Początki osadnictwa żydowskiego nad Przemszą i Brynicą

Sławomir Witkowski Sosnowiec Początki osadnictwa żydowskiego nad Przemszą i Brynicą Początki osadnictwa żydowskiego nad Przemszą i Brynicą jak do tej pory nie doczekały się wnikliwych badań. Bez wątpienia na ten stan rzeczy kluczowe znaczenie ma niemal zupełny brak przekazów źródłowych jak i również pozostałości archeologicznych. Dotyczy to przede wszystkim okresu średniowiecza, bowiem pierwsze wiadomości informujące nas o wyznawcach mozaizmu na tym obszarze pochodzą dopiero z II połowy XVI wieku. W tej sytuacji początki osadnictwa żydowskiego w średniowieczu mogą być oparte na hipotetycznych przesłankach. Wobec takich problemów przed którymi stoi badacz należy odpowiedzieć na szereg pytań, które po pierwsze będą dotyczyć pojawienia się pierwszych osadników żydowskich w tym regionie i stosunku społeczności chrześcijańskiej wobec nich, po drugie ich liczebności, po trzecie skąd przybyli oraz w jakich rejonach prawdopodobnie się osiedlali i wreszcie czwarte niezwykle istotne, jaką rolę gospodarczą odgrywali. Zakres tematyczny niniejszego artykułu narzuca nam ściśle określone ramy chronologiczne. Wyznaczają okres od przełomu XII/XIII wieku, a więc momentu przypuszczalnego początku osadnictwa ludności wyznania mojżeszowego, aż po II połowę XVI wieku, w którym pojawiły się pierwsze przekazy źródłowe mówiące nam o tejże społeczności. Przechodząc do terenów położonych nad Przemszą i Brynicą, pierwszym poświadczonym przez źródła Żydem, był szynkarz z Będzina w 1564 roku 1. Marian Kantor Mirski, był zdania, że pierwsi Żydzi na obszarach późniejszego Zagłębia pojawili się w 1 W. Starościak, Żydzi w Dąbrowie Górniczej. Rys historyczny,[w:] Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej, red. L. Hońdo, D. Rozmus, Kraków 2004,s.11,przyp.2; W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 roku,[w:] Zeszyty Zagłębiowskie, 1986, nr 2, s.31. 1

źródłach już w 1226 roku, rzekomo na obszarze górnośląskiej kasztelanii bytomskiej 2. Także Franciszek Rosenthal identyfikuje podaną w źródłach kasztelanię z górnośląskim Bytomiem 3. Jest to jednak całkowite nieporozumienie. Dokument na który powołali się M. Kantor Mirski i F. Rosenthal dotyczył kasztelanii bytomskiej, której centrum stanowił gród kasztelański, Bytom nad Odrą na Dolnym Śląsku 4. Występującemu na dokumencie księciu Henrykowi I Brodatemu nie podlegała górnośląska kasztelania bytomska 5, ponieważ władcą tych ziem był książę opolsko-raciborski, Kazimierz 6. Również wymieniony na dokumencie biskup wrocławski, Wawrzyniec nie sprawował jurysdykcji kościelnej na tych terenach. Podlegały one biskupstwu krakowskiemu jako dekanat sławkowsko - bytomski 7. W tej sytuacji nasuwa się pytanie, czy datowanie na przełom XII/XIII w. początków osiedlania się ludności żydowskiej na tych obszarach jest uzasadniony? Odpowiadając na to pytanie należy podkreślić, iż przekazy źródłowe zwykle dokumentowały stan istniejący już znacznie wcześniej. Aby więc uzasadnić tezę o tak wczesnym pojawieniu się Żydów, musimy kwestie osadnictwa nad Przemszą i Brynicą rozpatrywać w daleko szerszym zakresie poprzez analizę źródeł, podających pierwsze informacje o wyznawcach mozaizmu z dzielnic 2 M. Kantor Mirski, Opowieści historyczne o Żydach znad Przemszy,[w:] Żydzi w Zagłębiu, red. J. Przemsza Zieliński, Sosnowiec 1993, s.5. Por. P. Maser, A. Weiser, Juden in Oberschlesien, t. I, Gebr. Mann Verlag Berlin 1992, s.73.tereny nad Przemszą i Brynicą częściowo były położone na obszarze kasztelanii bytomskiej, znajdującej się w księstwie opolsko raciborskim do 1281 roku. 3 F.Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku, [w:] Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej:bżih), nr 34, 1960,s.8 i s. 10. 4 Urkunden zur Geschichte des Bisthums Breslau im Mittelalter, wyd. G. A. Stenzel, Breslau 1845, nr 2; R. Grodecki, Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV wieku,[w:] Polska piastowska, red. R. Grodecki, Warszawa 1969, s.612. 5 Szczegółowa analiza treści dokumentu znajduje się w niniejszym tomie: zob. S. Witkowski, Osadnictwo żydowskie na Śląsku do końca XVI wieku. 6 S. Witkowski, Dzieje Milejowic (Milowic) w średniowieczu,[w:] Osadnictwo średniowieczne nad Przemszą i Brynicą, red. J. Sperka, S. Witkowski, Cieszyn Sosnowiec 2005,s.122; tenże, Własność ziemska w kasztelanii bytomskiej w średniowieczu, Katowice 2004,s.7 i nn. 7 Monumenta Poloniae Vaticana, t. I, Acta Camerae Apostolicae (1207 1344), Kraków 1913, s. 141 143, 213 216; J. Knosalla, Das Dekanat Beuthen, Katowice 1935; B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. I, Kraków 1998,s.127 134;S. Witkowski, Dzieje Milejowic...[w:] Osadnictwo...s.124; F. Maroń, Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej aż do końca XV w.,[w:] Śląskie Studia Historyczno Teologiczne, t.ii, Katowice 1969, s. 101 167. 2

sąsiadujących z obszarem, które dzisiaj określamy jako Zagłębie Dąbrowskie, a w okresie średniowiecza będącymi terytoriami położonymi na pograniczu śląsko małopolskim 8. Wobec tego należy rozpatrzyć w jakim okresie i gdzie w pierwszym rzędzie osiedlała się ludność wyznania mojżeszowego nad Przemszą i Brynicą. Przechodząc do odpowiedzi na pierwsze z postawionych wyżej pytań, przechodziła tędy stara droga łącząca ziemię krakowską ze Śląskiem. Była ona elementem ważnego traktu europejskiego prowadzącego przez Kraków, Olkusz, Sławków, Będzin, Bytom, Czeladź i Strzelce 9. Nie ulega wątpliwości, że od najdawniejszych czasów podróżowali tamtym szlakiem handlowym kupcy żydowscy 10. Najprawdopodobniej w tych ośrodkach powstawały pierwsze gminy - kolonie żydowskie 11. Istniały także drogi lokalne również przyczyniające się do rozwoju ekonomicznego tych terenów. Był to trakt łączący Będzin z Mysłowicami, prowadzący przez most na Przemszy, wzmiankowany już na początku XVI wieku 12. Hipotezę o osadnictwie żydowskim wzdłuż szlaku handlowego zdają się potwierdzać źródła dokumentujące pobyt narodu wybranego w pobliskim Olkuszu i Bytomiu. Przed 1317 rokiem odnotowano dwóch żydowskich właścicieli domów przy rynku olkuskim lub o dwóch domach żydowskich Curie due 8 Zob. J. Rajman, Pogranicze śląsko małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998; tenże, Z problematyki pogranicza górnośląsko małopolskiego w średniowieczu. Na marginesie najnowszych prac o historii Bytomia, [w:] Sobótka, 1996; J. Sperka, Z dziejów kształtowania się granicy małopolsko śląskiej w średniowieczu. Obszar nad Przemszą i Brynicą,[w:] Osadnictwo...s.101-111. 9 J. Sperka, Z dziejów kształtowania się granicy małopolsko śląskiej w średniowieczu...[w:] Osadnictwo... s.107; J. Morawiec, Szlak handlowy Kijów Kraków Praga a ziemie nad Przemszą i Brynicą w IX XI wieku,[w:] Osadnictwo...s.97;F.Kiryk, Miasto średniowieczne,[w:] Dzieje Sławkowa, red. F. Kiryk, Kraków 2001,s.82 i s.98. 10 M. Cetwiński, Śląski tygiel, Częstochowa 2001, s. 300; R. Pytel, Wzmianka o Olkuszu oraz o kopalniach złota, srebra i soli w Polsce w XI w.,{w:] Slavia Antiqua, t. 17, 1970, s.175;r. Żebrowski, Dzieje Żydów w Polsce. Kalendarium, Warszawa 1993, s. 14. 11 Słuszny jest pogląd Dariusza Rozmusa, który uznał, że kupcy żydowscy chętniej zatrzymywali się w miejscach, w których znano i szanowano reguły dotyczące ich obyczajów i potraw jak np. zakaz spożywania mięsa wieprzowego. Por. D. Rozmus, Ha - Ẻlqoš, s. 16 (w przygotowaniu do druku w Slavia Atiqua ).Można więc stwierdzić, że pierwsze kolonie żydowskie na tych terenach miały niejako zabezpieczyć również poszanowanie praw ich pobratymców kupców. 12 KDP, t. III, nr 11; J. Nowakowa, Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV w., Wrocław 1951, s.58;b. Wyrozumska, Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Wrocław Kraków 1977;s.58; J. Rajman, Pogranicze śląsko małopolskie w średniowieczu, Kraków 1998, s.91. 3

Judeorum 13. Te pierwsze przekazy o Żydach olkuskich świadczą, że musieli się tam osiedlić już w II połowie XIII wieku 14. W Bytomiu na dokumencie z 1395 roku występował Abraham von Buthum 15. Pośrednim dowodem na wczesne pojawienie się ludności żydowskiej na tych obszarach jest dokument z 1226 roku, kiedy to z okazji poświęcenia kościoła w Oleśnie, książę Kazimierz opolski nakazał spisanie dotychczas funkcjonujących opłat celnych 16. Przepisy te potwierdził następnie biskup wrocławski Wawrzyniec dla Olesna i Siewierza 17.We wspomnianym dokumencie biskupa wrocławskiego Wawrzyńca z 1226 roku pobierano w Siewierzu tylko opłatę pieniężną w wysokości jednego skojca srebra od wozu i 2 denarów od kupców chrześcijańskich i żydowskich zmierzających w jakimkolwiek kierunku konno lub pieszo. Z cła zwolniona była ludność miejscowa, duchowni, posłowie, mincerze i celnicy książęcy 18. W dokumencie mowa jest o Żydach, ciągnących z Moraw na Kujawy którzy winni uiszczać cło na rogatkach obu miast 19. Także kolejne dokumenty Henryka Brodatego z 1234 roku i Władysława opolskiego z 1260 roku poświadczają istnienie komór 13 B. Wyrozumska, Fragmenty najstarszej księgi miejskiej Olkusza,[w:] Małopolskie Studia Historyczne, t. II, 1959, nr 1, s. 49 57.Źródła historyczne jednak milczą później o bytności Żydów w tym mieście. Co czyni prawdopodobną teorię o wypędzeniu tej ludności z miasta w bliżej nie znanych okolicznościach za rządów namiestniczych Elżbiety Łokietkówny. Dopiero w połowie XVI wieku pojawiają się kolejne informacje o ludności żydowskiej. W latach 1546 1547 krakowskie księgi grodzkie notują kolejne informacje o Żydach olkuskich: Por. F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie w miastach małopolskich do końca XVI wieku,[w:] Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991,s.23; K. Kocjan, Olkuscy Żydzi. Szkic historyczny, Olkusz 1997, s. 5,s.10; M Bałaban, Studia Historyczne, Warszawa 1927, s.151. 14 Zob. Molenda, Ludność żydowska w Olkuszu w okresie przedrozbiorowym (XIV XVIII w.),[w:]bżih, 1980, nr 116, s.3-13; Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. I, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Warszawa Kraków 1978, s. 175 i nn. 15 J. Drabina,Historia Bytomia (1254 2000), Bytom 2000, s. 107; P. Maser, A. Weiser, Juden in Oberschlesien... s.73. 16 W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim, Zarys dziejów, Sosnowiec 2006, s. 3. 17 W. Jaworski, Ludność żydowska w województwie śląskim w latach 1922 1939, Katowice 1997,s. 13; F. Rosental, Najstarsze osiedla żydowskie...[w:]bżih...s.7 8. 18 Regesten zur Schlesischen Geschichte, wyd C. Grünhagen,[w:] Codex diplomaticus Silesiae, t. VII, Breslau 1869 1886, nr.293, s.132 (dalej: CDS VII); SU, t. I, cz.2, nr 269,s.197-198; KDS, t. III, wyd. K. Maleczyński, Wrocław 1964, nr.309, s.113 115; J. Laberschek, Z dziejów Siewierza i ziemi siewierskiej do końca XIII wieku,[w:] Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994, s. 134. 19 W. Jaworski, Ludność żydowska...s.13. 4

celnych w Siewierzu 20.Ten stan rzeczy mógł przyciągnąć pewną ilość osadników żydowskich na te obszary chcących osiedlać się w miejscach gdzie można było prowadzić działalność gospodarczą w postaci rzemiosła, czy też handlu. Takim ośrodkiem był Będzin, który jako gród stojący na prawym brzegu Przemszy istniał w świetle badań archeologicznych już od II połowy IX wieku 21. W późniejszym okresie nieopodal starego grodu i wsi parafialnej o tej samej nazwie powstał ośrodek miejski miasto Będzin. Zostało ono lokowane na prawie magdeburskim na mocy zezwolenia króla Kazimierza Wielkiego z 1358 roku 22.Wcześniej bo już w II połowie XIII wieku lokowano dwa inne ośrodki Siewierz i Czeladź 23. Dopiero na przełomie XV/XVI stulecia możemy na podstawie szacunkowych danych przyjąć, że w Będzinie mieszkańców było około 800, a w Czeladzi blisko 500 24. Nasuwa się więc przypuszczenie, że kolonie żydowskie w tych niewielkich ośrodkach miejskich nie mogły przekraczać w początkowym okresie osadnictwa kilku rodzin. Ten stan rzeczy zdaje się wyjaśnia dlaczego przekazy źródłowe nie informują nas o osiadłej ludności żydowskiej nad Przemszą i Brynicą, aż do 1564 roku. W tym miejscu należy zauważyć, że pograniczne położenie tych ziem komplikowały nieco sytuację ludności wyznania mojżeszowego. Obszar 20 CDS VII, nr 429 b,s.173-174,nr 1035, s. 84-85; SU, t. III, nr 80, s.51 53, nr 340,s.223 224; J. Laberschek, Z dziejów Siewierza... [w:] Siewierz... s.134. 21 A. Rogaczewska, Wyniki badań wykopaliskowych na Górze Zamkowej w Będzinie, województwo katowickie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i na ziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice 1997, s.86 91;taże, Dwie linie umocnień wczesnośredniowiecznego grodu na Górze Zamkowej w Będzinie, Zeszyty Zagłębiowskie, t. 5,2000,s. 5 7; taże, Gród na Górze Zamkowej w Będzinie w IX X wieku jako pierwszy etap osadnictwa wczesnośredniowiecznego na tym stanowisku,[w:] Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, red. D. Abłamowicz, M. Furmanek, M. Michnik, Gliwice 2004,s.283 300;E.Foltyn, Osadnictwo wczesnośredniowieczne w dorzeczu Przemszy w świetle badań archeologicznych,[w:] Osadnictwo...s.18 19. 22 KDM, t. III, nr 724; W. Błaszczyk, Będzin przez wieki. Dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno przestrzennego od średniowiecza do połowy XX w. na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu, Poznań 1982, s. 694 703; J. Rajman, Pogranicze...s.91 92; J. Krajniewski, Na tropach legendy. Szkice z dziejów Zagłębia, Będzin 2003,s. 9 10,tenże, Miasteczko Będzin, Będzin 2003,s.4. 23 Lokacje związane były z księciem Władysławem opolsko raciborskim. Lokacja Czeladzi nastąpiła między 1262,a 1281 rokiem. Siewierz został lokowany jako nawiązanie istniejącej już od XI wieku osady targowej, a od I połowy XIII wieku grodu kasztelańskiego. Por. J. Laberschek, Z dziejów Siewierza...[w:] Siewierz... s. 119 146; Z. Noga, Osadnictwo i stosunki własnościowe w księstwie siewierskim do 1790 roku,[w:] Siewierz...s.165 257; F. Kiryk, J. Rajman, Miasta ziemi siewierskiej,[w:] Siewierz...s.297 379. 24 J. Sperka, Z dziejów kształtowania się granicy małopolsko - śląskiej...[w:] Osadnictwo...s.107; J. Krajniewski, Miasteczko...s.5. 5

wokół Siewierza z Czeladzią włącznie stanowił od 1179 roku terytorium przynależne do Śląska 25, natomiast Będzin należał do Małopolski. Dopiero w 1443 roku księstwo siewierskie zostało sprzedane przez księcia cieszyńskiego Wacława za 6 tysięcy groszy szerokich czeskich, biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu 26. Od tego czasu datuje się zakaz osiedlania Żydów na tych terenach 27. Ten stan rzeczy mógł spowodować migrację tej ludności do Będzina i na pozostałe tereny Małopolski. Pewien napływ ludności wyznania mojżeszowego musiał nastąpić także podczas fali prześladowań ludności żydowskiej na Śląsku, która nastąpiła podczas pobytu włoskiego franciszkanina Jana Kapistrano w 1453 roku 28. Wzniecił on nastroje antyżydowskie, co spowodowało wygnanie tej ludności z większości miast śląskich 29. Kolejne edykty antyżydowskie na Śląsku zostały wydane przez władców habsburskich w XVI wieku. W 1557 roku cesarz Ferdynand I nakazał usunięcie wszystkich Żydów ze Śląska, na co wyraziły zgodę również stany śląskie 30. Te dekrety skierowane przeciw ludności wyznania mojżeszowego powtórzył cesarz Rudolf II w latach 1582-1584 31. Niewątpliwie wydarzenia te doprowadziły do ucieczki wielu Żydów 32. 25 S. Witkowski, Własność ziemska...s.7. 26 Lehns und Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Fürstenthümer im Mittelalter, wyd. C. Grünhagen, H. Markgraf, t. II, Leipzig 1883, s. 626-632; Z. Noga, Osadnictwo i stosunki własnościowe w księstwie siewierskim do 1790 roku,[w:] Siewierz...s.166; J. Sperka, Z dziejów kształtowania się granicy małopolsko - śląskiej...[w:] Osadnictwo...s.105. 27 J. Janczak, Ziemia siewierska w okresie pruskim (1795 1806/1807),[w:] Siewierz...s.620; W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim...s. 3. 28 E. Maleczyńska, Epoka feudalna od XIV do XVI w.[w:] Historia Śląska, t. I, cz. II, red. K. Maleczyński, Wrocław Warszawa Kraków 1961,s.192; M. Horn, Działalność gospodarcza Żydów Polskich w średniowieczu na tle rozwoju osadnictwa,[w:]bżih, Warszawa 1983, s. 76; J. Wyrozumski, Żydzi w Polsce średniowiecznej,[w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej, red. A. Link Lenczowski, T. Polański, Wrocław Warszawa Kraków 1991,s.133. 29 E. Maleczyńska, Epoka feudalna...[w:] Historia Śląska...s.192 193; J. Drabina, Historia Bytomia...s.63 i 107; M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII XVII wieku, Wrocław 1996,s.41. 30 J. Spyra, Żydzi na Śląsku Austriackim (1742 1918). Od tolerowanych Żydów do żydowskiej gminy wyznaniowej, Katowice 2005, s. 25. 31 J. Spyra, Żydzi na Śląsku...s.25; M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje...s.47 32 F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie...[w:] Żydzi...s.15; M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast...s. 469. 6

Docierali oni na tereny nad Przemszą i Brynicą gdzie przypuszczalnie niewielka ich część pozostała na stałe 33. Pojedyńcze i zarazem pierwsze konkretne wzmianki o ludności wyznania mojżeszowego z Będzina pochodzą z XVI wieku 34. M. Kantor Mirski i Włodzimierz Błaszczyk, błędnie podają, że pierwszy przywilej dotyczący Żydów będzińskich wydał Kazimierz Jagiellończyk w 1453 roku 35. Dokumenty takie zostały faktycznie wydane ale dotyczyły poszczególnych ziem polskich, a nie tylko Będzina 36.Pierwszą pewną informacją odnosząca się do Żydów będzińskich jest lustracja dóbr królewskich z 1564 roku, która wspomina żydowskiego dzierżawcę szynku 37.Będzin jako miasto królewskie, stwarzał korzystne warunki dla rozwoju społeczności żydowskiej 38.Mimo tak skromnej informacji mówiącej o zaledwie jednym przedstawicielu wyznania mojżeszowego w mieście, możemy mówić już wtedy o nieco liczniejszej grupie osób, skoro późniejsze dokumenty to jednoznacznie wskazują. Kolejnym zagadnieniem jest pytanie dotyczące początków gminy żydowskiej w Będzinie. Przechodząc do odpowiedzi na tę niezwykle ważną kwestię, Jan Przemsza Zieliński był zdania, że Żydzi około 1450 byli w Będzinie doskonale zorganizowani, a w 1453 roku istniała już tam gmina żydowska 39. Także W. Błaszczyk był zdania, że synagoga 33 W. Jaworski, Ludność żydowska...s.14. 34 F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie...[w:] Żydzi w Małopolsce... s.25. 35 M. Kantor Mirski, Opowieści historyczne o Żydach...[w:] Żydzi w Zagłębiu...s.9; W. Błaszczyk, Będzin przez wieki...s.733,789 790. Za tymi publikacjami tą nieprawdziwą informację powtarza B. Ciepiela (zob. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim i okolicy, red. B. Ciepiela, Będzin 2004, s.44). 36 M. Horn, Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697 1795), (dalej: Regesty), t. II, cz. 1,Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1984, nr 13,s.15 17; nr 32,s.31(przywileje dla Żydów małopolskich i wielkopolskich); W. Jaworski, Żydzi w...s.31; tenże, Żydzi będzińscy dzieje i zagłada, Będzin 1993, s. 1; J. Krajniewski, Miasteczko...s.5.B. Ciepiela podaje błędną datę 1554 r. (zob. Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim i okolicy...s.34). 37 W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu...s.31; W. Starościak, Żydzi w Dąbrowie...[w:]Cmentarze...s.11. 38 M. Horn sugeruje, że miasta królewskie stwarzały lepsze warunki rozwoju. Por. M. Horn, Żydowski ruch osadniczy w miastach Rusi Czerwonej do 1648 roku. [w:] BŻIH 90: 1974. Zob. także: A. Kaźmierczyk, Żydzi w dobrach prywatnych: w świetle sądowniczej i administracyjnej praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI - XVIII, Kraków 2002,s.21; J. Krajniewski, Miasteczko... s. 4 5. 39 J. Przemsza Zieliński, Przesławne królewskie miasto Będzin i najbliższe okolice od Bobrownik do Żychic, Sosnowiec 1998, s.65 66. Wiele niejasności i wzajemnych sprzeczności na temat powstania gminy żydowskiej znajduje się w książce B. Ciepieli (Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim i okolicy...). Na stronie 43 i 49 autor pisze, że gmina powstała między 1564 a 1583 rokiem, by na stronie 53 i 56 podać, że kahał wraz z cmentarzem 7

żydowska została zbudowana w 1453 roku 40.Trudno jednak zgodzić się z tymi poglądami, nie wiadomo bowiem na jakiej podstawie zostały oparte. Według Wojciecha Jaworskiego kahał 41 musiał powstać między 1564 a 1583 rokiem 42. Lustracja dóbr królewskich przeprowadzona w 1564 roku nie wspomina o kahale 43. Późniejszy mandat Stefana Batorego z 1583 skierowany do władz miasta Będzina, nie poświadcza go wprost 44. Trudno jednak przypuszczać aby przywilej królewski mógł być wystawiony gdyby nie istniała tam gmina żydowska. Jest sprawą oczywistą, iż to właśnie gmina będzińska wystarała się o wspomniany przywilej 45. Nie ulega więc wątpliwości, że wnioski W. Jaworskiego są jak najbardziej słuszne 46.W tym okresie wzniesiono także drewnianą bożnicę i założono cmentarz, który był umiejscowiony poza murami miasta 47. Wspomniany przez nas przywilej Stefana Batorego został wydany w Krakowie, 21 września 1583 roku. Na mocy tego dokumentu starozakonni mogli osiedlać się w mieście jak i prowadzić handel w rynku na równi z chrześcijańskimi kupcami 48. Król ponadto polecił aby mieszczanie będzińscy nie przeszkadzali Żydom w zabudowie zakupionych placów budowlanych 49. powstał już w 1453 roku. Ten brak konsekwencji widać także na stronie 61gdzie podana jest informacja, że od około 1450 roku mieli być Żydzi będzińscy doskonale zorganizowani (informacja została zapewne zaczerpnięta od J. Przemszy - Zielińskiego). 40 W. Błaszczyk, Będzin przez wieki...s.733 i 789 790. 41 Nazwa pochodzi od hebrajskiego kehila, czyli gmina. Używana była na określenie samorządu lokalnego gminy żydowskiej. Na czele gminy kahału stał wybieralny zarząd, który miał za zadanie regulować sprawy religijne, sądownictwo i szkolnictwo. 42 W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu...s.33. 43 Lustracja województwa krakowskiego z 1564 roku, wyd. J. Małecki, Warszawa 1964. 44 J. Krajniewski, Miasteczko...s.21. 45 Tamże, s.21. 46 W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu...s. 33. Według J. Przemszy Zielińskiego, kahał będziński mógł być znacznie starszy. Jednak autor tego wniosku nie uzasadnia: por. Żydzi w Zagłębiu, red. J. Przemsza Zieliński, Sosnowiec 1993, s.6,przyp.2. 47 P. Burchard, Pamiątki i zabytki...s.23; s.254 255; J. Przemsza Zieliński, Przesławne królewskie miasto Będzin... s.65; W Jaworski, Żydzi będzińscy...s.2; J. Krajniewski, Miasteczko...s.21 22; D. Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005,s.124. 48 Regesty, nr 34, s.32; F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie...[w:] Żydzi w Małopolsce...s.25,s.25,przyp 20;W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu...s.31; tenże, Żydzi będzińscy, s.1. 49 Regesty, nr 34, s.32; F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie...[w:] Żydzi w Małopolsce...s.25, przyp. 20.Przywilej ten został następnie potwierdzony kolejno przez Władysława IV w Krakowie, 20 VIII 1644 roku; Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przywilejem wystawionym w Krakowie, 20 XI 1669 roku, Augusta III 8

Na podstawie tych pierwszych przekazów nie trudno jest wyciągnąć wniosek, że była to ludność dobrze usytuowana pod względem materialnym. Trudniła się handlem i rzemiosłem, a przywileje królewskie dawały tej społeczności możliwość względnego społeczno ekonomicznego rozwoju. Kolejnym istotnym zagadnieniem jest liczebność ludności wyznania mojżeszowego na interesującym nas obszarze. Odpowiadając na tą kwestię, należy zauważyć, że nie ma przekazów źródłowych, które by nas informowały o chociaż przybliżonej ilości Żydów nad Przemszą i Brynicą aż do II poł. XVII wieku. Wynika z tego, że w średniowieczu przedstawiciele mozaizmu byli nieliczną kolonią, która naszym zdaniem nie mogła przekraczać kilku rodzin. Trudno też zgodzić się z poglądem Przemysława Burcharda, który przesuwa czas osiedlenia się pierwszych Żydów w Będzinie na początek XVII wieku 50. Nie wziął bowiem pod uwagę żydowskiego szynkarza z 1564 roku, ani przywileju Stefana Batorego z 1583 roku wydanego dla będzińskich Żydów. Pierwsze informacje podające konkretną liczbę Żydów w Będzinie pochodzą dopiero z 1674 roku. Wtedy to landwójt Stanisław Barwinek i rajca Paweł Mrukowicz potwierdzili rejestr 85 Żydów będzińskich. Interesujące jest to, że w 1676 roku burmistrz Wojciech Piątkiewicz i rajca Tomasz Pastuszkowicz zarejestrowali zaledwie 51 osób wyznania mojżeszowego 51. Należy jednak pamiętać, że wspomniane rejestry dotyczyły tylko osób płacących podatek pogłówny. Przypuszczalnie liczba Żydów zamieszkałych ówczesny Będzin mogła być nieco większa, bo zapewne była pewna grupa która się od płacenia tegoż podatku uchylała. Reasumując wypowiedziane uwagi nie sposób jest jednoznacznie stwierdzić, że ludność żydowska osiedliła się na obszarach dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego już na przełomie XII/XIII wieku. Brakuje bowiem źródeł pisanych i archeologicznych, które mogły by to w sposób jednoznaczny określić. Jednakże z uwagi na szlak handlowy, który tędy przechodził jak i również potwierdzony źródłowo, pobyt tej ludności na Śląsku i w Sasa, przywilejem wystawionym w Warszawie,30 VIII 1752 roku, Stanisława Augusta Poniatowskiego z 28 czerwca 1766 roku(regesty, nr 34, s.32 33) i ponownie przez tegoż władcę dokumentem wystawionym w Warszawie, 8 stycznia 1767 roku (Regesty, nr 103,s.67 68; J. Krajniewski, Miasteczko...s.6). 50 P. Burchard, Pamiątki i zabytki...s.187. 51 Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich dawnego województwa krakowskiego z lat 1674 1696, t. I, lata 1674 1683, oprac. A. Kaźmierczyk, Kraków 1995, poz. 872,878; Zenon Guldon, Ludność żydowska w miastach małopolskich w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Małopolsce...s.93; J. Krajniewski, Miasteczko...s.5, s.27. 9

Małopolsce, należy sądzić, że wyznawcy mozaizmu osiedlali się nad Przemszą i Brynicą już w okresie średniowiecza. 10