Awifauna lęgowa zabudowy wielorodzinnej i usługowej w śródmieściu Kielc

Transkrypt

1 136 Wachecki M.: Awifauna lęgowa zabudowy w śródmieściu Kielc Awifauna lęgowa zabudowy wielorodzinnej i usługowej w śródmieściu Kielc Breeding avifauna of multi-family and services development in the city centre of Kielce (SE Poland) Maciej Wachecki Abstrakt: W artykule przedstawiono wyniki badań ilościowych awifauny lęgowej na powierzchni Gagarina (11,0 ha), obejmującej fragmenty starej zabudowy wielorodzinnej i usługowej, z dojrzałymi zadrzewieniami, w śródmieściu Kielc. W 2015 roku na badanym terenie stwierdzono 29 gatunków lęgowych, w łącznym zagęszczeniu 184,1 p./10 ha. Dominowały liczebnie: gawron Corvus frugilegus (20,7%), gołąb miejski Columba livia f. urbana (16,8%), jerzyk Apus apus (8,8%), kwiczoł Turdus pilaris (8,4%) oraz kawka Corvus monedula (5,9%). W latach na powierzchni zaobserwowano 9-krotny wzrost liczebności grzywacza, około 2-krotny spadek liczebności wróbla Passer domesticus i sierpówki Streptopelia decaocto, wycofanie się dzięciołka Dendrocopos minor (w 2002) oraz pojawienie się pliszki siwej Motacilla alba (w 2003) i krzyżówki Anas platyrhynchos (w 2014). Wyniki badań potwierdzają, że stare osiedla mieszkaniowe z dojrzałą zielenią i otwartymi terenami trawiastymi stanowią ważne i atrakcyjne miejsca lęgów wielu gatunków ptaków. Słowa kluczowe: ptaki lęgowe, zagęszczenie populacji, zieleń miejska, osiedle mieszkaniowe, Kielce. Wstęp W ostatnim czasie spośród badań ptaków lęgowych prowadzonych metodą kartograficzną na terenach miejskich w Regionie Świętokrzyskim opublikowano wyniki z parków w Kielcach, Końskich, Starachowicach i Busku-Zdroju (Wilniewczyc 1997, 2012; Fijewski 1998; Błoński 2008; Dębowski 2013; Wilniewczyc & Urbański 2013). Brakowało natomiast wyników dla zabudowy miejskiej, dlatego też wykonano badania na omawianej powierzchni. Teren badań Powierzchnia badawcza (11,0 ha) zlokalizowana była w centralnej części Kielc, miasta o powierzchni 109,45 km 2 i populacji mieszkańców (GUS 2014). Teren badań obejmował fragment zabudowy wielorodzinnej i usługowej pochodzącej w większości z lat 50. i 60. XX w., ze znacznym udziałem dojrzałych zadrzewień (ryc.). Na powierzchni zlokalizowanych było dziewięć czteropiętrowych bloków mieszkaniowych, trzy trzypiętrowe i dwa dziesięciopiętrowe. Ponadto znajdowało się tu osiem budynków użyteczności publicznej: trzy szkoły,

2 NATURALIA : Ryc. Teren badań Fig. Research area wyższa uczelnia, przedszkole, hala sportowa oraz poczta. W ostatnich latach wykonano termomodernizację siedmiu bloków czteropiętrowych, dwóch dziesięciopiętrowych oraz budynku szkoły podstawowej, czyli ok. połowy ogółu budynków. Zadrzewienia miały (20) lat i zajmowały powierzchnię 3,8 ha, co stanowiło ok. 35% badanego terenu. Tworzyły je głównie: klon pospolity Acer platanoides, kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum, klon jesionolistny Acer negundo, jarząb pospolity Sorbus aucuparia, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, lipa drobnolistna Tilia cordata. Mniej licznie występowały: brzoza brodawkowata Betula pendula, wierzba Salix sp. topola biała Populus alba, z drzew iglastych pojedyncze okazy modrzewia europejskiego Larix decidua, świerka kłującego Picea pungens, sosny zwyczajnej Pinus sylvestris i jałowca pospoli- tego Juniperus communis. Występowały także drzewa owocowe: śliwa mirabelka Prunus domestica subsp. Syriaca var. cerea, jabłoń dzika Malus sylvestris, grusza pospolita Pyrus communis. Spośród krzewów najliczniej i niemal na całej powierzchni występowały żywopłoty z ligustru pospolitego Ligustrum vulgare, a ponadto bez czarny Sambucus nigra, leszczyna pospolita Corylus avellana, forsycja pośrednia Forsythia x intermedia, śnieguliczka biała Symphoricarpos albus, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna, berberys zwyczajny Berberis vulgaris i czeremcha pospolita Prunus padus. Na powierzchni znajdowało się sześć budek lęgowych dla ptaków: 5 typu A i 1 typu B. Spośród ssaków mogących przyczyniać się do strat w lęgach ptaków odnotowano koty domowe Felis catus, wiewiórkę Sciurus vulgaris, kunę domową Martes foina oraz lisa Vulpes vulpes. Otoczenie terenu badań stanowiły: od północy zabudowa jednorodzinna, od zachodu zarastający drzewami i krzewami kamieniołom w rezerwacie przyrody Kadzielnia, od południa ogródki działkowe, a od wschodu stadion piłkarski oraz budynek Wojewódzkiego Domu Kultury wraz z niewielkim skwerem. Metodyka Prace terenowe wykonano w 2015 roku w oparciu o założenia kombinowanej odmiany metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych (Tomiałojć 1980a,b) w połączeniu z aktywnym wyszukiwaniem gniazd. Obserwacje prowadzono przy użyciu lornetki o parametrach 10x50. Wykonano 8 zasadniczych kontroli terenowych w dniach: 13, 24 kwietnia, 6, 12, 24 maja, 3, 14, 25 czerwca. Dodatkowo przeprowadzono liczenia wieczorne w dniach 24 kwietnia i 8 maja, a ponadto 1, 6, 14 i 27 czerwca liczenia ukierunkowane na ustalenie liczebności jerzyka. Kontrole polegające na wyszukiwaniu gniazd wykonano w dniach 15, 24 kwietnia, 1, 3,

3 138 Wachecki M.: Awifauna lęgowa zabudowy w śródmieściu Kielc 10, 22 maja. Liczenia prowadzono wyłącznie w korzystnych warunkach pogodowych. Obserwacje nanoszono na mapy w skali 1:2500. Szczególną uwagę przykładano do rejestrowania równoczesnych stwierdzeń terytorialnych samców tego samego gatunku. Liczenia rozpoczynano w godzinach porannych ( ). Tempo prowadzenia obserwacji wynosiło średnio ok. 70 min./10ha. Kontrole wieczorne ogólne wykonywano w godzinach , a ukierunkowane na wykrywanie jerzyka rozpoczynano godzinę przed zachodem słońca i prowadzono do zapadnięcia zmroku. Liczbę par gołębia miejskiego oceniono, za Nowickim (2001), na podstawie liczby obserwowanych ptaków, podzielonej przez dwa. Po zakończeniu prac terenowych sporządzono mapy gatunkowe w celu określenia liczby terytoriów poszczególnych gatunków. Jako lęgowe uznano ptaki, które stwierdzono co najmniej trzykrotnie na badanej powierzchni. Liczebność populacji kwiczoła Turdus pilaris, gawrona Corvus frugilegus, sroki Pica pica, grzywacza Columba palumbus, szpaka Sturnus vulgaris, bogatki Parus major i modraszki Cyanistes caeruleus oceniono głównie na podstawie znalezionych gniazd. W publikacji wykorzystano niepublikowane materiały z obserwacji bezpośrednich i wyszukiwania gniazd prowadzonych przez autora w latach na całej powierzchni badawczej. Wyniki W 2015 roku na badanej powierzchni stwierdzono gniazdowanie 29 gatunków ptaków, w łącznej liczbie 202,5 par (bez gawrona: 160,5 par) i w zagęszczeniu łącznym 184,1 p./10 ha (bez gawrona: 145,9 p./10 ha) (tab.). Grupę dominantów stanowiło pięć gatunków: gawron (20,7%), gołąb miejski (16,8%), jerzyk (8,8%), kwiczoł (8,4%) oraz kawka (5,9%) (tab.). Na powierzchni odnotowano kolonijne gniazdowanie gawrona Corvus frugilegus oraz semikolonijne kwiczoła Turdus pilaris. Na badanym terenie znajdował się fragment rewiru lęgowego pustułki Falco tinnuculus, której zajęte gniazdo zlokalizowane było w odległości ok. 300 m od powierzchni. W 2003 r. wyjątkowo jedna para pustułki gniazdowała w obrębie omawianego terenu (na strychu VII Liceum Ogólnokształcącego). Ponadto na powierzchni obserwowano puszczyka Strix aluco, m.in. od 2 do 31 sierpnia 2015 r. samicę z dwoma lotnymi młodymi. Gatunek ten gniazduje od wielu lat na pobliskim cmentarzu przy ul. Ściegiennego i jest corocznie w okresie dyspersji stwierdzany na powierzchni badawczej. W latach na powierzchni Gagarina w Kielcach zaobserwowano następujące zmiany: spadek liczebności sierpówki (z 9 gniazd w 1999 r. do 3 gniazd w 2015 r. i zanik grupowych noclegowisk w okresie zimowym, które w 1999 r. liczyły do 35 os.), wróbla (z ok. 15 gniazd w 1999 do 7 gniazd w 2015 r.), wzrost liczebności grzywacza (z 1 gniazda w 1999 r. do 10 gniazd w 2015 r.), pojawienie się pliszki siwej (od 2003 r.) i krzyżówki (od 2014 r.) oraz wycofanie się dzięciołka Dendrocopos minor (od 2002 r.). Pojedyncze pary krzyżówki były obserwowane już wcześniej na powierzchni (np r.), jednak nie przystępowały do lęgów. Dyskusja Różnorodność gatunkowa ptaków na powierzchni Gagarina (29 gatunków) była zbliżona do uzyskanej w pobliskim parku im. Staszica, gdzie stwierdzono 33 gatunki (Wilniewczyc 2012). Przy czym aż 26 gatunków występowało na obydwu powierzchniach. Określenie porównania podobieństwa składu gatunkowego tych powierzchni za pomocą wskaźnika Sorensena wskazuje na bardzo duże podobieństwo zespołu ptaków lęgowych (QS=83,8%). Gatunki nie występujące na omawianej powierzchni, a lęgo-

4 NATURALIA : Tabela. Wyniki badań ilościowych ptaków lęgowych na powierzchni Gagarina w Kielcach w 2015 r. Table. The results of breeding birds quantitative research on the Gagarina plot in Kielce in 2015 Liczebność Zagęszczenie Dominacja Lp. Gatunek [N par] [par/10 ha] [%] 1. Corvus frugilegus 42 38,2 20,7 2. Columba livia f. urbana 34 30,9 16,8 3. Apus apus 18 16,4 8,8 4. Turdus pilaris 17 15,4 8,4 5. Corvus monedula 12 10,9 5,9 6. Columba palumbus 10 9,1 4,9 7. Sturnus vulgaris 9 8,2 4,4 8. Passer domesticus 7 6,3 3,4 9. Turdus merula 7 6,3 3,4 10. Parus major 6 5,4 3,0 11. Fringilla coelebs 4,5 4,1 2,2 12. Cyanistes caeruleus 4,5 4,1 2,2 13. Phoenicurus phoenicurus 4 3,6 2,0 14. Hippolais icterina 3 2,7 1,5 15. Streptopelia decaocto 3 2,7 1,5 16. Sylvia atricapilla 3 2,7 1,5 17. Carduelis carduelis 2,5 2,2 1,2 18. Chloris chloris 2 1,8 1,0 19. Coccothraustes coccothraustes 2 1,8 1,0 20. Pica pica 2 1,8 1,0 21. Passer montanus 2 1,8 1,0 22. Motacilla alba 1,5 1,3 0,7 23. Phoenicurus ochruros 1 0,9 0,5 24. Anas platyrhynchos 1 0,9 0,5 25. Certhia brachydactyla 1 0,9 0,5 26. Sylvia curruca 1 0,9 0,5 27. Serinus serinus 1 0,9 0,5 28. Muscicapa striata 1 0,9 0,5 29. Sylvia communis 0,5 0,4 0,2 30. Strix aluco Falco tinnunculus Razem 202,5 184,1 100,0

5 140 Wachecki M.: Awifauna lęgowa zabudowy w śródmieściu Kielc we w parku miejskim to: dzięciołek, rudzik, pierwiosnek, piecuszek, dzięcioł zielony, szarytka i kowalik. Różnice te mogły wynikać z obecności na terenie parku większej liczby dziuplastych drzew, jak i położenia w dolinie rzecznej. Zagęszczenie łączne zgrupowania na powierzchni Gagarina (184,1 p./10 ha) było porównywalnie wysokie z parkami miejskimi w regionie, przy czym zdecydowanie niższe od parków najatrakcyjniejszych pod względem ornitologicznym. W pobliskim parku im. Staszica w Kielcach zagęszczenie wyniosło 190,0 p./10 ha (Wilniewczyc 2012), w parku im. Tarnowskich w Końskich 237,7 p./10 ha (Dębowski 2013), w parku w Starachowicach 94,0 p./10 ha (Błoński 2008), a w parku w Busku-Zdroju 454,2 p./10 ha (Wilniewczyc & Urbański 2014). W roku 2005 wykonano liczenia w zbliżonym środowisku w śródmieściu Częstochowy na powierzchni 2 (Czyż 2008). Ich wyniki także wskazują na znaczne podobieństwo z wynikami z Kielc. Potwierdza to porównanie podobieństwa składu gatunkowego obydwu powierzchni za pomocą wskaźnika Sorensena (QS= 72,3%). Na powierzchni Gagarina w Kielcach stwierdzono zbliżone do wyników w zabudowie Częstochowy zagęszczenia jerzyka, kawki, kosa i sroki, niższe sierpówki (ok. 3x), dzwońca (ok. 1,5x), a wyższe zięby (ok. 2x), szpaka (ok. 5x), grzywacza (ok. 3,5), kwiczoła (ok. 10x) i kapturki (ok. 2x). Na powierzchni 2 w Częstochowie wykazano oknówkę Delichon urbicum, której nie było na powierzchni w Kielcach. Natomiast w Kielcach gawrona, gołębia miejskiego, pleszkę, grubodzioba, mazurka, pliszkę siwą, krzyżówkę, pełzacza ogrodowego, kulczyka, muchołówkę szarą, cierniówkę, puszczyka i pustułkę, których brak było na powierzchni 2 w Częstochowie. Różnice te mogły po części wynikać z położenia powierzchni w Częstochowie w bardziej zwartej zabudowie, w porównaniu do powierzchni w Kielcach, graniczącej z większymi enklawami terenów zielonych. Na badanej powierzchni stwierdzono spadek liczebności sierpówki, przy jednoczesnym wzroście grzywacza. W 1999 r. na powierzchni gniazdowała zaledwie 1 para grzywacza i ok. 9 par sierpówki. W 2015 r. stwierdzono zaledwie 3 pary lęgowe sierpówki i 10 par grzywacza. Ujemną korelację populacji lęgowej tych dwóch gatunków zaobserwowano w wielu miastach Polski (Górski 1993; Antczak 2004; Czyż 2008; Biaduń 2009; Janiszewski & Markowski 2010; Grochowski & Szlama 2010). W ostatnich latach następuje wzrost liczebności grzywacza również w parkach miejskich regionu, np. w Parku im. Staszica w Kielcach (Wilniewczyc 2012) i w parku im. Tarnowskich w Końskich (Dębowski 2013). Bardzo niskie zagęszczenie sierpówki 1,6 p./10 ha w parku w Busku-Zdroju uzasadniano licznym występowaniem grzywacza, który osiągał tam wyjątkowo wysokie zagęszczenie 158,8 p./10 ha (Wilniewczyc & Urbański 2013). Terytoria grzywacza i sierpówki w parku w Busku-Zdroju rzadko nachodziły na siebie grzywacz gniazdował równomiernie w zadrzewieniach na całej powierzchni, natomiast sierpówka występowała bardziej skupiskowo i trzymała się terenów z większym udziałem zabudowy. Podobny rozkład terytoriów obu gatunków odnotowano na omawianej powierzchni w Kielcach. Zaobserwowano tu równocześnie zanik zbiorowych noclegowisk sierpówki w okresie zimowym, co zapewne było efektem spadku liczebności populacji lęgowej. Na omawianej powierzchni znajdowało się wiele ulicznych latarni o budowie umożliwiającej lęgi ptaków wewnątrz konstrukcji w komorach za drzwiczkami rewizyjnymi. W takich miejscach stwierdzono gniazdowanie: bogatki (33,3% populacji), szpaka (11,1%), pleszki (25,0%) i mazurka (100,0%). Latarnie uliczne stanowią atrakcyjne miejsca lęgowe dla miejskich populacji dziuplaków, np. w Parku im. Staszica większość par modraszki i bogatki gniazdowało w tego typu miejscach (Wilniewczyc 2012).

6 NATURALIA : Czynnikiem, który może istotnie wpływać na liczebność niektórych gatunków jest modernizacja budynków. Na budynkach nie modernizowanych, z licznymi szczelinami, wolnymi przestrzeniami pod dachem, otwartymi strychami, niezabezpieczonymi kominami itp. gniazdowały jerzyki, gołębie miejskie, kawki, szpaki, wróble, bogatki i pliszki siwe. Natomiast ptaki te przestawały gniazdować w budynkach zmodernizowanych, na których nie zastosowano kompensacji w postaci budek. Na populacje ptaków miały wpływ również prace pielęgnacyjne zieleni miejskiej. Zaobserwowano, że przycinanie drzew, a zwłaszcza ich ogławianie, stwarzało dogodne warunki do gniazdowania kosa i grzywacza (w gęstych odroślach), natomiast ograniczało możliwość gniazdowania sroki i gawrona. Na porośniętej bluszczem wierzbie stwierdzono udane lęgi kosa i kwiczoła, których gniazda znajdowały się w odległości zaledwie ok. 1,5 m od siebie. Warunki siedliskowe omawianego terenu, cechujące się dużym udziałem obfitujących w szczeliny i otwory budynków, dojrzałych zadrzewień i zakrzewień oraz otwartych terenów trawiastych, były dogodne do gniazdowania i żerowania ptaków oraz wpływały na dużą różnorodność gatunkową i wysokie zagęszczenie zespołu. Wyniki niniejszych badań potwierdzają, że stara zabudowa z zielenią stanowi ważne i atrakcyjne miejsce do lęgów wielu gatunków ptaków. Piśmiennictwo Antczak J Ptaki lęgowe parków miejskich Słupska i Koszalina. W: Indykiewicz P., Barczak T. (red.). Fauna miast Europy Środkowej 21. wieku. Wyd. LOGO, Bydgoszcz: Biaduń W Zmiany awifauny lęgowej zieleni miejskiej Lublina w latach oraz ich przyczyny. Wydawnictwo KUL, Lublin. Błoński W Ptaki parku miejskiego w Starachowicach. Kulon 13: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań. Czyż S Atlas ptaków lęgowych Częstochowy Częstochowa. Dębowski P Zmiany w awifaunie lęgowej Parku Miejskiego im. Tarnowskich w Końskich. Naturalia 2: Fijewski Z Ptaki Parku im. Tarnowskich w Końskich. Kulon 3: Górski W Long-term dynamics o a urban population of Collared Dove Streptopelia decaocto from southern Baltic Coast. Ring 15: GUS Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 roku. GUS, Warszawa. Janiszewski T, Markowski J Awifauna lęgowa Parku im. Ks. Józefa Poniatowskiego w Łodzi w latach Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol.: Nowicki W Ptaki Śródmieścia Warszawy. Wyd. MiIZ PAN, Warszawa. Tomiałojć L Changes in breeding bird communities of two urban parks in Wrocław across 40 years ( ): before and after colonization by important predators. Ornis Polonica, 52: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Wilniewczyc P Ptaki lęgowe Parku im. Staszica w Kielcach wraz z przyległymi terenami zielonymi. Kulon 2: Wilniewczyc P Zmiany w zespole ptaków lęgowych Parku im. Staszica w Kielcach. Naturalia 1: Wilniewczyc P., Urbański M Awifauna lęgowa Parku Zdrojowego w Busku-Zdroju. Naturalia 2:

7 142 Wachecki M.: Awifauna lęgowa zabudowy w śródmieściu Kielc Maciej Wachecki Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody Kielce, ul. Sienkiewicza 68 m.wachecki@gmail.com Summary. The article presents the results of breeding birds quantitative research on the Gagarina plot (11.0 ha), situated in the city centre of Kielce. Research area encompassed an old multi-family housing and public services buildings with mature tree stands. In breeding bird species were recorded and the total density amounted to pairs/10 ha. The dominants were the Rook Corvus frugilegus (20.7%), Feral Pigeon Columba livia f. urbana (16.8%), Common Swift Apus apus (8.8%), Fieldfare Turdus pilaris (8.4%) and Jackdaw Corvus monedula (5.9%). In a nine fold increase was noted for the Common Wood Pigeon Columba palumbus, while the House Sparrow Passer domesticus and the Eurasian Collared Dove Streptopelia decaocto decreased in numbers. The Lesser Spotted Woodpecker Dendrocopos minor withdrew from the area in New breeding species were recorded White Wagtail Motacilla alba in 2003 and Mallard Anas platyrhynchos in The research confirms that old housing areas with mature tree stands and lawns are attractive breeding habitats for numerous bird species.