Cele kary kryminalnej w świetle nauczania Jana Pawła II

Artykuł opublikowany w pracy zbiorowej: Osoba i dzieło Ojca Świętego Jana Pawła II, red. P. Marzec, J. Nikołajew, Tomaszów Lubelski - Lublin 2009, s. 89-101. dr Filip Ciepły Cele kary kryminalnej w świetle nauczania Jana Pawła II Wstęp Badania poświęcone nauczaniu Sługi Bożego Jana Pawła II na temat kary kryminalnej, a w szczególności kary pozbawienia wolności, są prowadzone już od kilku lat. Należy wskazać, na przynajmniej dwie publikacje wydane pod auspicjami Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II 1. Prace te zawierają szereg opracowań doniosłych dla prawa karnego i nauk penitencjarnych zagadnień, bazujących na bogatym materiale źródłowym, a więc przede wszystkim dokumentach i przemówieniach Jana Pawła II adresowanych do prawników, polityków, więźniów czy służb penitencjarnych. Celem niniejszego artykułu, który wpisuje się we wskazany nurt badawczy 2, jest zakreślenie zasadniczych celów kary kryminalnej dających się zrekonstruować z nauczania Jana Pawła II oraz odniesienie ich w sposób hasłowy do najbardziej doniosłych teorii i koncepcji racjonalizacji kary, tych dawniejszych, a także współczesnych. Oczywiście podstawą uzasadnienia celów kary kryminalnej są zagadnienia o charakterze filozoficznym: ontologicznym, epistemologicznym, antropologicznym; a także teologicznym. Na przedpolu rozważań dotyczących kary należy zaznaczyć, że nauczanie Jana Pawła II przedstawia realistyczną wizja świata, przyjmuje istnienie prawdy i wartości obiektywnych, zakłada personalistyczną wizję człowieka. Papież nieustannie przypominał, że człowiek jest osobą bytem psycho-fizycznym, posiadającym rozum zdolny do poznawania 1 Nauczanie Jana Pawła II do więźniów i służb penitencjarnych, red. J. Świtka, M. Kuć, Lublin 2006; Instytucje prawa karnego na tle nauczania Jana Pawła II, red. A. Grześkowiak, Lublin 2006. 2 W kilku miejscach odnoszę się bezpośrednio do mojego wcześniejszego artykułu Kara kryminalna i jej wykonanie w świetle nauczania Jana Pawła II, w: Instytucje prawa karnego na tle nauczania Jana Pawła II, red. A. Grześkowiak, Lublin 2006, s. 235-262. 1

rzeczywistości oraz wolną wolę uzdalniającą do kierowania własnym postępowaniem, a także sumienie (rozum praktyczny) pozwalające na osądzenie tego, co jest dobre, a co złe. Z osobowej natury człowieka wynika jego przyrodzona i niezbywalna godność, naturalne prawa oraz obowiązki, a także odpowiedzialność za własne decyzje, najgłębiej wyrażające się w czynach skierowanych wobec innych ludzi. Sprawiedliwość i obrona ładu publicznego To z prawdy o osobowej naturze człowieka wynika podstawa stosowania sankcji karnych wobec przestępców, a jest nią wartość, która w sposób zasadniczy reguluje wzajemne relacje ludzi w społeczeństwie. Tej wartości na imię sprawiedliwość 3. Według Jana Pawła II sprawiedliwość jest ściśle związana z prawem każdego do bezpiecznego rozwoju w społeczeństwie, stoi w sposób szczególny na straży wolności, godności i praw człowieka. Jest autentycznym fundamentem prawa i porządku społecznego 4. Sprawiedliwość stanowi zarazem uzasadnienie, jak i celowościowe ukierunkowanie dolegliwości karnej. To z niej w najgłębszej perspektywie wynika pierwszy cel kary w klasycznej postaci przywrócenia porządku społecznego (restitutio ordinis socialis), a jest on związany nierozłącznie z celem ochrony istotnych praw wspólnoty i poszczególnych osób. W encyklice Evangelium vitae Jan Paweł II pisał: kara wymierzana przez społeczeństwo ma przede wszystkim na celu naprawienie nieporządku wywołanego przez wykroczenie. Władza publiczna powinna przeciwdziałać naruszaniu praw osobowych i społecznych, wymierzając sprawcy odpowiednią do przestępstwa karę (...). W ten sposób władza osiąga także cel, jakim jest obrona ładu publicznego i bezpieczeństwa osób. Z nauczania Jana Pawła II wynika więc, że kara kryminalna ma charakter retrybutywny i prewencyjny zarazem. Karzemy sprawiedliwie ponieważ popełniono przestępstwo (punitur quia peccatum est) i po to, aby w przyszłości nie popełniano przestępstw (et nec peccetur). Sprawiedliwość wymaga obrony podstawowych praw indywidualnych i społecznych, a jeśli dojdzie już do przestępstwa wymaga wyrównania wyrządzonej krzywdy za pomocą odpowiedniej do przestępstwa kary, a więc takiej, której stopień dolegliwości odpowiada stopniowi winy i społecznej szkodliwości czynu. Kara retrybutywna realizuje zarazem cel ochronny i prewencyjny zabezpiecza społeczeństwo przed naruszeniami prawa i w sposób odpowiadający godności człowieka 3 Jeżeli chodzi o definicję sprawiedliwości, to według Jana Pawła II żadna formuła nie dorównuje definicji klasycznej unicuique suum, zob. Jan Paweł II, Pracujcie na rzecz sprawiedliwości, równości i dobra wspólnego. Przemówienie do członków Międzynarodowej Unii Prawników Katolickich z dn. 24 listopada 2000 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 2001, nr 3, s. 15. 4 Tamże. 2

zapobiega popełnianiu przestępstw w przyszłości. Jan Paweł II nie odrzuca sprawiedliwości i jej wymogów (tylko na tym tle zresztą możliwe jest miłosierdzie) i nie przeciwstawia retrybucji i prewencji kryminalnej. W tym miejscu spojrzenie Jana Pawła II na temat kary dotyka zasadniczego sporu penologicznego, który toczy się pomiędzy zwolennikami relatywnych i retrybutywnych teorii kary, a swoimi korzeniami sięga starożytności. Zwolennikami relatywnej wizji karania, a więc poglądu, że kara nie wynika ze sprawiedliwości, a jedynie ma znaczenie utylitarne, instrumentalne, byli sofiści, stoicy, sceptycy i cynicy. Akcentując cele prewencyjne odrzucali odpowiedzialność i sprawiedliwość. Warto przypomnieć niektóre odległe twierdzenia, aby zobaczyć jak znaczący wydźwięk mają także we współczesności. Przywoływany często w literaturze penologicznej starożytny filozof grecki Protagoras twierdził, że nie ma prawdy powszechnej, bo prawda dla każdego jest inna, a miarą wszystkich rzeczy jest człowiek (antropos metros), stał więc na gruncie relatywizmu; uznawał jednocześnie, że prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawdą drugiego o tyle tylko, o ile posiada większą użyteczność praktyczną; był więc prekursorem praktycyzmu; a także, że pewne prawdy przyjmuje się za powszechne jedynie jako wynik umowy tego rodzaju pogląd nosi miano konwencjonalizmu. Na tej podstawie mówił o potrzebie racjonalizacji prawa, odrzucając obowiązywanie prawa naturalnego, a więc istnienie obiektywnych uprawnień i obowiązków, odpowiedzialności wynikającej z natury człowieka 5. Dla Protagorasa prawo natury to prawo silniejszego, zasadą wola mocy, cnotą energia pozbawiona skrupułów, celem władza i pełnia życia 6. Należy mieć świadomość założeń filozoficznych tego myśliciela przytaczając jego znane powiedzenie, które potomności przekazał Seneka, a które odbiera prewencyjnej i ochronnej trosce o bezpieczeństwo publiczne fundament sprawiedliwościowy: Nemo pudens punit quia peccatum est, sed nec peccetur ( Nikt rozsądny nie karze dlatego, że popełniono przestępstwo, ale po to, aby w przyszłości nie popełniano przestępstw ) 7. Przeciwko takim poglądom na etykę i prawo stanowczo wystąpił Sokrates, dla którego cnota, w tym sprawiedliwość, stanowiły wartości bezwzględne, wynikające z natury człowieka, a nie tylko umowne 8. Na gruncie obowiązywania zasady sprawiedliwości 5 We współczesnych debatach na tych samych podstawach filozoficznych mówi się nieustannie o potrzebie racjonalizacji prawa karnego. 6 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. Tom I, Warszawa 1993, s. 69-70. 7 Sam Seneka zresztą uważał, że ludzie popełniają przestępstwa z powodu zaburzeń mentalnych. Przestępcy to osoby chore, których nie można karać proporcjonalnie do wagi czynu, ale na tyle, na ile jest to konieczne dla bezpieczeństwa ogółu. 8 Tamże, s. 73. 3

retrybutywnej w karaniu stanął Arystoteles 9, a za nim św. Tomasz z Akwinu 10. W chrześcijańskiej Europie aż do XVIII w. fundament karania dorosłych przestępców stanowiła niepodważalnie idea sprawiedliwości, którą postrzegano jako stojącą na straży godności i bezpieczeństwa osób. Chrześcijańska wizja świata i człowieka spajała retrybucję z prewencją, trosce o porządek społeczny nadawała klarowny, sprawiedliwościowy fundament. Zasadę sprawiedliwości podważyli dopiero i to skutecznie przedstawiciele myśli oświeceniowej, a przede wszystkim Karol Monteskiusz, Cesare Beccaria i Jeremiasz Bentham. Największe znaczenie w tym aspekcie miała praca Beccarii Dei delitti e delle pene, której autor nie poprzestał wyłącznie na odejściu od zasady sprawiedliwości karnej, ale ją przedefiniował, nadając jej utylitarną treść, a więc całkowicie zmieniając jej sens 11. Włoski prawnik i filozof wskazując na ówczesne wynaturzenia wymiaru sprawiedliwości karnej ostatecznie odrzucił samą sprawiedliwość 12. Z tego rodzaju zabiegami myślowymi walczył Immanuel Kant, który dzieło Beccarii określił mianem sofistyki i wykrętów prawnych (sophisterei und rechtsverdrechung). Kant w swojej apologii sprawiedliwości nie odnosił się jednak do obiektywnie istniejącej rzeczywistości, struktury bytowej człowieka, ale do formalnego poczucia obowiązku, imperatywu kategorycznego, przez co wielu zaczęło postrzegać sprawiedliwość jako wartość nazbyt abstrakcyjną, metafizyczną, oderwaną od konkretnego przestępstwa, sprawcy, ofiar. Na dobre ze sprawiedliwością rozstała się kryminologia pozytywistyczna. Szkoły antropologiczna i socjologiczna uznały przestępcę za predestynowanego do popełnienia przestępstwa, obarczając winą jego fizjologię, psychikę lub czynniki środowiskowe 13. W przypadku uznania w kryminologii założeń deterministycznych sprawiedliwe ukaranie sprawcy jest niegodziwością. Jeżeli człowiek jest zmuszony do popełnienia przestępstwa przez swoje ciało, psychikę lub czynniki społeczne, to nie ponosi odpowiedzialności za swój czyn. Jeżeli nie ma odpowiedzialności, konsekwentnie nie ma miejsca na sprawiedliwe karanie. Prewencja i tu pozostaje oderwana od sprawiedliwości. Na tych założeniach oparła się dominująca w połowie XX w. na Zachodzie ideologia resocjalizacji sprawcy. 9 Zob. Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Księga V. 4, Warszawa 1996, s. 175. 10 Zob. św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. Cnoty społeczne pokrewne sprawiedliwości. Tom 20. II-II, q. 101-122, Londyn 1972, s. 48-50; tenże, Suma teologiczna. Sprawiedliwość. Tom 18. II-II, q. 57-80, Londyn 1970, s. 18, 28, 32-35, 78-79. 11 Zob. C. Beccaria, O przestępstwach i karach, Warszawa 1959, s. 55, 58, 68, 74, 88, 147. 12 Utylitaryzm i hedonizm Benthama stał się na długie lata obowiązującą filozofią w anglo-saskim systemie prawa. O poglądach Benthama na karę zob. J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1958. 13 Szerzej zob. E. Janiszewska-Talago, Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965; M. Wąsowicz, Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989; L. Tyszkiewicz, Od naturalizmu do humanizmu w kryminologii, Katowice 1991. 4

Na nieco innej podstawie sprawiedliwość odrzucają dzisiaj zwolennicy kryminologii antynaturalistycznej, którzy winą za zjawisko przestępczości obarczają systemy społeczne (m.in. kryminologia radykalna nawiązująca do marksizmu, feminizm kryminologiczny, teoria stygmatyzacji przestępcy i inne). Nic wspólnego ze sprawiedliwością nie mają także postulaty kierunku zwanego abolicjonizmem kary, którego twórcy (Christie, Hulsman i in.) odwołują się m.in. do filozofii Lao Tse 14, doktryn sekt chrześcijańskich, prac Lwa Tołstoja 15 czy Fryderyka Nietzschego 16. Z nurtów abolicjonistycznych wywodzi się także część zwolenników idei sprawiedliwości naprawczej (restorative justice), z których znaczna grupa z założenia dyskredytuje czy nawet odrzuca wymogi sprawiedliwości retrybutywnej 17. Co ciekawe nawet współczesny neoklasycyzm, na gruncie penologii zwany neoretrybutywizmem, opiera się w istocie na założeniach relatywistycznych 18. Nauczanie Jana Pawła II na temat człowieka, a także kary kryminalnej, wskazuje na zasadniczy błąd przytoczonych wyżej poglądów, kierunków i teorii. Tym błędem jest odrzucenie sprawiedliwości, która jak mówił Ojciec Święty leży u źródeł prawa. (...) Prawo rodzi się z głębokiej ludzkiej potrzeby sprawiedliwości 19. Sprawiedliwość jest tak ważna, dlatego że strzeże prawdy. (...) Prawda jest fundamentem, matką i prawem sprawiedliwości. Sama sprawiedliwość częstokroć jest nazywana prawdą. Miłość prawdy wyraża się w miłości względem sprawiedliwości 20. Sprawiedliwy system prawa musi starać się, by 14 Lao Tse twórca taoizmu (VI w. przed Chr.). Istotnym elementem jego filozofii jest zasada niedziałania, niesprzeciwiania się tao (zasadzie wszechświata), której przestrzeganie zapewnia człowiekowi wewnętrzny spokój i szczęście. Twierdził on, że człowiek realizuje się wyłącznie poprzez siebie, inni ludzie nie są mu potrzebni. Człowiek nie powinien podporządkowywać się jakimkolwiek prawom i obyczajom, w każdej sytuacji powinien się kierować swą naturalną, wewnętrzną wrażliwością. Człowiek nie ma zobowiązań wobec innych i nie powinien usiłować ludziom pomagać, czy ich zmieniać. Wszelki postęp cywilizacyjny jest szkodliwy, gdyż odciąga człowieka od natury. Wszelka dobroć jest wrodzona, wszelkie zło jest wynikiem ograniczenia jego natury będącej efektem tzw. wychowania i edukacji. W świetle taoizmu jako filozofii i religii człowiek do zbawienia nie potrzebuje Boga Osoby różnej od niego, ale musi jedynie odkryć boską zasadę, która jest w nim samym. 15 Tołstoj sprzeciwiał się karaniu przestępstw w myśl etycznej zasady nieprzeciwstawiania się złu. Owo nic nierobienie (non agere) w doktrynie katolickiej określono mianem herezji kwietyzmu. 16 Zob. L. Gardocki, Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990, s. 92; L. Falandysz, Abolitionism: between necessity and utopia, w: Abolitionism in History. On another way of thinking, red. Z. Lasocik, M. Płatek, I. Rzeplińska, Warszawa 1991, s. 20. 17 Zob. M. Płatek, M. Fajst (red.), Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, Warszawa 2005; W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza. Początek ewolucji polskiego prawa karnego?, Gdańsk 2006; tenże, Naprawienie szkody w polskim prawie karnym a postulaty restorative justice, w: Księga pamiątkowa ku czci prof. Z. Gostyńskiego, red. S. Waltoś, B. Nita, P. Trzaska, M. Żurek, Zakamycze 2002; tenże, Nauka niemiecka o idei kompensacji w prawie karnym wybrane zagadnienia, Studia Prawnicze 2002, nr 2; Restorative Justice & Criminal Justice. Competing or Reconcilable Paradigms?, red. A. von Hirsch, J. Roberts, A.E. Bottoms, K. Roach, M. Schiff, Oxford-Portland OR 2003, wraz z cytowaną tam literaturą. 18 Zob. K. Krajewski, Teorie kryminologiczne a prawo karne, Warszawa 1994, s. 37-38. 19 Jan Paweł II, Pracujcie na rzecz sprawiedliwości. 20 Tenże, Prawda siłą pokoju. Orędzie z 1 stycznia 1980 r. na XIII Światowy Dzień Pokoju, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 1980, nr 1-2; Z. Grocholewski, kard., Sprawiedliwość a prawda w nauczaniu Jana Pawła II, Palestra 2003, nr 9-10, s. 16-17. 5

być odbiciem prawdy i partycypować w jej blasku 21. Zaprzeczenie sprawiedliwości, to zaprzeczenie prawdzie o człowieku, dalsze krzywdzenie ofiar przestępstw i pozbawianie życia społecznego jednego z najważniejszych fundamentów. Poprawa Kolejny cel kary kryminalnej, jaki wyłania się z nauczania Jana Pawła II, to bez wątpienia cel poprawczy. Kara oprócz odpłaty (vindicta publica) powinna być także środkiem poprawy (medicina peccatoris). Papież wyraźnie zaznaczał, że kara realizująca wyłącznie cel retrybutywny jest z moralnego punktu widzenia niewystarczająca: Zaniechanie działań na rzecz poprawy sytuacji więźniów byłoby równoznaczne ze sprowadzeniem kary więzienia do zwykłej formy społecznego odwetu, budzącej w nich jedynie nienawiść 22. Wszyscy możemy zbłądzić. Kara ma służyć poprawie i powrotowi, nie zaś zemście 23. W jednym z przemówień do więźniów podkreślił, że kara i więzienie powinny służyć odnowie człowieka dając tym, którzy popełnili błąd, możliwość zastanowienia się i odmiany życia, aby mogli włączyć się na nowo w życie społeczeństwa jako jego pełnoprawni członkowie 24. Warto jednak zauważyć, że w świetle nauczania Jana Pawła II poprawa przestępcy nie jest efektem odpowiednich technik wpływających na ludzką psychikę, modelowych form oddziaływania (treatment), korekcji charakteru (correction), procesu re-socjalizacji (rehabilitation). Przestępstwo to nie jest choroba, uleczalna czy nieuleczalna. Przestępca nie jest pacjentem, a kara nie jest rodzajem kwarantanny. Jak widać rozumienie istoty poprawy przestępcy zależy od wizji człowieka. Niewłaściwe ujęcie poprawy czy resocjalizacji przyjmuje zazwyczaj dwojaką postać. Zawsze wiąże się to z błędem antropologicznym. Po pierwsze, fałszywe jest bardzo często przyjmowane założenie, że człowiek jest dobry ze swojej natury w tym znaczeniu, że jeżeli tylko nie doznaje ograniczeń i przeszkód pochodzących z zewnątrz, to w swoim życiu indywidualnym i społecznym niewątpliwie osiągnie sukcesy, prawidłowo współżyjąc z innymi ludźmi. W myśl tego założenia, aby poprawić przestępcę należy umieścić go w pozytywnie oddziaływującym środowisku, a poprawa wyniknie niejako naturalnie. Akcentuje się przy tym potrzebę jak najlepszych warunków wykonywania kary. Reformę prawa karnego i penitencjarnego 21 Jan Paweł II, Przemówienie z 8 stycznia 1994 r. do Roty Rzymskiej. Za Z. Grocholewski, Sprawiedliwość a prawda, s. 17. 22 Tenże, Orędzie na Jubileusz w więzieniach, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2000, nr 9, s. 7. 23 Tenże, Więzienie ma sens i służy odnowie człowieka. Homilia podczas Mszy św. w rzymskim więzieniu Regina Caeli dn. 9 lipca 2000 r., L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2000, nr 9, s. 38. 24 Tamże. 6

utożsamia się tutaj z coraz dalej idącym łagodzeniem kar oraz poprawą warunków bytowych i socjalnych w zakładach karnych. Drugi rodzaj błędu to postawa skrajnego pesymizmu w stosunku do człowieka, myśl, że jest on z natury zły, egoistyczny, z czego rodzi się przekonanie o konieczności przymusowego korygowania jego charakteru za pomocą odpowiedniej organizacji bodźców zewnętrznych. W tym ujęciu nie sam skazany, ale tylko interwencja społeczeństwa (państwa) może człowieka skorygować. Wszystkie środki oddziaływania na sprawcę zapewniające skuteczność są w tym przypadku dozwolone. Nie wyklucza się stosowania w tym celu metod socjotechnicznych, psychotechnicznych, czy nawet medyczno-biologicznych. W świetle nauczania Jana Pawła II poprawa przestępcy ma zupełnie inny wymiar. Antropologia personalistyczna uznaje, że człowiek jest dobry, ale równocześnie zdolny i skłonny do złego, aczkolwiek na zło nie jest skazany. Zło nie jest nieuniknionym przeznaczeniem człowieka 25. Wizja personalistyczna uznaje i docenia wolność wyboru człowieka pomiędzy dobrem a złem 26, ale przypomina, że konsekwencją wolności jest odpowiedzialność. Ze względu na wolność człowieka poprawy nie można więc zagwarantować za pomocą instrumentów prawnych i penitencjarnych, niejako w wyniku automatyzmu oddziaływania czynników zewnętrznych, gdyż natura ludzka, wymaga najpierw gruntownego uzdrowienia w postaci głębokiej wewnętrznej przemiany moralnej, a do tego potrzeba osobistej i odpowiedzialnej decyzji. Stąd też Ojciec Święty pisał, że kara stanowi bodziec i pomoc do poprawy 27. W ramach odbywanej kary skazanemu można i trzeba rozsądnie pomagać, ale należy pamiętać, że tylko on sam w swojej wolności może zdecydować się na zmianę postawy życiowej. Może, ale nie musi. Żadna instrumenty oddziaływania korekcyjnego nie zapewnią na tym polu przewidywalnych, bezwzględnie skutecznych rezultatów. Wysiłek oddziaływania kary musi iść przede wszystkim w kierunku autentyzmu postawy sprawcy wobec samego siebie, zmierzać do prawdy o sobie. Człowiek w procesie resocjalizacji powinien odkryć nade wszystko to, że jest podmiotem wolnych decyzji o znaczeniu moralnym, dzięki czemu może się rozwijać. Mówi się, że kara powinna niszczyć w człowieku to, co jest w nim przestępcze, a nie niszczyć człowieka przestępcy. Powiedzenie to należy to rozumieć jednak w taki sposób, że kara powinna stworzyć warunki, aby sprawca mógł sam zniszczyć owo zło w sobie, przez wybieranie dobra, w takich warunkach, w jakich się znajduje i to jest autentyczna droga poprawy. Rola osób zaangażowanych w programy 25 Evangelium Vitae, 8. 26 Negatywne znamię naszego działania zależy tylko od nas. To my decydujemy o naszym przeznaczeniu. Jan Paweł II, Uznanie własnej winy, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1984, nr 3, s. 27. 27 Tamże, 56. 7

resocjalizacyjne nie polega więc na narzucaniu decyzji moralnych, co jest przecież niemożliwe, lecz na stwarzaniu dogodnych warunków do ich podjęcia. Dogodnych nie musi jednak zawsze oznaczać łagodnych. Czasem sprawiedliwa dolegliwość, cierpienie proporcjonalne do własnych win, do ciężaru przestępstwa, może być jedynym sposobem czy szansą na uzmysłowienie sobie przez przestępcę popełnionego zła i obiektywnej oceny moralnej przestępstwa, co jest warunkiem poprawy 28. Ekspiacja Kolejny cel kary, jaki należy wskazać na tle nauczania Jana Pawła II to cel ekspiacyjny. Nieuchronność dolegliwości sankcji karnej, jeśli tylko jest ona proporcjonalna do wagi przewinienia, staje się dla sprawcy zaproszeniem do wejścia na wewnętrzną drogę pokuty. Papież wprost wzywał skazanych by czas odbywania kary był dla nich czasem wynagrodzenia i oczyszczenia 29. Pokuta oznacza przemianę życia w zgodzie z przemianą serca 30. Pokuta to droga nie smutku, ale wyzwolenia 31, to lekarstwo, naprawienie, zmiana mentalności 32. Pokutnik, który otrzymał przebaczenie, jedna się nie tylko z Bogiem, ale także ze sobą samym w głębi własnego Ja, przez co odzyskuje swą prawdziwą tożsamość. Jedna się ze swymi braćmi, których w jakiś sposób znieważył czy zranił. Jedna się z Kościołem. Jedna się z całym stworzeniem 33. Kara przyjęta dobrowolnie jako pokuta przygotowuje autentyczną wolność skazanego przestępcy, będącą przede wszystkim wolnością, która płynie z wewnętrznego usprawiedliwienia i nawrócenia serca 34. W liście apostolskim Salvifici doloris (O chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia) Jan Paweł II pisał, że cierpienie, które spada na człowieka jako kara za popełnione zło nie polega tylko na odwzajemnieniu obiektywnego zła przestępstwa innym złem, ale na stworzeniu możliwości odbudowania dobra w cierpiącym człowieku. Cierpienie ma służyć nawróceniu, czyli odbudowaniu dobra w podmiocie. Cierpienie przyjęte jako pokuta może pomóc w przezwyciężeniu zła, które pod różną postacią drzemie w człowieku, oraz może ugruntować dobro zarówno w nim samym, jak też w stosunkach z innymi, a zwłaszcza z 28 Więcej zob. F. Ciepły, Idea resocjalizacji w prawie karnym, w: Profilaktyka, resocjalizacja, rewalidacja pomocą rodzinie, red. B. Kałdon, Sandomierz Stalowa Wola 2007, s. 460-473. 29 Jan Paweł II, Kościół jest z wami. Przesłanie do więźniów zakładu penitencjarnego Frei Caneca w Rio de Janeiro z dn. 4 października 1997r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 1997, nr 12, s. 16. 30 Jan Paweł II, O przebaczeniu. Myśli na nowe tysiąclecie, wybór A. Hather, Warszawa 2001, s. 85. 31 Tamże, s. 91. 32 Tamże, s. 94. 33 Tamże, s. 136. 34 Jan Paweł II, Wsłuchajcie się w głos Boga, który przemawia jako Ojciec. Przemówienie do zakonów klauzurowych, rodziców księży i do więźniów, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1985, nr 2, s. 18. 8

Bogiem 35. Papież zachęcał więźniów, aby czas uwięzienia przeżyli jako czas prawdy, pokory, pokuty, a także wiary 36. Duchowy wymiar kary 37 Należy podkreślić, że duchowy wymiar przeżywania kary jest sednem nauczania Jana Pawła II do więźniów. Najgorszym więzieniem według słów Ojca Świętego jest zamknięte i zatwardziałe serce człowieka 38. Człowiek, który dopuszcza się zła wpada w niewolę własnej słabości i niemoc odzyskania pełni wolności. Każdy, kto popełnia grzech, jest niewolnikiem grzechu (J 8, 34) 39. Nawet w sytuacji nazwania po imieniu popełnionego zła człowiek niejednokrotnie do niego powraca, nie umie się poprawić, nie odnajduje wewnętrznej siły, aby oprzeć się złu, które jest w nim. Papież pisał: Gdy z trudem przyznaliśmy się już do naszych grzechów, odczuwamy, z jeszcze większym trudem, że nie możemy uwolnić się od nich sami, opierając się wyłącznie na własnych siłach. Oto paradoks losów ludzkiego przewinienia: umiemy popełniać czyny, których nie potrafimy naprawić 40. Każdy człowiek, który dobrowolnie popełnił zło, potrzebuje pomocy, potrzebuje duchowego uwolnienia, wyzwolenia serca z niewoli zła. W rozważaniach na temat nauczania Jana Pawła II o karze kryminalnej nie powinniśmy zapomnieć, że w gruncie rzeczy Papież ani nie chciał być reformatorem więziennictwa, ani nie wniósł nowych rozwiązań systemowych, nie to bowiem było jego misją. Tym zajmują się kompetentne świeckie dyscypliny naukowe. Najważniejsze w jego nauczaniu na temat kary było przesłanie religijne, że odbywana kara może stać się miejscem poznania prawdy, poznania siebie i poznania Boga, który jest Miłością miłosierną 41. Papież jako następca apostoła Piotra przychodził do więźniów, aby mówić im nie nade wszystko o rozwiązaniach instytucjonalnych, ale o żywej Osobie Jezusa Chrystusa Odkupiciela człowieka (Redemptor hominis), który jako jedyny może wyzwolić człowieka z niewoli zła. 35 Jan Paweł II, Salvifici doloris. List apostolski o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia, nr 12. Papież powoływał się na ten list w przemówieniu do więźniów sycylijskich zob. Jan Paweł II, Nie ulegajcie zniechęceniu, uchwycie się nadziei. Przemówienie do więźniów. Sycylia, L osservatore Romano, (wyd. polskie) 1993, nr 7, s. 21. 36 Orędzie na Jubileusz w więzieniach, s. 7. 37 Szerzej zob. F. Ciepły, Kara kryminalna, s. 253-256. 38 Jan Paweł II, Przemówienie do więźniów w Płocku z dn. 7 czerwca 1991, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1991, nr 6, s. 14; Tenże, Orędzie do więźniów w Belgii, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1985, nr nadzw., s. 19. 39 Więzienie ma sens, s. 37. 40 Jan Paweł II, Uznanie własnej winy. 41 Przemówienie do więźniów w Płocku, s. 14; tenże, Jezus jest w tym więzieniu, bowiem On jest po stronie człowieka. Homilia podczas Mszy św. odprawionej w kobiecym więzieniu Giudecca w Wenecji dn. 17 czerwca 1985 r., L osservatore Romano 1985, nr 6-7, s. 21. 9

Jan Paweł II przytaczał w tym kontekście słowa Izajasza, które Chrystus odnosił do siebie: Duch Pański spoczywa na Mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie, abym ubogim niósł Dobrą Nowinę, więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie (Łk 4, 18). Tego uwolnienia więźniów Mesjasz dokonał przez przyjęcie kary. Sam Chrystus przypominał Papież uosobienie niewinności, był aresztowany, przesłuchiwany, więziony, biczowany, a w końcu orzeczono wobec Niego i wykonano karę śmierci 42. Jan Paweł II przychodził do przestępców, nawet tych najbardziej zdeprawowanych, z Dobrą Nowiną, prawdą objawioną, że Chrystus przyjął karę, na którą zasłużył każdy człowiek, a przez to każdego człowieka uwolnił od winy, każdego przestępcę od najgorszego grzechu i wszelkiego zła. Konsekwencje moralne każdej ludzkiej nieprawości Bóg wziął na siebie i w ten sposób sprawiedliwości stało się zadość. Za zło w świetle sprawiedliwości należy się kara, ale tę karę Jezus Chrystus wziął na siebie. Wierząc w Syna Bożego człowiek zostaje uwolniony od winy i kary. Ta ofiara jak przypominał Papież jest darem miłości Boga darmo danym każdemu człowiekowi, każdemu przestępcy i zbrodniarzowi. Bóg już przebaczył wszystko. Jezus Chrystus zadośćuczynił za zło, wykupił człowieka, dał mu pokój, uwolnił, oczyścił, obmył z winy i nieczystości. Poprzez śmierć Syna Bożego grzech człowieka zostaje całkowicie usunięty, zniszczony, a człowiek staje się oczyszczony i przyjemny Bogu 43. Lekarstwem na zło w człowieku jest tylko Bóg, a więc w najgłębszym wymiarze to w Nim przestępca może znaleźć siłę, aby stać się nowym stworzeniem. Możliwość spotkania Boga-Człowieka daje nadzieję poprawy i resocjalizacji. Podnieście wzrok ku Chrystusowi mówił Papież do skazanych a w Jego bolesnym i chwalebnym obliczu bez trudu odnajdziecie znaki nadziei. Zapewniam was, że Jego miłość stanie się dla was źródłem odnowy i prawdziwego odrodzenia do życia. Choć ta droga do dobra może się wydawać uciążliwa, tylko ona prowadzi do pełni radości i pokoju 44. Zakończenie Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że wizja celów kary kryminalnej rekonstruowana z nauczania Jana Pawła II ma charakter komplementarny i wielowymiarowy. Kara ma naprawić nieporządek prawny i moralny wywołany przestępstwem, a przez to 42 Więzienie ma sens, s. 37; Nie ulegajcie zniechęceniu, s. 20; tenże, Orędzie do więźniów. Madagaskar, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1989, nr 4, s. 19. 43 Tenże, Otwórzmy serca na boski dar pojednania. Audiencja generalna z dn. 28 IX 1983 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 1983, nr 9, s. 23. 44 Nie ulegajcie zniechęceniu, s. 21. 10

zadośćuczynić sprawiedliwości i wyrównać wyrządzoną ofierze krzywdę, sprawiedliwa kara zarazem w sposób najbardziej odpowiadający naturze człowieka stoi na straży bezpieczeństwa publicznego i realizuje cele prewencyjne. Oprócz tego kara ma być pomocą i bodźcem do poprawy przestępcy, a także drogą jego pokuty i wewnętrznego uwolnienia od zła. Do uczestników Międzynarodowej Konferencji Dyrektorów Zarządów Zakładów Karnych w 2004 r. Papież mówił: Słuszne wymierzanie sprawiedliwości, mające na celu obronę obywateli i porządku publicznego, nie stoi w sprzeczności z należytym poszanowaniem praw więźniów i odzyskiwaniem ich dla społeczeństwa; wręcz przeciwnie, są to dwa dopełniające się aspekty. Prewencja i represja, więzienie i resocjalizacja to działania komplementarne 45. Wymierzanie sprawiedliwości, które stoi na straży praw obywateli, jest fundamentem karania. Poprawa i ekspiacja zależą przede wszystkim od samego skazanego. Nikt za niego tego rodzaju trudnych decyzji nie podejmie, choć niewątpliwie pomoc z zewnątrz jest tutaj bardzo potrzebna. Jan Paweł II z wiarą, nadzieją i miłością mówił, że tej pomocy chce udzielić przede wszystkim sam Bóg. Papież mówił do więźniów: Przychodzę, aby wam powiedzieć, że Bóg was miłuje i pragnie, abyście szli drogą rehabilitacji i przebaczenia, prawdy i sprawiedliwości 46. Jesteście skazani, to prawda, skazani, ale nie potępieni. Każdy z was może zostać przy pomocy łaski Bożej świętym 47. Bibliografia: Arystoteles, Etyka Nikomachejska, Warszawa 1996. Beccaria C., O przestępstwach i karach, Warszawa 1959. Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1958. Ciepły F., Idea resocjalizacji w prawie karnym, w: Profilaktyka, resocjalizacja, rewalidacja pomocą rodzinie, red. B. Kałdon, Sandomierz Stalowa Wola 2007, s. 460-473. Ciepły F., Kara kryminalna i jej wykonanie w świetle nauczania Jana Pawła II, w: Instytucje prawa karnego na tle nauczania Jana Pawła II, red. A. Grześkowiak, Lublin 2006, s. 235-262. Falandysz L., Abolitionism: between necessity and utopia, w: Abolitionism in History. On another way of thinking, red. Z. Lasocik, M. Płatek, I. Rzeplińska, Warszawa 1991. 45 Jan Paweł II, Wspólna troska o ochronę praw osoby ludzkiej. Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji Dyrektorów Zarządów Zakładów Karnych z dn. 26 listopada 2004 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 2005, nr 2, s. 49. 46 Więzienie ma sens, s. 37. 47 Przemówienie do więźniów w Płocku, s. 14. 11

Gardocki L., Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990. Instytucje prawa karnego na tle nauczania Jana Pawła II, red. A. Grześkowiak, Lublin 2006. Grocholewski Z., kard., Sprawiedliwość a prawda w nauczaniu Jana Pawła II, Palestra 2003, nr 9-10. Jan Paweł II, Evangelium Vitae. Jan Paweł II, Jezus jest w tym więzieniu, bowiem On jest po stronie człowieka. Homilia podczas Mszy św. odprawionej w kobiecym więzieniu Giudecca w Wenecji dn. 17 czerwca 1985 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 1985, nr 6-7. Jan Paweł II, Kościół jest z wami. Przesłanie do więźniów zakładu penitencjarnego Frei Caneca w Rio de Janeiro z dn. 4 października 1997r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 1997, nr 12. Jan Paweł II, Nie ulegajcie zniechęceniu, uchwycie się nadziei. Przemówienie do więźniów. Sycylia, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1993, nr 7. Jan Paweł II, O przebaczeniu. Myśli na nowe tysiąclecie, wybór A. Hather, Warszawa 2001. Jan Paweł II, Orędzie do więźniów. Madagaskar, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1989, nr 4. Jan Paweł II, Orędzie na Jubileusz w więzieniach, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2000, nr 9. Jan Paweł II, Otwórzmy serca na boski dar pojednania. Audiencja generalna z dn. 28 IX 1983 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 1983, nr 9. Jan Paweł II, Pracujcie na rzecz sprawiedliwości, równości i dobra wspólnego. Przemówienie do członków Międzynarodowej Unii Prawników Katolickich z dn. 24 listopada 2000 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 2001, nr 3. Jan Paweł II, Prawda siłą pokoju. Orędzie z 1 stycznia 1980 r. na XIII Światowy Dzień Pokoju, L Osservatore Romano (wyd. polskie) 1980, nr 1-2. Jan Paweł II, Przemówienie do więźniów w Płocku z dn. 7 czerwca 1991, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1991, nr 6. Jan Paweł II, Salvifici doloris. List apostolski o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia. Jan Paweł II, Uznanie własnej winy, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1984, nr 3. Jan Paweł II, Więzienie ma sens i służy odnowie człowieka. Homilia podczas Mszy św. w rzymskim więzieniu Regina Caeli dn. 9 lipca 2000 r., L Osservatore Romano (wyd. polskie) 2000, nr 9. 12

Jan Paweł II, Wsłuchajcie się w głos Boga, który przemawia jako Ojciec. Przemówienie do zakonów klauzurowych, rodziców księży i do więźniów, L osservatore Romano (wyd. polskie) 1985, nr 2. Jan Paweł II, Wspólna troska o ochronę praw osoby ludzkiej. Przemówienie do uczestników Międzynarodowej Konferencji Dyrektorów Zarządów Zakładów Karnych z dn. 26 listopada 2004 r., L osservatore Romano (wyd. polskie) 2005, nr 2. Nauczanie Jana Pawła II do więźniów i służb penitencjarnych, red. J. Świtka, M. Kuć, Lublin 2006. Janiszewska-Talago E., Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965. Krajewski K., Teorie kryminologiczne a prawo karne, Warszawa 1994. Płatek M., Fajst M. (red.), Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, Warszawa 2005. Restorative Justice & Criminal Justice. Competing or Reconcilable Paradigms?, red. A. von Hirsch, J. Roberts, A.E. Bottoms, K. Roach, M. Schiff, Oxford-Portland OR 2003. Tatarkiewicz W., Historia filozofii. Tom I, Warszawa 1993. św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. Cnoty społeczne pokrewne sprawiedliwości. Tom 20. II-II, q. 101-122, Londyn 1972. św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna. Sprawiedliwość. Tom 18. II-II, q. 57-80, Londyn 1970. Tyszkiewicz L., Od naturalizmu do humanizmu w kryminologii, Katowice 1991. Wąsowicz M., Nurt socjologiczny w polskiej myśli prawnokarnej, Warszawa 1989. Zalewski W., Naprawienie szkody w polskim prawie karnym a postulaty restorative justice, w: Księga pamiątkowa ku czci prof. Z. Gostyńskiego, red. S. Waltoś, B. Nita, P. Trzaska, M. Żurek, Zakamycze 2002. Zalewski W., Nauka niemiecka o idei kompensacji w prawie karnym wybrane zagadnienia, Studia Prawnicze 2002, nr 2. Zalewski W., Sprawiedliwość naprawcza. Początek ewolucji polskiego prawa karnego?, Gdańsk 2006. Streszczenie: Autor wskazuje na zasadnicze cele kary kryminalnej dające się zrekonstruować z nauczania Jana Pawła II. Te cele ujmowane są komplementarnie i są to: naprawienie nieporządku wywołanego przez przestępstwo, obrona ładu publicznego i bezpieczeństwa osób, poprawa skazanego, a także pokuta (ekspiacja). Autor podkreśla, że sednem nauczania Jana Pawła II 13

do więźniów jest religijny wymiar odbywania kary. Kara może stać się miejscem poznania prawdy, poznania siebie i Boga, który jest miłością miłosierną. Cele kary wynikają z wizji człowieka. U Jana Pawła II antropologia personalistyczna, zakładająca rozumność, wolność i odpowiedzialność człowieka, jest fundamentem uzasadnienia i ukierunkowania sankcji karnej. Słowa klucze: Kara kryminalna, więzienie, resocjalizacja, Jan Paweł II, teorie kary, cele kary. 14