Photo 19. Common Pheasant (photo by M. Rejment) Fot. 18. Kuropatwa (fot. M. Rejment) Photo 18. Grey Partridge (photo by M. Rejment)

NATURALIA 4-2015: 3-78 31 4500 4000 Gołąb miejski Columba livia f. urbana N=36710 3500 3000 2500 2000 y = 218,35x + 700,53 r=0,90 1500 1000 500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 13. Dynamika liczebności gołębia miejskiego Columba livia f. urbana w latach 2000-2014 Fig. 13. Population dynamics of Feral Pigeon Columba livia f. urbana in 2000-2014 1600 1400 Sierpówka Streptopelia decaocto N=13328 1200 1000 800 y = -39,696x + 1206,1 r=-0,68 600 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 14. Dynamika liczebności sierpówki Streptopelia decaocto w latach 2000-2014 Fig. 14. Population dynamics of Eurasian Collared Dove Streptopelia decaocto in 2000-2014 Fot. 20. Gołąb miejski (fot. P. Wilniewczyc) Photo 20. Feral Pigeon (photo by P. Wilniewczyc) Fot. 21. Sierpówka (fot. A. Grzegolec) Photo 21. Eurasian Collared Dove (photo by A. Grzegolec)

32 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 osiedlach północno-wschodnich: 21.12.2008 łącznie 47 os. (R. Maniarski, Ł. Misiuna) oraz w dzielnicy Herby: 23.12.2007 13 os. i 26.12.2010 10 os. (J. Buski). Ryc. 15. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich bażanta Phasianus colchicus w latach 2000-2014 Fig. 15. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Pheasant Phasianus colchicus in 2000-2014 Kuropatwa Perdix perdix nieregularnie zimująca (13/15). Nie stwierdzona w sezonach 2001/2002 i 2014/2015. Występowała w kilku enklawach (ryc. 16). Koncentrowała się w sąsiedztwie terenów lęgowych, jakie stanowiły pola uprawne i ugory w strefie podmiejskiej. W niektóre zimy, szczególnie śnieżne, obserwowano więcej kuropatw bliżej zabudowań (również pośród bloków w zabudowie wielorodzinnej). Zwykle liczebność na badanym terenie nie przekraczała 20 os. Najwyższe liczebności w sezonach 2007/2008 34 os. i 2008/2009 53 os. Lokalne koncentracje liczące 10 i więcej osobników stwierdzano na Ryc. 16. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kuropatwy Perdix perdix w latach 2000-2014 Fig. 16. Frequency (1) and mean densities (2) of Grey Partridge Perdix perdix in 2000-2014 Gołąb miejski Columba livia forma urbana zimujący regularnie. Notowany niemal na całym obszarze Kielc, jednakże najliczniejszy i najczęściej spotykany w centrum i w okolicznych starych osiedlach mieszkaniowych (ryc. 17). W okresie badań odnotowano silny wzrost liczebności (ryc. 13) i ekspansję terytorialną gatunku. W roku 2000 na badanym obszarze naliczono 620 os., podczas gdy w roku 2012 4284 os. Początkowo ga-

NATURALIA 4-2015: 3-78 33 tunek ten występował wyłącznie w centrum, w późniejszych latach nastąpiło jego sukcesywne rozprzestrzenienie się na prawie cały obszar miasta, głównie na tereny zabudowy wielorodzinnej (w tym na nowych osiedlach mieszkaniowych). Największe stada stwierdzano na Rynku, Placu Wolności, ul. Sienkiewicza, ul. Mickiewicza i ul. Głowackiego, np. 23.12.2012 łącznie ok. 1000 os. na Pl. Wolności i w jego najbliższym sąsiedztwie (P. Wilniewczyc). W kilku sezonach stwierdzano lęgi w zimie, np.: 22.12.2013 nielotne pisklę na gzymsie kamienicy przy ul. Słowackiego i głosy młodych w trzech miejscach w rejonie Pl. Wolności (P. Wilniewczyc). Ryc. 17. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich gołębia miejskiego Columba livia f. urbana na badanym obszarze w latach 2000-2014 Fig. 17. Frequency (1) and mean densities (2) of Feral Pigeon Columba livia f. urbana in 2000-2014 Fot. 22. Sierpówki (fot. P. Wilniewczyc) Photo 22. Eurasian Collared Doves (photo by P. Wilniewczyc)

34 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Sierpówka Streptopelia decaocto regularnie zimująca. Najczęściej notowana na osiedlach mieszkaniowych, rzadziej na terenach zdominowanych przez zabudowę przemysłowousługową (ryc. 18). W okresie badań gatunek silnie obniżył liczebność w mieście (ryc. 14). Dotyczyło to wielu dzielnic i osiedli: centrum, KSM, Sady, Czarnów, Pakosz, Białogon, Barwinek, osiedla północno-wschodnie. Notowano również lokalne wzrosty w dzielnicach i osiedlach: Ostra Górka, Dąbrowa i Piaski. W zadrzewieniu przy ul. Wspólnej przez 15 sezonów zimowych funkcjonowało grupowe noclegowisko do 80 os., a na drzewie przy ul. Wróblewskiego k. Miejskiego Placu Targowego do 40 os. (P. Wilniewczyc). W dniu 24.12.2000 stwierdzono wyjątkowo liczną koncentrację żerowiskową 460 os. na nieszczelnych silosach zbożowych przy ul. Zakładowej (P. Wilniewczyc). W pozostałych sezonach liczebność gatunku w tym sektorze była bardzo niska. Poza powyższą, największe lokalne skupiska stwierdzono: 11.12.2011 353 os. na osiedlach północno-wschodnich (P. Zięcik) oraz 17.12.2006 i 18.12.2005 po 265 os. na Osiedlu KSM (J. Przybylska). Śmieszka Chroicocephalus ridibundus nieregularnie zimująca (5/15). 17.12.2006 2 os. w dzielnicy Sieje (W. Szczepaniak), 20.12.2009 3 os., 26.12.2010 4 os., 23.12.2012 1 os., 14.12.2014 1 os. na Osiedlu Czarnów (A. Grzegolec i in.) i 26.12.2010 2 os. na osiedlach w północno-wschodniej części Kielc (R. Maniarski). Poza liczeniami na terenie miasta dokonano kilkudziesięciu stwierdzeń zimowych, zwykle po 1-6 os., wyjątkowo 21.12.2014 32 os. przelatujące na S nad ul. Górników Staszicowskich (A. Grzegolec). Mewa siwa Larus canus nieregularnie zimująca (6/15). Widywana prawie zawsze w przelocie (głównie na W i SW): 22.12.2002 1 ad., 20.12.2009 1 ad., 26.12.2010 4 os., 23.12.2012 1 os., 14.12.2014 2 os. nad Osiedlem Czarnów (M. Gwardjan i in.), 22.12.2002 1 ad. nad Osiedlem Na Stoku (Ł. Misiuna) i 22.12.2002 1 ad. nad dzielnicą Sieje (M. Polak), 18.12.2005 1 os., 20.12.2009 1 os. nad Osiedlem Sady (M. Jantarski, M. Kubicki) i 2 os. nad Osiedlem Barwinek (J. Skoczylas). Ryc. 18. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich sierpówki Streptopelia decaocto w latach 2000-2014 Fig. 18. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Collared Dove Streptopelia decaocto in 2000-2014 Mewa srebrzysta Larus argentatus nie stwierdzona podczas liczeń. Obserwowana 29.12.2008 1 ad. krążący nad Osiedlem Ślichowice (P. Wilniewczyc).

NATURALIA 4-2015: 3-78 35 Fot. 23. Śmieszka (fot. A. Grzegolec) Photo 23. Black-headed Gull (photo by A. Grzegolec) Mewa białogłowa Larus cachinnans stwierdzana sporadycznie: 26.12.2010 1 os. i 23.12.2012 1 os. nad dzielnicą Czarnów (A. Grzegolec). Czapla siwa Ardea cinerea stwierdzana wyjątkowo: 23.12.2012 1 os. nad rz. Silnicą w dzielnicy Białogon (J. Sułek). Czapla biała Ardea alba nie stwierdzona podczas liczeń. Obserwowana: 22.12.2005 1 os. w Kielcach-Białogonie (P. Wilniewczyc) i 25.01.2009 1 os. nad oczkiem wodnym w rez. Kadzielnia (P. Wilniewczyc). Kormoran Phalacrocorax carbo stwierdzany sporadycznie: 18.12.2005 19 os. w przelocie na W nad ul. Równą w centrum Kielc (P. Wilniewczyc) i 14.12.2014 1 os., prawdopodobnie ten sam ptak, w dolinie rz. Silnicy na wysokości Os. Sady i w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (Ł. Tomasik, J. Buski). Poza liczeniami odnotowany 16.12.2004 26 os. przelatujących na S nad Osiedlem Słoneczne Wzgórze (Ł. Misiuna). Krogulec Accipiter nisus regularnie zimujący. Notowany na całym badanym terenie, najczęściej w zabudowie wielorodzinnej, w najniższej frekwencji na terenach zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową (ryc. 19). W okresie zimowym obserwowano polowania krogulca w ścisłym centrum, w tym czatowanie na balkonach kamienic, np. 22.12.2002 1 ad. na ul. Paderewskiego (P. Wilniewczyc). W okresie badań notowano znaczne fluktuacje liczebności (ryc. 20). Najliczniej występował w sezonach 2002/2003 i 2005/2006 po 12 os., najmniej licznie w sezonie 2004/2005 3 os.

36 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Bielik Haliaeetus albicilla stwierdzany wyjątkowo: 23.12.2012 1 juv. przelatujący na S nad Osiedlem Czarnów (P. Wilniewczyc, M. Gwardjan). Poza liczeniami odnotowany 13.02.2004 1 ad. na NE nad Osiedlem Barwinek (P. Wilniewczyc), 08.01.2008 1 ad. na NE nad Osiedlem Ślichowice (P. Wilniewczyc, R. Maniarski). Myszołów włochaty Buteo lagopus stwierdzany sporadycznie: 22.12.2002 1 os. na obrzeżach Osiedla Bocianek (P. Zięcik), 23.12.2012 3 pojedyncze os. na obrzeżach osiedli: Ślichowice (M. Gwardjan), Podkarczówka (N. Zalewska-Habior, A. Habior) i Dąbrowa (Ł. Misiuna). Myszołów Buteo buteo nieregularnie zimujący (12/15). Występował głównie na obrzeżach miasta, zwykle po 2-3 os. Jedynie w sezonie zimowym 2012/2013 odnotowano 13 os. w różnych częściach miasta, w tym w dzielnicy Białogon 4 os. (J. Sułek) oraz 3 os. w dolinie rz. Silnicy na wysokości Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna). Ryc. 19. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich krogulca Accipiter nisus w latach 2000-2014 Fig. 19. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Sparrowhawk Accipiter nisus in 2000-2014 Jastrząb Accipiter gentilis nieregularnie zimujący (7/15). Stwierdzany głównie w pobliżu stanowisk lęgowych, znajdujących się poza terenem badań. Kilkakrotnie obserwowany nad ścisłym centrum, np. 22.12.2013 ad. polująca na gołębie miejskie nad Miejskim Placem Targowym przy ul. Seminaryjskiej (P. Wilniewczyc). Przeważnie stwierdzano ptaki pojedyncze, tylko raz 14.12.2014 odnotowano 2 os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Sowa jarzębata Surnia ulula nie stwierdzona w trakcie liczeń. Obserwowana 26.12.2003 1 ad. przelatujący w dzień na S na Osiedlu Barwinek (P. Wilniewczyc, akceptacja KF PTZool.). Uszatka Asio otus nie stwierdzona w trakcie liczeń. Obserwowana: 19.12.2005 1 os. na ul. Śląskiej (T. Bracik), 23.02.2009 1 os. w rez. Ślichowice (P. Wilniewczyc) i 31.01.2010 1 os. na ul. Zagórskiej (J. Przybylska). Puszczyk Strix aluco nie stwierdzony w trakcie liczeń dziennych. W grudniu, styczniu i lutym często notowano nocą aktywne głosowo osobniki: w Parku im. Staszica w sezonach 2004/2005, 2006/2007, 2011/2012 i 2013/2014 (P. Wilniewczyc i in.),

NATURALIA 4-2015: 3-78 37 14 Krogulec Accipiter nisus N=118 12 10 8 y = -0,1393x + 8,981 r=-0,21 6 4 2 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 20. Dynamika liczebności krogulca Accipiter nisus w latach 2000-2014 Fig. 20. Population dynamics of Eurasian Sparrowhawk Accipiter nisus in 2000-2014 8 7 Pustułka Falco tinnunculus N=40 6 5 4 3 y = -0,1321x + 3,7238 r=-0,25 2 1 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 21. Dynamika liczebności pustułki Falco tinnunculus w latach 2000-2014 Fig. 21. Population dynamics of Common Kestrel Falco tinnunculus in 2000-2014 Fot. 24. Samica krogulca (fot. P. Zięcik) Photo 24. Eurasian Sparrowhawk female (photo by P. Zięcik) Fot. 25. Pustułka (fot. M. Rejment) Photo 25. Common Kestrel (photo by M. Rejment)

38 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 26. Myszołów (fot. M. Rejment) Photo 26. Common Buzzard (photo by M. Rejment) Fot. 27. Dorosły samiec dzięcioła zielonego (fot. A. Grzegolec) Photo 27. European Green Woodpecker adult male (photo by A. Grzegolec)

NATURALIA 4-2015: 3-78 39 w zieleńcu przy ul. Mickiewicza w sezonie 2004/2005 (P. Wilniewczyc), na cmentarzu Starym przy ul. Ściegiennego w sezonie 2008/2009 (M. Wachecki, A. Dudała), w zabudowie willowej przy ul. Mahometańskiej w sezonie 2009/2010 (P. Stępień). Dzięcioł zielony Picus viridis stwierdzany nieregularnie (9/15) i bardzo nielicznie. Najliczniej w sezonie 2001/2002 5 os. Nieco częściej występował w dolinie Silnicy, szczególnie w pobliżu Parku im. Staszica i Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów, gdzie od wielu lat gniazduje (Wilniewczyc 1997, 2012). Dzięcioł czarny Dryocopus martius stwierdzany sporadycznie: 17.12.2006 1 os. w rejonie Osiedla Barwinek (J. Skoczylas) i 1 os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (K. Pytel). Obydwa ptaki przelatujące nad miastem. Dzięcioł duży Dendrocopos major stwierdzany regularnie. Najczęstszy w zadrzewieniach przylegających do terenów leśnych i zadrzewieniach nadrzecznych w dolinie górnej Silnicy (ryc. 22). Nierzadko widywany również na osiedlach mieszkaniowych, w ścisłym centrum oraz w zabudowie przemysłowej i usługowej. Mało liczny, liczebność na badanym obszarze nie przekraczała 15 os. W okresie badań zaobserwowano umiarkowany wzrost liczebności (ryc. 23). Gatunek występował w dużym rozproszeniu, rzadko notowano więcej niż po 3 os. na sektor: 23.12.2012 5 os. w rejonie Osiedla Podkarczówka (N. Zalewska-Habior, A. Habior), 23.12.2001 4 os. w centrum (P. Wilniewczyc) i 22.12.2013 4 os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus stwierdzany nieregularnie (5/15). Podczas liczeń notowany był głównie w śródmieściu: 24.12.2000 i 21.12.2003 1 ad. w ogrodzie przy ul. Sadowej (P. Wilniewczyc), 23.12.2001 1 os. w ogrodzie przy ul. Ryc. 22. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich dzięcioła dużego Dendrocopos major w latach 2000-2014 Fig. 22. Frequency (1) and mean densities (2) of Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major in 2000-2014 Zacisze (P. Wilniewczyc), 22.12.2002 1 ad. na ul. Mielczarskiego (J. Sułek, M. Król), 11.12.2011 2 os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (P. Wilniewczyc). Poza śródmieściem widziany 22.12.2002 1 os. na Osiedlu KSM (F. i J. Sieniawscy). Poza liczeniami obserwowany: 25.12.2001 1 ad. na Osiedlu KSM (S. Witkowski), 08.01.2002 1 os. na ul. Seminaryjskiej (W. Nalepa), 04.12.2002 1 os. na ul. Solnej (P. Wilniewczyc), 04.01.2003 1 ad. na ul. Ściegiennego (I. Małecka), 10.12.2003, 12.01.2009, 25.01.2013 i 19.12.2013 1 os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szere-

40 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Dzięcioł duży Dendrocopos major N=100 16 14 12 10 Pustułka Falco tinnunculus stwierdzana nieregularnie (11/15). Najczęściej notowana w peryferyjnie położonych dzielnicach, graniczących z terenami rolniczymi: Herby, Ślichowice, KSM, osiedla północnoy = 0,475x + 2,8667 r=0,50 8 6 4 2 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Fot. 28. Dzięcioł duży (fot. A. Grzegolec) Photo 28. Great Spotted Woodpecker (photo by A. Grzegolec) Ryc. 23. Dynamika liczebności dzięcioła dużego Dendrocopos major w latach 2000-2014 Fig. 23. Population dynamics of Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major in 2000-2014 gów (P. Wilniewczyc i in.), 13.02.2005 1 ad. na Psich Górkach (P. Wilniewczyc). Dzięcioł średni Dendrocopos medius stwierdzany nieregularnie (4/15), od sezonu 2011/2012 regularnie. Obserwowany w zadrzewieniach miejskich, położonych w sąsiedztwie lasów z udziałem dębu: 11.12.2011 i 31.12.2012 1 os. w rez. Kadzielnia (M. Wachecki) i tego samego dnia 1 os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (B. Buska), 22.12.2013 1 os. w dolinie górnej Silnicy na wysokości ul. Karczunek (J. Buski) i 1 os. na Osiedlu Baranówek (M. Wachecki), 14.12.2014 1 os. w dzielnicy Sieje (J. Buski) i 1 os. w rejonie Psich Górek (S. Sobieraj, W. Ratał). Poza liczeniami obserwowany: 14.02.2002 1 os. na ul. Konarskiego (F. Sieniawski), 14.01.2005 1 os. na Al. Legionów (M. Wachecki), 22.02.2009 1 os. Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Jarząbek). Dzięciołek Dendrocopos minor stwierdzany nieregularnie (9/15). Występował w rozproszeniu. Stwierdzano nie więcej niż 5 os. podczas jednego liczenia. Zimorodek Alcedo atthis stwierdzany nieregularnie (5/15). Zimował głównie w korycie rz. Silnicy: 24.12.2000 1 os. w dzielnicy Pakosz (P. Zięcik), 1 os. w dzielnicy Białogon (A. Grzegolec), 1 os. w dzielnicy Sieje (M. Figiel), 22.12.2002 1 os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski), 23.12.2007 1 os. w dzielnicy Sieje (K. Pytel), a 20.12.2009 3 os. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Na zbiornikach wód stojących stwierdzany rzadziej, np.: 11.12.2000 1 os. na oczku wodnym na dnie kamieniołomu w rez. Kadzielnia (M. Jarząbek).

NATURALIA 4-2015: 3-78 41 wschodnie. Podczas liczeń nie stwierdzona w wielu sektorach centralnych i intensywnie zabudowanych (ryc. 24). Występowała w niskiej liczebności, maksymalnie w sezonach 2002/2003 7 os. i 2008/2009 6 os. Srokosz Lanius excubitor stwierdzany sporadycznie. 21.12.2003 1 os. nad osadnikami Elektrociepłowni Kielce (M. i B. Buscy), 19.12.2004 1 os. w dzielnicy Białogon (T. Garbacz), 20.12.2009 1 os. tamże (J. Sułek, M. Lewińska). Sójka Garrulus glandarius regularnie zimująca. Najczęściej stwierdzana we fragmentach miasta przyległych do kompleksów leśnych, na południu i północy, nie notowana w centrum (ryc. 25). W okresie badań stwierdzono umiarkowany wzrost liczebności (ryc. 27). Nasilenie pojawów notowano Ryc. 24. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich pustułki Falco tinnunculus w latach 2000-2014 Fig. 24. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Kestrel Falco tinnunculus in 2000-2014 Drzemlik Falco columbarius stwierdzany sporadycznie: 23.12.2001 1 os. na obrzeżach Osiedla Bocianek (P. Zięcik) i 18.12.2005 1 os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). Poza liczeniami stwierdzony: 17.02.2006 i 29.12.2007 1 os. w rejonie Osiedla Na Stoku (Ł. Misiuna). Ryc. 25. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich sójki Garrulus glandarius w latach 2000-2014 Fig. 25. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Jay Garrulus glandarius in 2000-2014

42 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 800 700 600 Sroka Pica pica N=7429 y = 4,6179x + 458,32 r=0,19 500 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 26. Dynamika liczebności sroki Pica pica w latach 2000-2014 Fig. 26. Population dynamics of Eurasian Magpie Pica pica in 2000-2014 60 Sójka Garrulus glandarius N=393 50 40 y = 1,2643x + 16,086 r=0,41 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 27. Dynamika liczebności sójki Garrulus glandarius w latach 2000-2014 Fig. 27. Population dynamics of Eurasian Jay Garrulus glandarius in 2000-2014 Fot. 29. Sroka (fot. M. Rejment) Photo 29. Eurasian Magpie (photo by M. Rejment) Fot. 30. Sójka (fot. W. Szczepaniak) Photo 30. Eurasian Jay (photo by W. Szczepaniak)

NATURALIA 4-2015: 3-78 43 7000 Kawka Corvus monedula N=45790 6000 5000 4000 y = 87,525x + 2352,5 r=0,36 3000 2000 1000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 28. Dynamika liczebności kawki Corvus monedula w latach 2000-2014 Fig. 28. Population dynamics of Western Jackdaw Corvus monedula in 2000-2014 4500 4000 Gawron Corvus frugilegus N=37707 3500 3000 y = -100,75x + 3319,8 r=-0,70 2500 2000 1500 1000 500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 29. Dynamika liczebności gawrona Corvus frugilegus w latach 2000-2014 Fig. 29. Population dynamics of Rook Corvus frugilegus in 2000-2014 Fot. 31. Kawka (fot. A. Grzegolec) Photo 31. Western Jackdaw (photo by A. Grzegolec) Fot. 32. Gawron (fot. W. Szczepaniak) Photo 32. Rook (photo by W. Szczepaniak)

44 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 równocześnie w wielu sektorach z wyjątkiem centrum. Najwyższą liczebność stwierdzono w sezonie 2014/2015 55 os., a najniższą w 2005/2006 7 os. Najwyższe zagęszczenia osiągała w sektorach graniczących z lasami oraz w zadrzewieniach w dolinie górnej Silnicy. Największe koncentracje lokalne: 21.12.2003 13 os. w dolinie górnej Silnicy (M. Figiel), 11.12.2011 11 os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (B. Buska) i 11.12.2011 10 os. w rejonie Osiedla Barwinek (M. Urbański). Sroka Pica pica regularnie zimująca. Jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków na badanym terenie. W każdym sektorze notowana regularnie w każdym z lat badań. Wykazywała fluktuacje liczebności (ryc. 30), w centrum z tendencją do wzrostu. Najmniej liczna (303 os.) była w sezonie 2001/2002, najliczniejsza (692 os.) w sezonie 2006/2007. W najwyższych zagęszczeniach stwierdzana w zabudowie wielorodzinnej i jednorodzinnej, w wyraźnie niższych w zabudowie przemysłowej, usługowej i centrum. Największe koncentracje lokalne: 17.12.2006 145 os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek), 22.12.2002 115 os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski) i 18.12.2005 109 os. w rejonie Zalewu Kieleckiego (T. Garbacz), po którego zachodniej stronie występuje noclegowisko grupujące do 170 os. 09.01.2008 (P. Wilniewczyc). Inne znane noclegowiska: ul. Prochownia 130 os. w sezonie zimowym 2007/2008 (J. Przybylska, R. Maniarski), w rejonie ogródków działkowych im. Żeromskiego 70 os. w sezonie 2006/2007 (Ł. Misiuna), ul. Radomska 20 os. w sezonie 2009/2010 (M. Wachecki). Dwukrotnie obserwowano zespołowe działanie srok przy odbieraniu psom jedzenia, poprzez odciąganie uwagi. Wielokrotnie obserwowano sroki nękające pustułki. Ryc. 30. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich sroki Pica pica w latach 2000-2014 Fig. 30. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Magpie Pica pica in 2000-2014 Orzechówka Nucifraga caryocatactes nie stwierdzona w trakcie liczeń. Zimą w mieście obserwowana sporadycznie: 31.01.2002 1 os. przelatujący na S nad dzielnicą Białogon (P. Wilniewczyc, I. Małecka), 08.01.2003 i 22.02.2004 1 os. przelatujący na N nad Osiedlem Na Stoku (Ł. Misiuna). Kawka Corvus monedula regularnie zimująca, jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków. W najwyższym zagęszczeniu notowana w zabudowie wielorodzinnej, mniej liczna w zabudowie jednorodzinnej, na terenach przemysłowych, usługowych i w centrum (ryc. 31). W okresie badań odnotowano umiarkowany wzrost liczebności (ryc.

NATURALIA 4-2015: 3-78 45 28), co koresponduje ze wzrostem populacji lęgowej w parku im. Staszica w Kielcach (Wilniewczyc 2012). Największe skupiska lokalne odnotowano: 21.12.2008 1400 os. w rejonie Osiedla Barwinek (W. Nalepa), 21.12.2008 833 os. na osiedlach zachodnich (A. Grzegolec), 17.12.2006 618 os. na osiedlach północno-wschodnich (R. Maniarski) i 17.12.2006 614 os. na osiedlu KSM (J. Przybylska). W dniach 23.12.2001 i 14.12.2014 w śródmieściu obserwowano pojedyncze częściowo albinotyczne osobniki kawek (P. Wilniewczyc). Ryc. 32. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich gawrona Corvus frugilegus w latach 2000-2014 Fig. 32. Frequency (1) and mean densities (2) of Rook Corvus frugilegus in 2000-2014 Ryc. 31. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kawki Corvus monedula w latach 2000-2014 Fig. 31. Frequency (1) and mean densities (2) of Western Jackdaw Corvus monedula in 2000-2014 Gawron Corvus frugilegus stwierdzany regularnie. Jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków (ryc. 32). Najwyższe zagęszczenia osiągał w zabudowie wielorodzinnej. Ponadto na terenie zabudowy przemysłowej i usługowej, z krótko przystrzyżonymi trawnikami, był to jeden z najczęściej stwierdzanych gatunków ptaków. W okresie badań stwierdzono silny spadek liczebności (ryc. 29), który szczególnie zaznaczył się w rejonie osiedli mieszkaniowych: Sady, Czarnów i Ślichowice. Największe koncentracje lokalne: 24.12.2000 708 os. i 19.12.2004 602

46 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski), 21.12.2003 684 os. i 22.12.2002 572 os. na osiedlach północno-wschodnich (P. Zięcik), 24.12.2000 500 os. na osiedlach zachodnich (M. Gwardjan). W dniu 14.12.2014 na Osiedlu Bocianek obserwowano 1 os. częściowo albinotycznego (M. Wilniewczyc, B. Pietrzyk). Kruk Corvus corax stwierdzany nieregularnie (7/15). Pojawiał się w południowo-zachodniej części miasta, w bliskim sąsiedztwie stałych lęgowisk, znajdujących się poza badanym terenem. Ptaki obserwowano głównie w przelocie. W ciągu jednego dnia stwierdzano maksymalnie do 4 os. (ryc.). Głównie pojawy ptaków pojedynczych lub par, 26.12.2010 3 os. nad Osiedlem Baranówek (M. Wachecki). Wróbel Passer domesticus stwierdzany regularnie. Szeroko rozpowszechniony na większości sektorów (ryc. 33). W niższej frekwencji występował na terenach silnie zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową. Najwyższe zagęszczenia osiągał w dużych osiedlach mieszkaniowych: Świętokrzyskie, Na Stoku, KSM, Czarnów, Barwinek, Ślichowice. W okresie badań stwierdzono silny spadek, przy jednoczesnych dużych wahaniach liczebności (ryc. 34). Największe koncentracje lokalne odnotowano na osiedlach północno-wschodnich: 23.12.2001 1025 os. (M. Polak), 22.12.2002 4301 os. (P. Zięcik), 21.12.2003 2200 os. (P. Zięcik) i 23.12.2007 1230 os. (R. Maniarski) oraz na Osiedlu Sady: 22.12.2002 1160 os. i 21.12.2003 1005 os. (M. Jantarski). Czarnowron Corvus corone nie stwierdzony w trakcie liczeń. Obserwowany 03.12.2002 1 os. na Osiedlu Na Stoku (Ł. Misiuna). Wrona siwa Corvus cornix stwierdzana nieregularnie (10/15), głównie na południowych i północnych obrzeżach miasta w dolinie Silnicy. Ptaki pojawiały się najczęściej pojedynczo. Brak synurbizacji. Pokrzywnica Prunella modularis stwierdzana wyjątkowo: 20.12.2009 1 os. na obrzeżach Osiedla Na Stoku, gdzie notowany był regularnie od listopada 2009 (Ł. Misiuna). Ryc. 33. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich wróbla Passer domesticus w latach 2000-2014 Fig. 33. Frequency (1) and mean densities (2) of House Sparrow Passer domesticus in 2000-2014

NATURALIA 4-2015: 3-78 47 12000 Wróbel Passer domesticus N=58774 10000 8000 6000 4000 y = -330,71x + 6563,9 r=-0,63 2000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 34. Dynamika liczebności wróbla Passer domesticus w latach 2000-2014 Fig. 34. Population dynamics of House Sparrow Passer domesticus in 2000-2014 800 700 Mazurek Passer montanus N=5444 600 500 400 y = -6,0143x + 411,05 r=-0,19 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 35. Dynamika liczebności mazurka Passer montanus w latach 2000-2014 Fig. 35. Population dynamics of Eurasian Tree Sparrow Passer montanus in 2000-2014 Fot. 33. Samiec wróbla (fot. A. Grzegolec) Photo 33. House Sparrow male (photo by A. Grzegolec) Fot. 34. Mazurek (fot. M. Rejment) Photo 34. Eurasian Tree Sparrow (photo by M. Rejment)

48 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 prawdopodobnie ten sam osobnik widywany był w korycie rzeki Silnicy na wysokości Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów 06.12., 26.12, 30.12.2007 i 14.01.2008 oraz nad pobliskim stawem w Parku im. Staszica 07.12.2007 (Wachecki et al. 2015). Ponadto 02.02.2002 1 os. przelatujący na N nad osadnikami Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa), a 26 i 29.02.2009 1 os. na Osiedlu Na Stoku (Ł. Misiuna). Zięba Fringilla coelebs stwierdzana regularnie, obserwowana w różnych częściach miasta (ryc. 37). Najczęściej występowała Ryc. 36. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich mazurka Passer montanus w latach 2000-2014 Fig. 36. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Tree Sparrow Passer montanus in 2000-2014 Mazurek Passer montanus stwierdzany regularnie. Występował dość regularnie w całych Kielcach, z wyjątkiem ścisłego centrum, gdzie pojawiał się incydentalnie (ryc. 36). Gatunek częściej stwierdzany w sektorach peryferyjnych, szczególnie w zadrzewieniach wzdłuż torowisk w rejonie osiedli Ślichowice i Pod Dalnią (M. Gwardjan). W okresie badań wykazywał silne fluktuacje liczebności. Najliczniejszy w sezonie zimowym 2003/2004 708 os. Pliszka siwa Motacilla alba nie stwierdzona podczas liczeń. W sezonie 2007/2008 Ryc. 37. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich zięby Fringilla coelebs w latach 2000-2014 Fig. 37. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Chaffinch Fringilla coelebs in 2000-2014

NATURALIA 4-2015: 3-78 49 Zięba Fringilla coelebs N=405 70 60 50 y = -0,9786x + 34,829 r=-0,31 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Fot. 35. Zięba (fot. A. Grzegolec) Photo 35. Common Chaffinch (photo by A. Grzegolec) Ryc. 38. Dynamika liczebności zięby Fringilla coelebs w latach 2000-2014 Fig. 38. Population dynamics of Common Chaffinch Fringilla coelebs in 2000-2014 w centrum oraz na Osiedlu Czarnów, a także w dojrzałych zadrzewieniach w dolinie górnej Silnicy. Często obserwowana w starych dziczejących sadach. Na ogół stwierdzano zimowanie około 20 osobników, choć w niektórych sezonach liczebność przekraczała 60 os. (ryc. 38). W okresie badań stwierdzono umiarkowany spadek liczebności (ryc. 38). Największe koncentracje lokalne: 23.12.2001 17 os. na Osiedlu Czarnów (A. Grzegolec), 22.12.2002 14 os. w rejonie Osiedla Bocianek (P. Zięcik) i dwukrotnie w centrum 24.12.2000 i 23.12.2012 po 11 os. (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami 20.01.2007 odnotowano 30 os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Jarząbek). Jer Fringilla montifringilla stwierdzany nieregularnie (3/15). Odnotowany: 24.12.2000 5 os. na Osiedlu Pod Dalnią (M. Gwardjan), 23.12.2001 4 os. na Osiedlu KSM (F. i J. Sieniawscy) i 23.12.2012 1 os. na Osiedlu Podkarczówka (N. Zalewska-Habior, A. Habior). Poza liczeniami stwierdzony: 01.01.2002 5 os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Jarząbek), 19.01.2004 1 os. nad Zalewem Kieleckim (P. Wilniewczyc), 13.02.2005 1 os. w rejonie Psich Górek (P. Wilniewczyc), 25.01.2009 1 os. przy ul. Granitowej (P. Wilniewczyc). Dość regularnie stwierdzany przy karmniku przy ul. Zagórskiej: 30.01.-24.02.2007 1-4 os., 13.01.- 09.02.2010 1-3 os., 01-27.12.2010 1-2 os. i 02.02.2014 1 os. (J. Przybylska i in.). Grubodziób Coccothraustes coccothraustes stwierdzany regularnie. W większości sektorów występował w wysokiej frekwencji, choć w 100% jedynie w parkach i zieleńcach centrum oraz w rejonie rez. przyrody Kadzielnia (ryc. 39). Tereny te sąsiadują z Pasmami Posłowickim i Zgórskim, gdzie w lasach z dużym udziałem graba i buka stwierdzano bardzo liczne zimowe koncentracje, dochodzące do 1000 os. (Kusiak et al. 1997). Na obszarze zabudowanym Kielc w okresie zimowym tworzył znaczne skupi-

50 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 ska w zdziczałych sadach w centrum i terenach przyległych, np. 19.12.2004 150 os. na Wzgórzu Karscha na Krakowskiej Rogatce (P. Wilniewczyc), 14.12.2014 100 os. przy skrzyżowaniu ul. Młodej i Mielczarskiego (P. Wilniewczyc), a 70 os. w rejonie rez. Kadzielnia (M. Wachecki). Wykazywał fluktuacje liczebności (ryc. 42). Wyraźne szczyty w sezonach zimowych 2002/2003 271 os., 2004/2005 269 os. i 2014/2015 442 os. Poza liczeniami w dniu 23.02.2005 110 os. w rejonie rez. Kadzielnia (M. Wachecki). Gil Pyrrhula pyrrhula stwierdzany regularnie. Występował na całym obszarze Kielc, tworząc skupiska w miejscach liczniejszego występowania klonów jesionolistnych, których skrzydlaki w okresie zimowym stanowiły na terenie miasta jego podstawowe źródło pokarmu. Najczęściej obserwowany w centralnej, północnej i południowej części miasta (ryc. 40). Największe koncentracje tworzył w dolinie środkowej Silnicy i na Osiedlu Sady. W okresie badań liczebność silnie fluktuowała (ryc. 41). Najwyższą stwierdzono 23.12.2001 287 os., najniższą 20.12.2009 54 os. Największe koncentracje lokalne odnotowano: 24.12.2000 69 Ryc. 39. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich grubodzioba Coccothraustes coccothraustes w latach 2000-2014 Fig. 39. Frequency (1) and mean densities (2) of Hawfinch Coccothraustes coccothraustes in 2000-2014 Ryc. 40. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich gila Pyrrhula pyrrhula w latach 2000-2014 Fig. 40. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Bullfinch Pyrrhula pyrrhula in 2000-2014

NATURALIA 4-2015: 3-78 51 350 Gil Pyrrhula pyrrhula N=2293 300 250 y = -0,8929x + 160,01 r=-0,05 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 41. Dynamika liczebności gila Pyrrhula pyrrhula w latach 2000-2014 Fig. 41. Population dynamics of Eurasian Bullfinch Pyrrhula pyrrhula in 2000-2014 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Grubodziób Coccothraustes coccothraustes N=1883 y = 0,9536x + 117,9 r=0,03 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 42. Dynamika liczebności grubodzioba Coccothraustes coccothraustes w latach 2000-2014 Fig. 42. Population dynamics of Hawfinch Coccothraustes coccothraustes in 2000-2014 Fot. 36. Samiec gila Pyrrhula pyrrhula (fot. A. Grzegolec) Photo 36. Eurasian Bullfinch Pyrrhula pyrrhula male (photo by A. Grzegolec) Fot. 37. Grubodziób (fot. A. Grzegolec) Photo 37. Hawfinch (photo by A. Grzegolec)

52 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 1200 Dzwoniec Chloris chloris N=5910 1000 800 600 400 y = 39,771x + 75,829 r=0,54 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 43. Dynamika liczebności dzwońca Chloris chloris w latach 2000-2014 Fig. 43. Population dynamics of European Greenfinch Chloris chloris in 2000-2014 1200 Czyż Spinus spinus N=6722 1000 800 600 y = 3,1893x + 422,62 r=0,04 400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 44. Dynamika liczebności czyża Spinus spinus w latach 2000-2014 Fig. 44. Population dynamics of Eurasian Siskin Spinus spinus in 2000-2014 Fot. 38. Dzwoniec (fot. A. Grzegolec) Photo 38. European Greenfinch (photo by A. Grzegolec) Fot. 39. Samiec czyża (fot. P. Zięcik) Photo 39. Eurasian Siskin male (photo by P. Zięcik)

NATURALIA 4-2015: 3-78 53 60 Makolągwa Carduelis cannabina N=363 50 40 y = -0,2464x + 26,171 r=-0,07 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 45. Dynamika liczebności makolągwy Linaria cannabina w latach 2000-2014 Fig. 45. Population dynamics of Common Linnet Linaria cannabina in 2000-2014 450 400 Szczygieł Carduelis carduelis N=2649 350 300 250 200 y = -8,925x + 248 r=-047 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 46. Dynamika liczebności szczygła Carduelis carduelis w latach 2000-2014 Fig. 46. Population dynamics of European Goldfinch Carduelis carduelis in 2000-2014 Fot. 40. Makolągwy (fot. P. Wilniewczyc) Photo 40. Common Linnets (photo by Piotr Wilniewczyc) Fot. 41. Stado szczygłów (fot. A. Grzegolec) Photo 41. A flock of European Goldfinches (photo by A. Grzegolec)

54 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 os. i 23.12.2001 64 os. w rejonie Osiedla Sady (M. Jantarski), 11.12.2011 62 os. w dzielnicy Pakosz (A. Nosek, M. Urbański), 19.12.2004 59 os. w centrum (P. Wilniewczyc), 26.12.2010 59 os. w dzielnicy Skrzetle (P. Wilniewczyc) i 19.12.2004 56 os. na Osiedlu Czarnów (M. Gwardjan). Poza liczeniami w dniu 03.01.2002 obserwowano stosunkowo liczne, wieczorne przemieszczanie się gila na niskim pułapie na SW łącznie 109 os. (stada: 30, 15, 12, 8, 9, 14) w ciągu kilkudziesięciu minut w rejonie ul. Warszawskiej, a nad Zalewem Kieleckim w niewielkim zadrzewieniu 19.01.2004 74 os. (P. Wilniewczyc). Dzwoniec Chloris chloris stwierdzany regularnie. Szczególnie częsty w zabudowie wielorodzinnej i jednorodzinnej przy karmnikach. Koncentracje tworzył również przy kamieniołomach, zarastających krzewami, np. różami Rosa spp. Wyraźnie mniej liczny w sektorach zdominowanych przez zabudowę przemysłową i usługową. W okresie badań stwierdzono silny wzrost liczebności (ryc. 43), z dużymi szczytami w sezonach zimowych 2010/2011 1146 os. i 2012/2013 1105 os. W najniższej liczebności stwierdzony w pierwszym roku liczeń 24.12.2000 116 os. Największe koncentracje wystąpiły w dniu 26.12.2010 na terenach peryferyjnie położonych: 270 os. na Osiedlu Dąbrowa (P. Wilniewczyc), 227 os. na osiedlach północno-wschodnich (R. Maniarski) i 223 os. na Osiedlu KSM (J. i T. Przybylscy). Najliczniejsza spośród wyżej wymienionych koncentracji miała miejsce przy karmniku. Ryc. 47. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich dzwońca Chloris chloris w latach 2000-2014 Fig. 47. Frequency (1) and mean densities (2) of European Greenfinch Chloris chloris in 2000-2014 Makolągwa Linaria cannabina stwierdzana nieregularnie (14/15). Podczas liczeń nie obserwowano jej jedynie w sezonie 2013/2014. Występowała głównie na peryferiach miasta. Do wnętrza przenikała bardzo rzadko, głównie wzdłuż ciągów siedlisk otwartych, np. torowisk lub obszarów przemysłowych o mniej zwartej zabudowie. Z reguły mało liczna (ryc. 48). Najliczniejsza w sezonie zimowym 2007/2008 58 os. Koncentracje lokalne: 23.12.2007 53 os. i 23.12.2012 45 os. na obrzeżach rez. Wietrznia (A. Nosek), gdzie na zarastających nieużytkach ptaki były stwierdzane prawie corocznie, a tak-

NATURALIA 4-2015: 3-78 55 że 23.12.2001 30 os. i 19.12.2004 30 os. na nieużytkach przy torowisku w dzielnicy Czarnów (M. Gwardjan). Ryc. 48. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich makolągwy Linaria cannabina w latach 2000-2014 Fig. 48. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Linnet Linaria cannabina in 2000-2014 Rzepołuch Linaria flavirostris stwierdzany nieregularnie (5/15). Najczęściej i najliczniej obserwowany ma rozległych przytorzach na N od Osiedla Pod Dalnią: 24.12.2000 30 os., 23.12.2001 270 os. i 20.12.2009 2 os. (M. Gwardjan). Ponadto 22.12.2002 1 os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna) i 18.12.2005 46 os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). Czeczotka Acanthis flammea stwierdzana nieregularnie (9/15). Notowana w starszych zadrzewieniach olchowych i brzozowych oraz na porośniętych przez roślinność zielną nieużytkach. Najczęściej stwierdzana w rejonie rez. Wietrznia. Najliczniejsza w sezonie zimowym 2005/2006. Przeważnie notowano poniżej 10 os. Najliczniej: 19.12.2004 14 os., 20.12.2009 11 os., 23.12.2007 11 os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna) i 18.12.2005 16 os. w dolinie górnej Silnicy (T. Garbacz). Poza liczeniami kilkakrotnie odnotowano większe stada: 29.12.2005 170 os. i 30.01.2006 140 os. w Kielcach-Białogonie (P. Wilniewczyc) oraz 09.02.2002 45 os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (W. Nalepa). Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra stwierdzany sporadycznie. Obserwacje: 19.12.2004 7 os. żerujących na przydomowych świerkach na ul. Sadowej w centrum (P. Wilniewczyc) i 19.12.2004 16 os., 21.12.2008 10 os. i 23.12.2012 dwa stada o łącznej liczebności 42 os. na osiedlu KSM (J. i T. Przybylscy). Poza liczeniami w okresie zimowym dokonano łącznie 25 stwierdzeń w południowo-wschodniej części miasta, dotyczących stad poniżej 30 os. (J. Przybylska i in.). Szczygieł Carduelis carduelis stwierdzany regularnie. Obserwowany we wszystkich częściach miasta z centrum włącznie, gdzie występował w enklawach siedlisk ruderalnych. W wyraźnie niskiej frekwencji notowany w zabudowie jednorodzinnej w dzielnicy Baranówek (ryc. 49), cechującej się bardzo silnym zwarciem. W okresie badań odnotowano umiarkowany spadek liczebności (ryc. 46), głównie w centrum i zachodniej części miasta, gdzie postępowała zabudowa nieużytków i terenów ruderalnych. Szczygieł najliczniej występował w dwóch pierwszych sezonach liczeń: 24.12.2000 277 os. i 23.12.2001 388 os.

56 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 (ryc. 46). Największe koncentracje lokalne: 22.12.2002 157 os. w dzielnicy Malików (A. Grzegolec), 20.12.2009 128 os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna) i 23.12.2001 120 os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). W centrum najliczniej obserwowany: 23.12.2001 53 os. na ul. Seminaryjskiej k. Miejskiego Placu Targowego (P. Wilniewczyc) i 22.12.2013 58 os. w rejonie Osiedla Sady (Ł. Tomasik). i najbardziej regularne koncentracje tworzył w dolinie górnej Silnicy, zwłaszcza w dużym płacie olch przy ul. Karczunek oraz w zadrzewieniach olchowych wzdłuż koryta rzeki na odcinku między ul. Karczunek a Zalewem Kieleckim (ryc. 50). Występowały silne fluktuacje liczebności (ryc. 44). Duże lokalne skupiska stwierdzono w rejonie Zalewu Kieleckiego: 23.12.2001 300 os. (M. Figiel), 19.12.2004 400 os. (M. Wachecki), 17.12.2006 720 os. (W. Szczepaniak), 23.12.2007 420 os. i 21.12.2008 260 os. (K. Pytel) oraz 14.12.2015 - ok. 400 os. (R. Maniarski), w rejonie ul. Karczunek: Ryc. 49. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich szczygła Carduelis carduelis w latach 2000-2014 Fig. 49. Frequency (1) and mean densities (2) of European Goldfinch Carduelis carduelis in 2000-2014 Czyż Spinus spinus stwierdzany regularnie i we wszystkich sektorach. Największe Ryc. 50. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich czyża Spinus spinus w latach 2000-2014 Fig. 50. Frequency (1) and mean densities (2) of European Siskin Spinus spinus in 2000-2014

NATURALIA 4-2015: 3-78 57 23.12.2001 339 os. i 19.12.2004 500 os. (Ł. Misiuna), a także 17.12.2006 320 os. (K. Pytel) i 26.12.2010 344 os. (R. Maniarski). W nieco mniejszej liczbie występował w dolinie dolnej Silnicy, najliczniej 21.12.2008 150 os. (J. Sułek, M. Lewińska). Innym ważnym środowiskiem występowania czyża były skupiska dojrzałych żywotników w starszych osiedlach mieszkaniowych i w zabudowie jednorodzinnej. Powstawały tam znaczące koncentracje, np. na Osiedlu KSM: 23.12.2007 106 os. i 20.12.2009 151 os. (J. Przybylska) oraz na Osiedlu Baranówek 20.12.2009 82 os. (M. Wachecki). Śnieguła Plectrophenax nivalis stwierdzana sporadycznie: 22.12.2002 21 os. na obrzeżach Osiedla Bocianek (P. Zięcik) i 11.12.2011 2 os. na ul. Kolejowej (A. Grzegolec). Poza regularnymi liczeniami obserwowana w rejonie rez. Wietrznia 21.12.2005 1 os. (P. Wilniewczyc). Potrzeszcz Emberiza calandra stwierdzany wyjątkowo: 23.12.2012 3 os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek). Poza liczeniami notowano nieliczne pojawy, głównie w lutym. Niezwykła na tym tle jest obserwacja z 11.02.2006 70 os. przy karmniku na ul. Łódzkiej (B. Buska i in.). Trznadel Emberiza citrinella stwierdzany regularnie. Występował w sektorach sąsiadujących z terenami rolniczymi, unikając centrum miasta (ryc. 51). Od sezonu 2008/2009 nastąpił nagły i silny spadek liczebności (ryc. 54). Najliczniejsze koncentracje lokalne: 71 os. 23.12.2001 w rejonie Zalewu Kieleckiego (M. Figiel), 23.12.2007 56 os. w rejonie rez. Wietrznia (A. Nosek), 22.12.2002 52 os. w rejonie osiedli północno-wschodnich (P. Zięcik). Ryc. 51. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich trznadla Emberiza citrinella w latach 2000-2014 Fig. 51. Frequency (1) and mean densities (2) of Yellowhammer Emberiza citrinella in 2000-2014 Potrzos Emberiza schoeniclus stwierdzany sporadycznie. 22.12.2002 1 os. (W. Szczepaniak), 21.12.2003 2 os. (M. Figiel) w dzielnicy Piaski. Poza liczeniami w sezonie zimowym 2003/2004 nad Zalewem Kieleckim regularnie notowano 1-9 os. w okresie grudzień luty (P. Wilniewczyc). Sosnówka Periparus ater stwierdzana nieregularnie (12/15). Nie notowana w sezonach 2000/2001, 2008/2009 i 2010/2011. Pojawy miały miejsce w południowych i północnych dzielnicach miasta, sąsiadujących

58 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 z lasami. Zimą najczęściej stwierdzana na Osiedlu Baranówek. Najliczniejsza w sezonie 2014/2015 10 os. Największa koncentracja lokalna: 14.12.2014 5 os. na Osiedlu Baranówek (M. Wachecki). Modraszka Cyanistes caeruleus stwierdzana regularnie. Występowała we wszystkich sektorach (ryc. 52), w najwyższej frekwencji na terenach z dojrzałymi zadrzewieniami. Rzadsza w sektorach z dużym udziałem zabudowy przemysłowej i usługowej. W okresie badań odnotowano silny wzrost liczebności populacji zimującej od 150-200 os. (lata 2000-2003) do 250-300 os. (lata 2011-2014) (ryc. 56). Zwykle występowała w rozproszeniu nie tworząc większych koncentracji, wyjątkowo w rejonie Osiedla Barwinek: 17.12.2006 92 os. i 11.12.2011 78 os. (J. Skoczylas, M. Urbański). Czubatka Lophophanes cristatus stwierdzana nieregularnie (4/15), zwłaszcza w południowej części miasta, w sąsiedztwie borów sosnowych. Odnotowano sześć stwierdzeń, najliczniej: 17.12.2006 6 os. w rejonie Osiedla Barwinek (J. Skoczylas). Sikora uboga Poecile palustris stwierdzana nieregularnie (13/15). Nie obserwowana w sezonach 2008/2009 i 2010/2011. Występowała głównie wzdłuż zadrzewień doliny rz. Silnicy. Najczęściej stwierdzana na odcinku doliny przebiegającym przez centrum, również w pobliskiej zabudowie jednorodzinnej, przy karmniku na ul. Sadowej. W pobliżu tego miejsca nieregularnie przystępowała do lęgów w Parku im. Staszica (Wilniewczyc 2012). Jej liczebność zimą na całym badanym terenie nie przekraczała zwykle 10 os., jedynie 24.12.2000 stwierdzono 33 os., w tym 27 os. w dolinie górnej Silnicy (M. Figiel). Czarnogłówka Poecile montanus stwierdzana nieregularnie (7/15). Obserwowana głównie w dolinie górnej Silnicy i na osiedlach położonych w północnej części miasta, w sąsiedztwie lasów. Na badanym terenie stwierdzano maksymalnie do 4 os. Ryc. 52. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich modraszki Cyanistes caeruleus w latach 2000-2014 Fig. 52. Frequency (1) and mean densities (2) of Eurasian Blue Tit Cyanistes caeruleus in 2000-2014 Bogatka Parus major stwierdzana regularnie. Jeden z najszerzej rozpowszechnionych ptaków zimujących w Kielcach. Notowany podczas wszystkich liczeń, w każdym sektorze w 100% frekwencji (ryc. 53). Najwyższe zagęszczenia bogatka osiągała w zabudowie

NATURALIA 4-2015: 3-78 59 wielorodzinnej, gdzie tworzyła znaczne skupiska przy karmnikach. Zaobserwowano tendencję wzrostową na osiedlach podczas ostrych zim, a w lasach oraz zadrzewieniach miejskich i podmiejskich podczas zim łagodnych (Wachecki & Wilniewczyc 2015, P. Wilniewczyc mat. niepubl.). W sezonie 2013/2014 cechującym się wyjątkowo łagodnym przebiegiem zimy bogatka osiągnęła najniższą liczebność na badanym terenie 1102 os. i koncentrowała się w zadrzewieniach nadrzecznych. Na kilkukilometrowym odcinku między Zalewem a ul. Karczunek naliczono ok. 100 os. (P. Wilniewczyc). W okresie badań stwierdzono umiarkowany wzrost liczebności (ryc. 57). Największe skupienie lokalne odnotowano na Osiedlu KSM: 23.12.2012 i 14.12.2014 284 os. (J. i T. Przybylscy). Remiz Remiz pendulinus podczas liczeń nie stwierdzony. W dniu 30.12.2014 1 os. w szuwarach na dnie kamieniołomu przy rez. Kadzielnia (Przybylski 2015). Skowronek Alauda arvensis podczas liczeń nie stwierdzony. 17.12.2005 1 os. przelatujący na S nad Os. Na Stoku (Ł. Misiuna). Ponadto dokonano wielu stwierdzeń ptaków przelotnych w lutym: 15.02.2007 1 os. nad Os. Dąbrowa (T. Bracik), 24.02.2008 3 os. nad Os. Ślichowice (P. Wilniewczyc, I. Gieliniewska), 17.02.2014 1 os. nad ul. Spacerową i 24.02.2014 nad Skwerem Harcerskim im. Szarych Szeregów (M. Wachecki). Dzierlatka Galerida cristata podczas liczeń nie stwierdzona. Na początku XXI w. spotkana jeszcze kilkakrotnie: 24.01.2001 1 os., 02. i 03.12.2002 2 os., 5.02.2003 1 os. na Osiedlu Na Stoku i 02., 12., 14., 19. i 27.01.2004 1 os. na Osiedlu Świętokrzyskim (Ł. i U. Misiuna), 19.01.2004 1 os. na Osiedlu Na Stoku (P. Wilniewczyc), 25.12.2002 3 os. przy karmniku na ul. Łódzkiej (J. Buski). Do roku 2005 nastąpił zanik populacji w Kielcach (Misiuna 2006). Wąsatka Panurus biarmicus stwierdzana wyjątkowo: 22.12.2013 1 os. w trzcinowisku nad Silnicą w dzielnicy Białogon (J. Sułek, M. Lewińska). Ryc. 53. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich bogatki Parus major w latach 2000-2014 Fig. 53. Frequency (1) and mean densities (2) of Great Tit Parus major in 2000-2014 Raniuszek Aegithalos caudatus stwierdzany nieregularnie (12/15). Od sezonu 2007/2008 regularnie. Na ogół liczebność na badanym obszarze nie przekraczała 25 os., jedynie w sezonie zimowym 2004/2005 42

60 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Trznadel Emberiza citrinella N=679 y = -4,625x + 82,267 r=-0,69 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 54. Dynamika liczebności trznadla Emberiza citrinella w latach 2000-2014 Fig. 54. Population dynamics of Yellowhammer Emberiza citrinella in 2000-2014 45 40 Raniuszek Aegithalos caudatus N=179 35 30 25 20 y = 0,0964x + 11,162 r=0,04 15 10 5 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 55. Dynamika liczebności raniuszka Aegithalos caudatus w latach 2000-2014 Fig. 55. Population dynamics of Long-tailed Tit Aegithalos caudatus in 2000-2014 Fot. 42. Trznadel (fot. K. Kamuda) Photo 42. Yellowhammer (photo by K. Kamuda) Fot. 43. Raniuszek (fot. J. Sułek) Photo 43. Long-tailed Tit (photo by J. Sułek)

NATURALIA 4-2015: 3-78 61 350 Modraszka Cyanistes caeruleus N=3643 300 250 y = 6,5571x + 190,41 r=0,60 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 56. Dynamika liczebności modraszki Cyanistes caeruleus w latach 2000-2014 Fig. 56. Population dynamics of Eurasian Blue Tit Cyanistes caeruleus in 2000-2014 2500 Bogatka Parus major N=22660 2000 y = 27,032x + 1294,4 r=0,40 1500 1000 500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 57. Dynamika liczebności bogatki Parus major w latach 2000-2014 Fig. 57. Population dynamics of Great Tit Parus major in 2000-2014 Fot. 44. Modraszka (fot. A. Grzegolec) Photo 44. Eurasian Blue Tit (photo by A. Grzegolec) Fot. 45. Bogatka (fot. P. Zięcik) Photo 45. Great Tit (photo by P. Zięcik)

62 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 os. (ryc. 55). Najczęściej stwierdzany w zadrzewieniach nad rzeką Silnicą (ryc. 58), w tym również w centrum, w rejonie Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów, gdzie w latach 2012-2015 notowano regularnie ptaki w okresie lęgowym (P. Wilniewczyc, M. Wachecki). Najliczniejsze koncentracje: 23.12.2007 17 os. i 19.12.2004 15 os. (K. Pytel, M. Wachecki) w rejonie Zalewu Kieleckiego, 18.12.2005 15 os. w rejonie osadników Elektrociepłowni Kielce (B. Buska). Poza liczeniami największe stado odnotowano na ul. Konarskiego 27.02.2006 36 os. (J. Przybylska). Ryc. 58. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich raniuszka Aegithalos caudatus w latach 2000-2014 Fig. 58. Frequency (1) and mean densities (2) of Long-tailed Tit Aegithalos caudatus in 2000-2014 Mysikrólik Regulus regulus stwierdzany nieregularnie (9/15). Najczęściej występował w sektorach sąsiadujących z kompleksami leśnymi. Stwierdzany w zadrzewieniach i zakrzewieniach, zarówno iglastych, jak i liściastych. Zwykle notowano do 5 os., jedynie w sezonie 2014/2015 stwierdzono szczyt liczebności 42 os., w tym na samym Osiedlu KSM 10 os. (J. i T. Przybylscy), w rejonie Zalewu Kieleckiego 8 os. (R. Maniarski), a w wielu innych sektorach po 3-4 os. Zniczek Regulus ignicapilla podczas liczeń nie stwierdzony. W dniu 18.02.2014 1 śpiewający w świerkach przy ul. Szymanowskiego (P. Wilniewczyc). Jemiołuszka Bombycilla garrulus stwierdzana nieregularnie (9/15). Inwazyjna. Najobfitsze naloty wystąpiły w sezonach: 2004/2005 2579 os., 2005/2006 5131 os., 2008/2009 9213 os., 2012/2013 2076 os. (ryc. 64). Gatunek notowany we wszystkich częściach miasta, największe koncentracje tworzył w zabudowie wielorodzinnej, w miejscach obfitujących w owocujące jarząby (Osiedla: Na Stoku, Świętokrzyskie, Bocianek, KSM, Barwinek, Czarnów, Pod Dalnią, Ślichowice), w nieczynnych kamieniołomach, zarastających głogami i różami ( Psie Górki, Wietrznia, Kadzielnia, Ślichowice ), a także w zdziczałych sadach (centrum) (ryc. 59). W niższej frekwencji występował w zabudowie jednorodzinnej oraz na terenach przemysłowych i usługowych. Na najobfitszych żerowiskach podczas inwazji nierzadko stwierdzano stada dochodzące do 1000 os. Maksymalne liczyły: 1100 os. 06.12.2008 na ul. Gagarina (M. Wachecki), 1100 os. 21.12.2008 na ul. Seminaryjskiej (P. Wilniewczyc), 1400 os. 25.12.2008 w rez. Ślichowice (P. Wilniewczyc), 1500 os. 09.12.2005 na Osiedlu Świętokrzyskim (Ł. Misiuna) i 1700 os. 31.12.2005 na os. KSM (P. Wilniewczyc).

NATURALIA 4-2015: 3-78 63 Ryc. 59. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich jemiołuszki Bombycilla garrulus w latach 2000-2014 Fig. 59. Frequency (1) and mean densities (2) of Bohemian Waxwing Bombycilla garrulus in 2000-2014 Pełzacz leśny Certhia familiaris stwierdzany nieregularnie (6/15). Najczęściej występował w sąsiedztwie terenów leśnych i na silnie zadrzewionych odcinkach rzeki Silnicy. Podczas liczeń nie stwierdzony w centrum. Najwyższą liczebność odnotowano w sezonie 2006/2007 6 os. Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla stwierdzany regularnie, najczęściej i najliczniej w rejonie stałych lęgowisk w śródmieściu: w parku im. Staszica w Kielcach i na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (por. Wilniewczyc 1997, 2012), w zadrzewieniu wokół Kościoła Garnizonowego przy ul. Chęcińskiej, a ponadto w zadrzewieniach wzdłuż doliny Silnicy. Notowany w niskiej Fot. 46. Jemiołuszka wypatrująca drapieżnika (fot. P. Wilniewczyc) Photo 46. Bohemian Waxwing looking for a predator (photo by P. Wilniewczyc)

64 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Fot. 47. Strzyżyk (fot. K. Kamuda) Photo 47. Winter Wren (photo by K. Kamuda) liczebności. Najliczniej w dojrzałych zadrzewieniach centrum 24.12.2000 i 21.12.2008 po 6 os. (P. Wilniewczyc). Kowalik Sitta europaea stwierdzany nieregularnie (11/15). Najliczniejszy w sezonie 2014/2015 21 os. Na ogół w trakcie liczeń wykrywano nie więcej niż 10 os. Najczęściej i najliczniej stwierdzany w rejonie stałych lęgowisk w parku im. Staszica (por. Wilniewczyc 1997, 2012) oraz w sektorach graniczących z terenami leśnymi: nad górną Silnicą i na Osiedlu Baranówek (M. Wachecki i in.). Najwyższą liczebność lokalną stwierdzono 14.12.2014 7 os. w parku im. Staszica (P. Wilniewczyc). Strzyżyk Troglodytes troglodytes stwierdzany nieregularnie (14/15). Nie obserwowany w sezonie 2005/2006. W najwyższej frekwencji występował w zadrzewieniach nadrzecznych w dolinie górnej Silnicy na północ od Zalewu Kieleckiego oraz w centrum, w rejonie Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów. Obserwowany nierzadko poza ciekami wodnymi, również w centrum i na terenach przemysłowych, np. 22.12.2013 śpiewający przy Pałacu Biskupim (P. Wilniewczyc), 24.12.2014 1 os. przy zakładzie produkcyjnym na ul. Mielczarskiego (P. Wilniewczyc). Największe koncentracje lokalne: 14.12.2014 6 os. (R. Maniarski) i 22.12.2013 5 os. (P. Wilniewczyc i in.) na odcinku doliny Silnicy między ul. Karczunek a Zalewem Kieleckim, 14.12.2014 5 os. na miejskim odcinku Silnicy wzdłuż Skweru Harcerskiego im. Szarych Szeregów (P. Wilniewczyc) i 14.12.2014 5 os. na Osiedlu KSM (J. i T. Przybylscy). Rzadko pojawiał się przy karmnikach pojedyncze osobniki odnotowano 27.12.2007, 07.12.2008, 24.01.2010, 30.01.2014, 07.01 i 20.01.2015 na ul. Zagórskiej (J. Przybylska, R. Maniarski). Szpak Sturnus vulgaris stwierdzany regularnie. Notowany na niemal całym obszarze Kielc (ryc. 60). Najczęstszy w zabudowie wielo- i jednorodzinnej, rzadziej w centrum i zabudowie przemysłowo-usługowej. Na ogół nie więcej niż 100 os. na liczenie (ryc.

NATURALIA 4-2015: 3-78 65 63). Liczebność silnie fluktuowała. Największe koncentracje: 23.12.2001 106 os. w okolicy Zalewu Kieleckiego (M. Figiel), 23.12.2001 76 os. w rejonie Os. Pod Dalnią (A. Grzegolec), 23.12.2001 69 os. na osiedlach północno-wschodnich (M. Polak). Kopciuszek Phoenicurus ochruros stwierdzany sporadycznie: 24.12.2000 1 śpiewający ad. przy ul. Mielczarskiego (P. Wilniewczyc), 23.12.2007 1 /juv. na ul. Niecałej (P. Wilniewczyc) i 23.12.2007 1 /juv. w dzielnicy Białogon (J. Sułek, P. Wódkowski). Poza liczeniami obserwowany: 07.-08.12.2002 ad. na ul. Łódzkiej (J. Buski), 22.12.2006 ad. tamże (E. Bielak), 16.01.2009 /juv. na ul. Ściegiennego (J. Buski). Paszkot Turdus viscivorus stwierdzany wyjątkowo. 23.12.2012 1 os. w rejonie Osiedla Dąbrowa (Ł. Misiuna), graniczącego z borami stanowiącymi obfite zimowisko gatunku, ze względu na obecność jemioły jodłowej Viscum abietis. Poza liczeniami odnotowano 11.01.2005 śpiewającego na Os. Na Stoku i 07.01.2008 1 os. przelatującego tamże (Ł. Misiuna), a 06.02.2008 2 os. przelatujące na NE nad rez. Ślichowice (P. Wilniewczyc). Ryc. 60. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich szpaka Sturnus vulgaris w latach 2000-2014 Fig. 60. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Starling Sturnus vulgaris in 2000-2014 Rudzik Erithacus rubecula stwierdzany nieregularnie (11/15). Pojawiał się w różnych częściach miasta, ze ścisłym centrum i terenami przemysłowymi włącznie. Najliczniejszy w sezonach 2007/2008 i 2008/2009 po 8 os. Najczęściej notowany w dzielnicy Skrzele i w rejonie rez. Wietrznia (P. Wilniewczyc, A. Nosek). Śpiewak Turdus philomelos stwierdzany sporadycznie. Wszystkie obserwacje w zaroślach nad rzeką Silnica: 24.12.2000 1 os. przy ul. Chęcińskiej (P. Wilniewczyc), 21.12.2008 1 os. w dzielnicy Pakosz (N. Zalewska-Habior, J. Grudziński), 22.12.2013 1 os. przy ul. Magazynowej (P. Wilniewczyc). Poza liczeniami odnotowany 20.02.2014 1 os. żerujący razem z kwiczołami na trawniku przy ul. Tarnowskiej (M. Urbański). Droździk Turdus iliacus stwierdzany sporadycznie. 23.12.2001 1 os. na Osiedlu Czarnów (A. Grzegolec) i 17.12.2006 1 os. w dzielnicy Sieje (E. Grzędzicka). Poza liczeniami odnotowany: 01 i 02.12.2002 oraz 13.02.2002 i 25.02.2008 pojedyncze osobniki przelotne w nocy nad Osiedlem Na Stoku (Ł. Misiuna, P. Zięcik), 24.12.2003 1 os. na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów (P. Wilniewczyc).

66 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Szpak Sturnus vulgaris N=1176 y = -7,5393x + 138,71 r=-0,29 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 63. Dynamika liczebności szpaka Sturnus vulgaris w latach 2000-2014 Fig. 63. Population dynamics of Common Starling Sturnus vulgaris in 2000-2014 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Jemiołuszka Bombycilla garrulus N=20919 y = -17,825x + 1537,2 r=-0,03 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 64. Dynamika liczebności jemiołuszki Bombycilla garrulus w latach 2000-2014 Fig. 64. Population dynamics of Bohemian Waxwing Bombycilla garrulus in 2000-2014 Fot. 49. Szpak (fot. A. Olczyk) Photo 49. Common Starling (photo by A. Olczyk) Fot. 50. Jemiołuszka (fot. P. Wilniewczyc) Photo 50. Bohemian Waxwing (photo by P. Wilniewczyc)

NATURALIA 4-2015: 3-78 67 4500 4000 Kwiczoł Turdus pilaris N=19019 3500 3000 2500 2000 1500 y = -11,346x + 1358,7 r=-0,05 1000 500 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 65. Dynamika liczebności kwiczoła Turdus pilaris w latach 2000-2014 Fig. 65. Population dynamics of Fieldfare Turdus pilaris in 2000-2014 350 Kos Turdus merula N=2429 300 250 200 150 y = 12,486x + 62,048 r=0,70 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ryc. 66. Dynamika liczebności kosa Turdus merula w latach 2000-2014 Fig. 66. Population dynamics of Common Blackbird Turdus merula in 2000-2014 Fot. 51. Kwiczoł (fot. A. Grzegolec) Photo 51. Fieldfare (photo by A. Grzegolec) Fot. 52. Kos (fot. P. Wilniewczyc) Photo 52. Common Blackbird (photo by P. Wilniewczyc)

68 Wilniewczyc P. et al.: Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014 Kos Turdus merula regularnie zimujący. W najwyższej frekwencji występował w śródmieściu i na terenach przyległych (ryc. 61). Najliczniejszy w centrum i na Osiedlu Baranówek. W okresie badań stwierdzono silny wzrost liczebności (ryc. 66). Wyraźne zwiększenie stanu liczbowego nastąpiło w centrum oraz na osiedlach KSM, Podkarczówka, Baranówek, Czarnów, Ostra Górka i w dzielnicy Pakosz. Największe lokalne koncentracje odnotowywano na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szeregów, np. 20.12.2009 35 os. (P. Wilniewczyc). Ryc. 62. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kwiczoła Turdus pilaris w latach 2000-2014 Fig. 62. Frequency (1) and mean densities (2) of Fieldfare Turdus pilaris in 2000-2014 Ryc. 61. Zróżnicowanie frekwencji i zagęszczeń średnich kosa Turdus merula w latach 2000-2014 Fig. 61. Frequency (1) and mean densities (2) of Common Blackbird Turdus merula in 2000-2014 Kwiczoł Turdus pilaris stwierdzany regularnie. Występował w całym mieście (ryc. 62). Liczebność silnie fluktuowała (ryc. 65). W sezonie 2009/2010 odnotowano największy szczyt 4083 os. Najczęściej i najliczniej notowany na terenach licznie obsadzonych jarząbem, tj. w zabudowie wielorodzinnej na osiedlach: Na Stoku, Świętokrzyskie, KSM, Ślichowice, Pod Dalnią. Obserwowano tam duże koncentracje, np. 20.12.2009 na Osiedlu Świętokrzyskim i Na Stoku odnotowano ok. 1800 os. (Ł. Misiuna, W. Szczepaniak). Najliczniejsze stado obserwowano 16.02.2004 1500 os. na Osiedlu Na Stoku (Ł. Misiuna).

NATURALIA 4-2015: 3-78 69 Fot. 48. Kwiczoł (fot. A. Grzegolec) Photo 48. Fieldfare (photo by A. Grzegolec) Dyskusja Różnorodność gatunkowa ptaków zimujących na obszarze miejskim Kielc (112 gatunków) była niższa niż w niektórych, dużych miastach Polski, np. Warszawie (123; Luniak et al. 2001) i Poznaniu (134; Ptaszyk 2003). Miało to związek z obecnością w tych aglomeracjach dużych nizinnych rzek (Wisły, Warty), które warunkowały bardzo zróżnicowaną faunę ptaków wodnych. Dla porównania w Kielcach, gdzie występują tylko małe cieki i zbiorniki wodne, stwierdzono 29 gatunków wodnych Non-Passeriformes, podczas gdy w Warszawie było ich 47, a w Poznaniu 54. Porównanie gatunków różnicujących awifaunę wskazuje na to, że czynnik ten wydaje się mieć największy wpływ na różnorodność gatunkową awifauny zimującej Polskich miast. W przypadku Poznania znaczenie miało dodatkowo położenie w strefie łagodniejszego klimatu. W porównaniu do miast o zbliżonej wielkości, nie posiadających dużych rzek, różnorodność awifauny zimującej w Kielcach była wyraźnie wyższa niż w Lublinie (88 gatunków; Biaduń 2005a), Olsztynie (83; Nowakowski et al. 2006) i Jaśle (79; Stój & Dyczkowski 2002). Wynikało to zapewne z większego zróżnicowania siedliskowo-krajobrazowego otoczenia Kielc (por. Clergeau et al. 2001), szczególnie z obecności różnorodnych zbiorowisk leśnych, łąkowych i polnych. Podobnie jak w Lublinie, zgrupowanie ptaków zimujących w Kielcach cechowało się niewielką różnorodnością gatunkową ptaków wodnych. Poza wspominanym brakiem dużych rzek wynikało to również ze znacznego wpływu klimatu, powodującego długotrwałe zamarzanie zbiorników. Warunki takie są specyficzne dla Polski wschodniej (por. Walasz 2000; Polakowski et al. 2013). Analizując częstość pojawów różnych gatunków należy uznać, że zbiorniki i cieki wodne Kielc nie były istotne dla zimujących ptaków wodnych, co jest zbieżne z wynikami zimowych liczeń