Każdego roku, setki osób przedostaje się na Cypr uciekając przed prześladowaniem, wojną lub ubóstwem. Uchodźcy i migranci z Afryki, Azji i Bliskiego Wschodu opuszczają swoje domy w nadziei na lepsze życie. Rzeczywistość, z którą stykają się w Europie jest jednak zupełnie inna niż sobie to wyobrażali. Na Cyprze są zatrzymywani i traktowani jak przestępcy, spędzając wiele miesięcy w ośrodkach detencyjnych, w złych warunkach, bez dostępu do opieki medycznej i pomocy prawnej. Spośród osób przybywających na Cypr znaczna liczba to uchodźcy, którzy opuścili swój kraj pochodzenia w poszukiwaniu bezpieczeństwa i ochrony przed prześladowaniem. Jednak wielu z nich na decyzję w sprawie nadania ochrony międzynarodowej oczekuje przez wiele miesięcy w ośrodkach zamkniętych. Przymusowa i nieusprawiedliwiona względami konieczności detencja dotyka także osoby o nieudokumentowanym statusie prawnym. Praktyka ta narusza jedno z podstawowych praw człowieka prawo do wolności.
2 Władze Cypru, zatrzymując uchodźców i migrantów o nieuregulowanym statusie w przypadku, gdy inne, mniej restrykcyjne metody kontroli pobytu tych cudzoziemców byłyby wystarczające, naruszają prawo międzynarodowe oraz prawo Unii Europejskiej. I. to 25-letni mężczyzna z Pakistanu. Przyjechał na Cypr w styczniu 2009 żeby studiować ekonomię na tamtejszym uniwersytecie. W marcu 2010 roku upłynął termin ważności jego wizy studenckiej i został zatrzymany za niezgodny z przepisami pobyt. W rezultacie umieszczono go w ośrodku detencyjnym, w jednym ze skrzydeł więzienia w Nikozji, gdzie miał oczekiwać na wykonanie deportacji do Pakistanu. Dwa tygodnie po zatrzymaniu złożył wniosek o status uchodźcy, twierdząc, że jego życie i wolność byłyby zagrożone w przypadku powrotu do Pakistanu. I. powiedział, że sfilmował i opublikował egzekucję przeprowadzoną przez Talibów. W maju 2010 roku wniosek I. o status uchodźcy został odrzucony, w październiku 2010 roku negatywnie rozparzono również jego odwołanie od tej decyzji. Z kolei w listopadzie 2010 roku planowano wykonanie deportacji, jednak I. odmówił wejścia na pokład samolotu. W grudniu 2010 roku prawnik I. złożył skargę do Sądu Najwyższego, argumentując, że naruszono prawo dotyczące długości detencji zastosowanej wobec I. 20 stycznia 2011 roku Sąd Najwyższy przychylił się do skargi i nakazał natychmiastowe zwolnienie I. Jednak następnego dnia, I. został deportowany do Pakistanu. W chwili deportacji wobec I. toczyła się kolejna procedura o nadanie statusu uchodźcy. Detencja osób, które nie popełniły przestępstwa, stanowi pogwałcenie przede wszystkim prawa do wolności. Zatrzymanie uchodźców i migrantów bez udokumentowanego statusu to surowy środek, którego powinien być stosowany jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Umieszczenie w ośrodku zamkniętym musi poprzedzić dokładna i indywidualna ocena każdej sprawy, przy uwzględnieniu standardów prawa międzynarodowego. Na Cyprze w detencji umieszcza się następujące kategorie cudzoziemców: migranci o nieudokumentowanym statusie lub osoby ubiegające się o status uchodźcy, którym odmówiono prawa pobytu i którzy oczekują na wykonanie decyzji o deportacji; migranci o nieudokumentowanym statusie lub osoby ubiegające się o ochronę międzynarodową, którym odmówiono prawa pobytu, jednak z różnych powodów ich wydalenie do kraju pochodzenia nie może być wykonane, np. ponieważ nie posiadają ważnych dokumentów podróży, a kraj pochodzenia nie chce lub nie może takich dokumentów wydać; osoby ubiegające się o ochronę międzynarodową, które umieszcza się w detencji na czas rozpatrywania przez władze wniosku o status uchodźcy. Wiele z tych osób przebywa w ośrodkach zamkniętych przez długi okres czasu, niektórzy nawet 3 lata. Szczególnie dotyczy to migrantów o nieudokumentowanym statusie, których nie można wydalić do kraju pochodzenia. Zatrzymywani są za niezgodny z prawem wjazd lub pobyt na terytorium Cypru i zwalniani po kilku miesiącach. Jednak po jakimś czasie znowu trafiają do ośrodka detencyjnego, bowiem nie mają możliwości zalegalizowania swojego pobytu.
3 W ośrodkach detencyjnych na Cyprze panują warunki, które nie spełniają międzynarodowych standardów. Ponadto ośrodki te, to najczęściej areszty policyjne lub oddziały więzienne. Zatrzymywane osoby przebywają w przeludnionych celach, nie mają zapewnionych odpowiednich warunków sanitarnych, możliwości przebywania na świeżym powietrzu i dostępu do opieki medycznej. Migranci umieszczani są również w tych samych miejscach, gdzie przetrzymuje się skazanych za przestępstwa kryminalne. Raport Amnesty International Punishment Without a Crime: Detention of Migrants and Asylum-Seekers in Cyprus pokazuje, że nieodpowiednia praktyka cypryjskich władz prowadzi do poważnych naruszeń praw migrantów i osób ubiegających się o ochronę międzynarodową. Cypryjskie prawo migracyjne i uchodźcze W listopadzie 2011 roku Cypr wprowadził zmiany do prawa migracyjnego znosząc karę więzienia dla cudzoziemca, który wjechał lub przebywał na terytorium kraju niezgodnie z przepisami. Nadal jednak, taki pobyt lub wjazd są przestępstwem karnym i grozi za nie kara grzywny. Wielu cudzoziemców nie ma jednak środków na jej pokrycie, zatem trafia do ośrodków detencyjnych. W ocenie Amnesty International wjazd i pobyt cudzoziemca na terytorium danego kraju, który jest niezgodny z przepisami nie powinien w ogóle być uznawane za przestępstwo karne. S. jest tamilskim uchodźcą ze Sri Lanki, który przyjechał na Cypr w 2007 roku i przebywał tam na podstawie wizy studenckiej. W 2009 roku, po zakończeniu długoletniego konfliktu wewnętrznego na Sri Lance, S. udał się do Paryża, aby wśród mieszkającej tam społeczności tamilskiej dowiedzieć się więcej o losie swojej rodziny. Ponieważ nie miał pozwolenia na wjazd do Francji, z Cypru próbował wyjechać używając cudzego paszportu. Na lotnisku został zatrzymany. Po odbyciu kary 3 miesięcy pozbawienia wolności został przewieziony bezpośrednio do ośrodka detencyjnego, gdzie miał oczekiwać na deportację. W międzyczasie złożył wniosek o status uchodźcy. W styczniu 2011 roku Sąd Najwyższy zadecydował, że S. powinien być zwolniony z ośrodka detencyjnego. Nastąpiło to dopiero 3 miesiące później. Wobec S. wydano decyzję negatywną w sprawie o nadanie statusu uchodźcy, odwołanie od tej decyzji nadal jest rozpatrywane. Cypryjskie prawo dotyczące uchodźców nie zezwala na detencję osób starających się o ochronę międzynarodową za sam fakt niezgodnego z prawem wjazdu na terytorium kraju. Dana osoba musi jednak bezpośrednio po przyjeździe na Cypr i bez zbędnej zwłoki złożyć wniosek o status uchodźcy i wyjaśnić powód takiego wjazdu. Prawo dotyczące uchodźców zezwala na
4 zatrzymanie osób ubiegających się o ochronę międzynarodową na 8 dni, z możliwością przedłużenia do 32 dni, jedynie w następujących przypadkach: jeżeli jest to niezbędne w celu ustalenia tożsamości lub narodowości cudzoziemca, jeżeli cudzoziemiec przedstawił nowe dowody w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy, a uprzednio wydano wobec niego decyzję negatywną i umieszczono w ośrodku detencyjnym. W praktyce jednak osoby starające się o ochronę międzynarodową traktowane są w ten sam sposób jak migranci o nieudokumentowanym statusie i umieszczani w detencji. Prawo migracyjne zakazuje wjazdu i pobytu na terytorium Cypru cudzoziemcom, których pobyt jest niepożądany. Ta kategoria cudzoziemców obejmuje między innymi osoby skazane za przestępstwa karne oraz tych, którzy wjechali lub przebywają na terytorium kraju niezgodnie z przepisami. Wobec cudzoziemców, których pobyt na terytorium państwa jest niepożądany, wydaje się decyzję o deportacji. Jednak zgodnie z prawem istnieje możliwość nakazania cudzoziemcowi opuszczenie terytorium Cypru dobrowolnie w przeciągu 30 dni. Migranta powinno umieszczać się w detencji jedynie w przypadku, gdy inne środki kontroli pobytu cudzoziemca na terytorium Cypru są niewystarczające, tj. gdy istnieje ryzyko, że dana osoba nie zastosuje się lub będzie unikać wykonania decyzji o deportacji. W takim przypadku cudzoziemiec może zostać umieszczony w ośrodku detencyjnym na okres do 6 miesięcy z możliwością przedłużenia do 12 miesięcy. Amnesty International znane są przypadki osób, które przebywały w ośrodkach detencyjnych dłużej niż rok. Wielu z cudzoziemców znajduje się w błędnym kole, bowiem nie mogą zostać wydaleni z terytorium Cypru, jednak z drugiej strony nie mogą zalegalizować swojego pobytu w tym kraju. W rezultacie co pewien czas trafiają do ośrodka detencyjnego. B. ma 36 lat i pochodzi z Nigerii. W 2005 roku przyjechał na Cypr i złożył wniosek o status uchodźcy. Wniosek został odrzucony pomimo, że podczas procedury o nadanie statusu uchodźcy nie przeprowadzono z nim wywiadu statusowego oraz sytuacja w kraju pochodzenia nie została zbadana. W grudniu 2011 roku B. przebywał w ośrodku detencyjnym 4 miesiące bez jakiejkolwiek informacji na temat jego sytuacji prawnej. Nie miał możliwości kontaktu z prawnikiem, ponieważ nie było go na to stać. Władze Cypru nie zapewniły mu dostępu do bezpłatnej pomocy prawnej. B. ma poważne problemy ze wzrokiem. Jego oczy puchną, ma trudności z widzeniem i obawia się, że choroba postępuje. Nie zapewniono mu jednak dostępu do odpowiedniej opieki medycznej. Lekarz w ośrodku detencyjnym podaje mu Panadol, a podczas kilku wizyt w szpitalu przepisano mu krople do oczu, które nie polepszają jego stanu zdrowia. Trauma spowodowana zatrzymaniem i niepewnymi perspektywami jutra jest dla B. tym gorsza, że ma trudności ze zdrowiem.
5 Rekomendacje Zgodnie z prawem międzynarodowym i prawem Unii Europejskiej osoby proszkujące ochrony międzynarodowej z reguły nie powinny być umieszczane w detencji. Jednocześnie stosowanie detencji wobec migrantów powinno spełniać określone standardy, takie jak konieczność oraz proporcjonalność zastosowania tego środka. W ocenie Amnesty International detencja migrantów o nieudokumentowanym statusie oraz osób starających się o ochronę międzynarodową stanowi naruszenie prawa międzynarodowego oraz praw człowieka. Detencja zawsze powinna być stosowana jako środek ostateczny. W większości sytuacji najpierw należy ocenić czy zastosowanie alternatywnych środków kontroli pobytu cudzoziemca na terytorium danego kraju nie jest bardziej wskazane. Podstawowym problem w kwestii stosowania detencji przez władze Cypru nie jest prawo, ale praktyka i niewłaściwa interpretacja prawa. Amnesty International zatem rekomenduje: zniesienie przepisu, który kryminalizuje niezgodny z przepisami wjazd lub pobyt na terytorium Cypru; zmianę prawa oraz praktyki dotyczącej detencji migrantów i osób starających się o ochronę międzynarodową, tak aby detencja była stosowana zgodnie z prawem międzynarodowym; odpowiednią implementację wyroków Sądu Najwyższego; zagwarantowanie, że detencja stosowana jest jedynie w sytuacji, gdy jest to uzasadnione względami konieczności i gdy inne środki kontroli pobytu cudzoziemca na terytorium kraju są niewystarczające lub nieskuteczne; wprowadzenie zakazu detencji dzieci-uchodźców i dzieci-migrantów przebywających na Cyprze bez opiekuna prawnego; zapewnienie, że wszyscy cudzoziemcy, którzy nie mogą być wydaleni do kraju pochodzenia nie będą umieszczani w ośrodków detencyjnych; zagwarantowanie, że każda zatrzymana osoba ma pełen dostęp do informacji, możliwość złożenia odwołania od decyzji o detencji i deportacji oraz ma dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej; zagwarantowanie migrantom kontaktu z przedstawicielami konsularnymi ich kraju pochodzenia, jednak pod warunkiem wyrażenia przez cudzoziemca takiej prośby; zagwarantowanie odpowiednich warunków detencji, zgodnych z międzynarodowymi normami i standardami praw człowieka, a także zagwarantowanie, że migranci nie przebywają w tym samym miejscu co osoby skazane i przestępcy; zagwarantowanie zatrzymanym migrantom dostępu do edukacji, opieki medycznej, tłumaczy w kontaktach z lekarzami oraz spacerów na świeżym powietrzu.