Maciej Trąbski, Armia wielkiego księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina Wojska Polskiego w latach , Oświęcim 2013, ss.

R E C E N Z J E I P O L E M I K I Studia z dziejów wojskowości t. III, 2014 PL ISSN 2299-3916 Aleksander Smoliński Najnowsza monografia Armii wielkiego księcia Konstantego, czyli o Wojsku Polskim Królestwa Polskiego z lat 1815-1830 Maciej Trąbski, Armia wielkiego księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina Wojska Polskiego w latach 1815-1830, Oświęcim 2013, ss. 458

268 Aleksander Smoliński Maciej Trąbski należy do stosunkowo wąskiego grona historyków, zajmujących się m.in. historią wojskową schyłkowego okresu Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz pierwszej połowy XIX w. 1 Wydaje się też, iż zdecydowanie najważniejszym nurtem jego zainteresowań naukowych są wcale niełatwe do badania, barwne i wielowątkowe dzieje polskiej jazdy autoramentu narodowego okresu stanisławowskiego 2 oraz kawalerii Wojska Polskiego Królestwa Polskiego z lat 1815-1830 3, głównie zaś ich struktury organizacyjne, wyszkolenie, dyslokacja oraz kadra dowódcza, służba i życie codzienne. W ostatnich latach zajął się również kwestiami związanymi z dyscypliną wojskową formacji polskich tego okresu 4, wojną polsko-rosyjską 1831 r. 5, a także problematyką określaną popularnie jako broń i barwa żołnierza polskiego 6. Podjęcie przez autora problematyki tego typu należy powitać z dużym uznaniem. Zagadnienia te, w przeciwieństwie choćby do kostiumologii cywilnej 7 albo też bronioznawstwa epoki starożytnej, średniowiecza i nowożytności, nie cieszą się bowiem w Polsce niemal żadnym uznaniem środowiska naukowego. Stąd też, poza muzealnikami, grono 1 M. Trąbski, Zasady konskrypcji w armii Królestwa Polskiego na tle ówczesnych metod uzupełniania wojska, Przegląd Historyczno-Wojskowy [dalej: PHW ], 2011, nr 2. 2 M. Trąbski, II Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej w powstaniu kościuszkowskim. Działania nad Bzurą, [w:] Czasy Kościuszki i Napoleona. Jan Lubicz-Pachoński jako badacz epoki, red. Z. Janeczek, Katowice 2001; idem, Kawaleria narodowa w latach 1775-1788. Początki odrodzenia jazdy polskiej, Prace Naukowe AJD w Częstochowie. Zeszyty Historyczne, t. IX, 2006; idem, Kawaleria narodowa w latach Sejmu Czteroletniego na przykładzie II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej, PHW, 2009, nr 1; idem, Kawaleria narodowa na Ukrainie w latach 1775-1788, [w:] Od Zborowa do NATO (1649-2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XIX wieku. Historia, red. M. Franz, K. Pietkiewicz, Toruń 2009; idem, Na żołdzie Targowicy i carycy. Dzieje II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej pomiędzy wojną 1792 roku a insurekcją kościuszkowską, PHW, 2010, nr 3; idem, Kawaleria autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w epoce stanisławowskiej. Lata 1775-1794, [w:] Do szarży marsz, marsz Studia z dziejów kawalerii. Tom 2, red. A. Smoliński, Toruń 2012; idem, Pułki przedniej straży wojska koronnego w latach 1768-1794, Zabrze Tarnowskie Góry 2012. 3 M. Trąbski, Kawaleria Królestwa Polskiego 1815-1830, Warszawa 2011; idem, Służba w kawalerii Królestwa Polskiego 1815-1830, PHW, 2008, nr 1; idem, Garnizony kawalerii armii Królestwa Polskiego w latach 1815-1830 na przykładzie Dywizji Strzelców Konnych, [w:] Zamki, twierdze i garnizony Opola, Śląska i dawnej Rzeczypospolitej, red. T. Ciesielski, Zabrze 2010. 4 Vide: M. Trąbski, Dyscyplina w nowożytnych armiach europejskich (XVI-XIX w.). Zarys problematyki, Częstochowskie Teki Historyczne, t. I, 2010; idem, Ułańskie potyczki z problematyki dyscypliny wojskowej w latach 1763-1830, [w:] Klio viae et inviva. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010. 5 M. Trąbski, Generał Stanisław Potocki w czasie Nocy Listopadowej, [w:] Ród Potockich w odmęcie historii (XVII-XX w.), red. Z. Janeczek, Katowice 2007; idem, Wyprawa generała Dwernickiego na Wołyń w 1831 roku, PHW, 2012, nr 1. 6 M. Trąbski, Uzbrojenie i umundurowanie kawalerii narodowej wojska koronnego w latach 1775-1794, Zeszyty Historyczne, tom X, 2009; idem, Umundurowanie i oporządzenie strzelca konnego armii Królestwa Polskiego z lat 1815-1830, [w:] Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego, red. Z. Żygulski jun., M. Dziewulski, Kraków 2011, część XIII. 7 Np.: A. Sieradzka, Kostiumologia polska jako nauka pomocnicza historii, Warszawa 2013.

Najnowsza monografia Armii wielkiego księcia Konstantego... 269 badaczy tych dziedzin wiedzy jest bardzo nieliczne. Powoduje to, że w badaniach tego typu zdecydowanie dominują różnego rodzaju hobbyści oraz szeroko rozumiani miłośnicy broni i barwy, zaś ich efekty są bardzo różne od publikacji wartościowych, do wydawnictw niewnoszących praktycznie żadnych nowych wartości do naszej obecnej wiedzy. Do chwili obecnej Maciej Trąbski opublikował dwie klasyczne i jednocześnie obszerne prace, właściwie studia, z tego zakresu (vide przypis 6). Inne, chyba jednak zdecydowanie mniej ważne, dziedziny jego aktywności naukowej to kwestie związane z historią polityczną, a także pewne aspekty historii społecznej ziem polskich w pierwszej połowie XIX w. 8 Jego dotychczasowy dorobek naukowy powoduje, że jest on już badaczem o rozpoznawalnych i cenionych osiągnięciach naukowych, również w zakresie szeroko rozumianych dziejów Wojska Polskiego Królestwa Polskiego z lat 1815-1830. Opublikowana w 2013 r. przez Wydawnictwo Napoleon V obszerna monografia Macieja Trąbskiego zatytułowana Armia wielkiego księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina Wojska Polskiego w latach 1815-1830 nie ma właściwego odpowiednika w dotychczasowej polskiej literaturze historycznej. Nie mogą być nimi bowiem, w pełnym znaczeniu tego słowa, ani starsze prace autorstwa Bronisława Gembarzewskiego oraz Wacława Tokarza 9, ani też powstałe już po 1945 r. stosunkowo drobne i raczej przyczynkarskie opracowania Mieczysława Chojnackiego czy Tomasza Malarskiego 10. Zdecydowanie wartościowszą pracą jest natomiast monografia Romana Łosia 11. Dotyczy ona jednak wyłącznie artylerii Wojska Polskiego z lat 1815-1831. Poza tym obecnie dysponujemy również skromnym opracowaniem dziejów Korpusu Żandarmerii Królestwa Polskiego z lat 1815-1830 12. Choć pierwsi dwaj z wymienionych tutaj autorów mieli możliwość skorzystania ze źródeł, które nie dotrwały do naszych czasów, to jednak żaden z nich nie wyczerpał całkowicie tego bardzo obszernego zagadnienia. Poza tym wydaje się, że obydwaj znajdowali się pod przemożnym wpływem bardzo subiektywnych ocen formułowanych swego czasu przez licznych byłych kombatantów oraz cywilnych świadków tamtych czasów, którzy po latach zdecydowali się na publikację pamiętników, 8 M. Trąbski, Geneza Królestwa Polskiego, [w:] Silva rerum antiquorum. Księga pamiątkowa dedykowana prof. zw. dr hab. Bartłomiejowi Szyndlerowi, red. R. W. Szwed, Częstochowa 2009; idem, Geopolityka w wydaniu Napoleona. Tylża 1807 r. wizja nowego ładu europejskiego, Prace Naukowe AJD w Częstochowie. Res Politicae, 2011, tom IV; idem, Wybory Rady Municypalnej miasta Częstochowy w 1831 roku, Częstochowskie Teki Historyczne, t. III, 2012. 9 B. Gembarzewski, Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1815-1830, Warszawa 1903; W. Tokarz, Armia Królestwa Polskiego (1815-1830), Piotrków 1917. 10 M. Chojnacki, Wojsko Królestwa Polskiego 1815-1831, Warszawa 1961; T. Malarski, Armia Królestwa Polskiego 1815-1830, Warszawa 1996. 11 R. Łoś, Artyleria Królestwa Polskiego 1815-1831, Warszawa 1969. 12 P. Pacek, Żandarmeria wojskowa na ziemiach polskich w latach 1815-1830, Warszawa 2004.

270 Aleksander Smoliński wspomnień lub opracowań o charakterze historycznym 13. Nie oznacza to oczywiście, że prace te całkowicie się zestarzały i nie posiadają już żadnej wartości naukowej. Jest wręcz przeciwnie, szczególnie w kwestiach związanych z faktografią. Inaczej jest natomiast w kwestii niektórych ocen oraz interpretacji faktów i zjawisk. W najszerszym zakresie stwierdzenie to dotyczy ocen i opinii formułowanych pod adresem ówczesnego Wodza Naczelnego Wojska Polskiego wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza. W efekcie tego monografia Macieja Trąbskiego, wolna od części z tych ograniczeń oraz oparta o własne dogłębne studia i analizy, niewątpliwie stanowi w tej dziedzinie nową jakość i znaczący krok naprzód. Poza tym bez najmniejszej wątpliwości jest ona bardzo potrzebna, choćby jako jeden z elementów właściwej oceny powodów wybuchu w 1830 r. powstania listopadowego, a następnie zarówno początkowych sukcesów, jak i przyczyn ostatecznej klęski Wojska Polskiego w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 r. 14 Wobec niezadowalającego dorobku dotychczasowej polskiej historiografii, zasadniczym celem autora było przedstawienie możliwie kompletnego obrazu kwestii związanych z szeroko rozumianym funkcjonowaniem, a także z dyscypliną Wojska Polskiego z lat 1815-1830. Jak słusznie zauważył czynniki te stanowiły i nadal stanowią o wartości armii, zarówno w czasie pokoju jak i w trakcie wojny 15. Jednocześnie ze względu na posiadanie realnego i przemożnego wpływu na jej kształt przez wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza, autor szeroko przedstawił tę postać, w tym jej cechy charakterologiczne oraz metody postępowania w stosunku do generałów, oficerów, jak i żołnierzy ówczesnego Wojska Polskiego. Oceniając tę postać starał się też zachować możliwie pełny obiektywizm, zwracając również uwagę na te czynniki, które powodowały uzasadnioną irytację wielkiego księcia, a wynikały z polskich cech narodowych, ze złych przyzwyczajeń wyniesionych jeszcze z armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a także Wojska Polskiego Księstwa Warszawskiego czy ze służby w armii francuskiej cesarza Napoleona I. Wszystko to zaś było daleko odmienne od tego, do czego Wódz Naczelny był przyzwyczajony podczas pełnienia służby w armii rosyjskiej 16. 13 By wymienić choćby: J. Jaszowski, Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, przedm. J. Łojek, Warszawa 1965, s. 138 i nast.; Pamiętniki Juljana Ursyna Niemcewicza 1809-1820, t. II: 1813-1820, Poznań 1871, s. 330; S. Barzykowski, Historya powstania listopadowego, t. I, oprac. A. Rzążewski, Poznań 1883; M. Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, t. I, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1984. 14 Takiej, całkowicie obiektywnej oceny tych wydarzeń brak w starszych pracach dotyczących powstania listopadowego oraz wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. A. K. Puzyrewski, Wojna polsko-ruska 1831 r., Warszawa 1899; A. Sokołowski, Dzieje Powstania Listopadowego 1830-1831, Wiedeń 1907; W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1930 (wydanie II: 1993). 15 Z. Moszumański, S. Piwowar, W. Rawski, Dyscyplina wojskowa. Rys historyczny ewolucji przepisów dyscyplinarnych, Warszawa 2012. 16 O specyficznych, ukształtowanych historycznie cechach ówczesnej armii carskiej vide: Byt russkoj

Najnowsza monografia Armii wielkiego księcia Konstantego... 271 W efekcie takich założeń monografia Macieja Trąbskiego składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym przedstawił on sylwetkę wielkiego księcia Konstantego i jego rzeczywisty wpływ na formowanie armii w 1815 r. i jej kształt organizacyjny przed 1830 r. Poza tym omówił również działalność oraz osiągnięcia i niepowodzenia najpierw Komitetu Organizacyjnego Wojskowego, a następnie Komisji Rządowej Wojny. Jednocześnie autor szczegółowo przedstawił strukturę organizacyjną Gwardii Królewsko-Polskiej, piechoty, artylerii i inżynierii wraz z Korpusem Rakietników oraz kawalerii, Korpusu Pociągów, Korpusu Inwalidów i Weteranów, a także Żandarmerii Wojska Polskiego. Omówił ich organizację, etaty oraz zmiany, które w tych kwestiach miały miejsce w latach 1815-1830. Poza tym w gestii jego zainteresowań znalazło się również ówczesne polskie szkolnictwo wojskowe. Kolejny rozdział poświęcony został założeniom teoretycznym oraz rzeczywistemu procesowi wyszkolenia Wojska Polskiego w latach 1815-1830. Autor poruszył tu zagadnienia udziału w manewrach oraz w wielkich paradach, organizowanych bądź to wyłącznie dla armii polskiej, bądź też zarówno dla wojsk polskich, jak i rosyjskich. Warto też zauważyć, iż autor zwrócił również uwagę na te elementy wyszkolenia żołnierza polskiego, które były nowatorstwem w skali całej ówczesnej Europy, by wymienić choćby naukę pływania, w tym także pływania zespołowego w ramach pododdziałów. Nie unikał także pokazywania jego słabszych stron, jak choćby tzw. taktyki rewiowej oraz braku szkolenia i przygotowania operacyjnego wyższej kadry dowódczej. W rozdziale trzecim Maciej Trąbski zajął się zarówno teoretycznymi jak i praktycznymi zasadami, które normowały tok służby garnizonowej i polowej w Wojsku Polskim w latach 1815-1830. W związku z tym szczegółowo omówił obowiązujące go regulaminy służby wewnętrznej i garnizonowej, instrukcje i przepisy służbowe, a także realia służby pełnionej przez generałów oraz oficerów i szeregowych zarówno w stolicy, jak i w garnizonach rozmieszczonych na prowincji. Poza tym autor zajął się także formalnymi zasadami kwaterowania wojska oraz, na podstawie wybranych garnizonów, jego rzeczywistą bazą kwaterunkową, w tym również budownictwem wojskowym. W ostatnim, czwartym, rozdziale autor przedstawił problematykę związaną z prawodawstwem dotyczącym spraw wojskowych oraz Wojska Polskiego z lat 1815-1830, m.in. formalne zasady funkcjonowania sądownictwa wojskowego oraz rzeczywiste jego cechy wynikające z przemożnego wpływu wielkiego księarmii XVIII načala XX veka, oprac. S. V. Karpuŝenko, Moskva 1999; S. D. Ohlâbinin, Povsednevnaâ žizn russkoj armii vo vremiâ suvorovskih vojn, Moskva 2004.

272 Aleksander Smoliński cia na niemal wszelkie dziedziny życia ówczesnego Królestwa Polskiego. W gestii jego analiz znalazły się również kodeksy postępowania sądowego oraz przepisy wojskowego prawa karnego. Poza tym przytoczył i przeanalizował liczne przykłady przewinień dyscyplinarnych i przestępstw popełnianych przez żołnierzy oraz kary, jakie były wtenczas za nie wymierzane 17. Jednocześnie autor omówił też działania władz wojskowych, zmierzające do utrzymania odpowiedniego poziomu morale i dyscypliny w armii. Za cenne uzupełnienie wykładu przedstawionego w monografii Macieja Trąbskiego należy uznać zaopatrzenie jej, poza indeksem osobowym, w liczne schematy organizacyjne oraz schematy przedstawiające podstawowe regulaminowe szyki broni głównych, bez których nie byłoby możliwe prawidłowe zrozumienie wielu manewrów wykonywanych przez jednostki ówczesnego Wojska Polskiego. Oprócz tego w swoim opracowaniu autor zamieścił również inne aneksy, jak choćby wykaz dowódców formacji poszczególnych broni głównych, Korpusu Żandarmerii, Korpusu Pociągu oraz Korpusu Weteranów i Inwalidów Wojska Polskiego Królestwa Polskiego, a także słownik najważniejszych terminów występujących w monografii. Materiały do recenzowanej tutaj pracy Maciej Trąbski zbierał wyłącznie w archiwach krajowych, głównie zaś w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, gdzie przebadał znaczący materiał należący do różnych zespołów archiwalnych. Poza tym przeprowadził kwerendę w archiwach lokalnych: Archiwum Państwowym w Lublinie, Archiwum Państwowym Miasta Stołecznego Warszawy Oddział w Łowiczu oraz Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim, a także bibliotekach, których zasób z punktu widzenia jego zainteresowań naukowych był szczególnie istotny. Były to chociażby Biblioteka Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich we Wrocławiu, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, Biblioteka Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Biblioteka Uni- 17 Warto zauważyć, iż ten wątek w dotychczasowej polskiej historiografii Wojska Polskiego różnych epok pojawiał się stosunkowo rzadko. Rewizja spustoszenia od wojsk i ludzi pod Sandomierzem zgromadzonych w roku 1606 spisana, oprac. J. Muszyńska, Kielce 2007; L. Kania, W cieniu Orląt Lwowskich. Polskie sądy wojskowe, kontrwywiad i służby policyjne w bitwie o Lwów 1918-1919, Zielona Góra 2008; idem, Od Orląt Lwowskich do Ostrej Bramy. Szkice z dziejów wojskowego wymiaru sprawiedliwości i posłuszeństwa rozkazowi w dawnym wojsku polskim, Sulechów 2008; A. Smoliński, Morale Wojsk Wielkopolskich w świetle rozkazów dziennych Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych byłego Zaboru Pruskiego z lat 1918-1919, [w:] Powstanie Wielkopolskie. Wybrane aspekty z perspektywy 90 lat. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej 90. rocznica Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Poznań, 17 grudnia 2008 r., red. J. Karwat, Poznań 2008; idem, Morale i dyscyplina Wojsk Wielkopolskich w latach 1918-1919. Przyczynek do dziejów Powstania Wielkopolskiego, Toruń 2009; idem, Stosunki w korpusie oficerskim Wojsk Wielkopolskich w pierwszej połowie 1919 roku w świetle raportu porucznika Wojciecha Mycielskiego, [w:] Militaria pomorskie. Zbiór studiów, t. II, red. M. Giętkowski, Ł. Nadolski, A. Smoliński, Bydgoszcz 2011; T. Srogosz, Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 2010.

Najnowsza monografia Armii wielkiego księcia Konstantego... 273 wersytetu Warszawskiego i Biblioteka Muzeum Wojska w Warszawie. Jednocześnie prowadził rozległe badania w źródłach drukowanych: regulaminach z epoki i w źródłach relacyjnych, a także we francuskiej, niemieckiej i rosyjskiej literaturze przedmiotu. Zakres tych kwerend świadczy o bardzo dobrej orientacji ich autora zarówno w krajowej bazie źródłowej, jak i w dotychczasowym dorobku polskiej historiografii dotyczącym szeroko rozumianych dziejów Wojska Polskiego z lat 1830-1831. Oceniając podstawę źródłową recenzowanej tutaj monografii należy stwierdzić, iż jej autor oparł się przede wszystkim na dokumentach wytworzonych przez różne instytucje wojskowe, wśród których zdają się dominować bardzo cenne Rozkazy dzienne do Wojska Polskiego, wydawane przez wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza od 5 stycznia 1815 r. aż do 29 listopada 1830 r. Również dzięki nim Maciejowi Trąbskiemu udało się ustalić wiele faktów dotyczących kwestii wyszkolenia i dyscypliny wojska, a także zmian w jego organizacji oraz w przydziałach i awansach kadry dowódczej. Poza tym dogłębnie przeanalizował on również zdecydowaną większość różnych regulaminów oraz instrukcji i kodeksów wydanych dla Wojska Polskiego w latach 1815-1830, a dotyczących służby wewnętrznej i garnizonowej, wyszkolenia pojedynczego żołnierza i oddziałów, służby polowej, taktyki broni głównych, a także procedur związanych z wojskowym sądownictwem, itd. Kolejną niezwykle istotną grupą źródeł wykorzystanych przez autora, o czym już wspominano, były bardzo liczne źródła relacyjne, jak chociażby listy generała Jana Krukowieckiego do żony Heleny. Oceniając tę część podstawy wykorzystanej przez Macieja Trąbskiego w monografii Armia wielkiego księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina Wojska Polskiego w latach 1815-1830 należy jednak zauważyć, iż nie zdołał on skorzystać z zasobów archiwalnych znajdujących się w Rosji, głównie zaś w moskiewskim Rosyjskim Państwowym Wojskowym Archiwum Historycznym, gdzie przechowywane są akta dotyczące armii carskiej. Mogłyby one chociażby per analogiam wzbogacić obraz i oceny dotyczące Wojska Polskiego z lat 1815-1830. Można podejrzewać, iż znajdują się tam różnego rodzaju dokumenty dotyczące Wojska Polskiego, trafiające do rosyjskich władców i ich kancelarii wojskowych, a także do komórek rosyjskiego Sztabu (Głównego) Generalnego 18 oraz Ministerstwa Wojny 19. 18 W armii rosyjskiej Sztab Generalny istniał od 1763 r. Już jednak w 1796 r. w miejsce tej instytucji powstała funkcjonująca przy carze Świta Jego Wysokości do Spraw Kwatermistrzowskich. Następnie w 1815 r. utworzono Sztab Główny, a w 1827 r. dotychczasowa Świta Jego Wysokości została przekształcona w Sztab Generalny. Od 1832 r. istniał już tylko Sztab Generalny, początkowo jako jeden z departamentów Ministerstwa Wojny. Szerzej: Voennyj enciklopedičeskij slovar, red. A. P. Gorkin, Moskva 2002, s. 407-408; V. G. Krasnov, V. O. Dajnes, Russkij voenno-istoričeskij slovar, Moskva 2002, s. 638-639. 19 W carskiej Rosji Ministerstwo Wojny utworzono dopiero we wrześniu 1802 r. w miejsce dotychczasowego Kolegium Wojskowego, które administrowało rosyjskimi siłami lądowymi. Voennyj en-

274 Aleksander Smoliński Jednak bez szczegółowej analizy tych zasobów trudno jednoznacznie stwierdzić, na ile byłyby one przydatne w badaniach nad dziejami Wojska Polskiego z lat 1815-1830. W podejmowaniu kolejnych badań o podobnym charakterze jak recenzowana tu praca, należałoby uwzględniać postulat dotyczący wykorzystania materiałów z archiwów rosyjskich domniemając, że mogą znajdować się tam istotne informacje dotyczące ówczesnych polskich sił zbrojnych. Natomiast oceniając wykorzystaną przez Macieja Trąbskiego literaturę przedmiotu należy zauważyć, iż zakres i rozległość jego kwerendy budzi uznanie. W przypadku literatury polskiej, poza ewentualnymi drobnymi przyczynkami, trudno byłoby wskazać na jakieś istotne braki w tym zakresie. Nieco inaczej jest jednak w odniesieniu do literatury rosyjskojęzycznej, która przy szerszej analizie, podobnie jak wskazane powyżej archiwalia, zapewne mogłaby dostarczyć pewnych analogii związanych z kształtem organizacyjnym, gospodarką wojskową i sposobem funkcjonowania ówczesnej armii carskiej. Umożliwiłoby to pełniejszą ocenę przyczyn i skali działań zmierzających w latach 1815-1830 do unifikacji Wojska Polskiego z armią rosyjską 20, a także dostrzec inne zjawiska specyficzne dla armii wielkiego księcia Konstantego 21. Przystępując do oceny struktury i konstrukcji monografii Armia wielkiego księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina Wojska Polskiego w latach 1815-1830 należy stwierdzić, iż generalnie nie budzi ona istotnych zastrzeżeń. Można mieć jednak i poważniejsze uwagi. Otóż pewne wątpliwości budzi kompozycja i zakres wstępu, gdyż część zawartych w nim informacji skądinąd bardzo cennych i ważnych a dotyczących problematyki związanej z werbunkiem i dyscypliną armii europejskich okresu XVIII i XIX w., powinna znaleźć się w pierwszym rozdziale tej rozprawy. Tymczasem w zastosowanym przez Macieja Trąbskiego układzie, dane te, które powinny być umieszczone we wstępie, niepotrzebnie zaburzają odbiór treści. Poza tym część danych, przykładowo dotyczących kwestii dyscyplinarnych i przestępczości w Wojsku Polskim oraz ocen poziomu wyszkolenia, mogłaby zostać podana w bardziej syntetycznej formie, np. w formie zestawień tabelarycznych, co znacznie ułatwiłoby odbiór tych treści. Zamieszczenie w monografii wspomnianego wcześniej słownika pozwala domniemywać, iż autor przykłada do tego elementu warsztatu historycznego dużą ciklopedičeskij slovar, s. 310; V. G. Krasnov, V. O. Dajnes, op. cit. s. 125-126. 20 Przykładem kwestii tego typu może być chociażby problem związany z funkcjonowaniem w armii szeregowych oraz związanych z nimi elementów gospodarki wojskowej. 21 Były to chociażby podobieństwa i odrębności w poziomie kultury i mentalności pomiędzy kadrą oficerską armii rosyjskiej i Wojska Polskiego, szczególnie zaś te, które wpływały na morale i dyscyplinę charakterystyczne dla obydwu armii. Conf. V. E. Morihin, Tradicii oficerskogo korpusa russkoj armii, Moskva 2010; N. N. Durova, Ot kadeta do generala. Povsednevnaâ žizn russkogo oficera v konce XVIII pervoj polovine XIX veka, Moskva 2010.

Najnowsza monografia Armii wielkiego księcia Konstantego... 275 wagę. Tymczasem pewne uwagi budzi część zastosowanych terminów. Konsekwentne nazywanie wszywanej w szwy munduru barwnej wypustki lamówką jest błędem, przy czym należy odnotować, że polska kostiumologia wojskowa praktycznie nie posługuje się terminem lamówki 22. W okresie chronologicznym, leżącym w zakresie zainteresowań Macieja Trąbskiego, nie istniał jeszcze podział na rodzaje wojsk. Armie, w tym także Wojsko Polskie Królestwa Polskiego, składały się z broni głównych piechoty, artylerii z inżynierią i kawalerii oraz ze służb. Czy ma sens przenoszenie terminologii późniejszej do epok wcześniejszych? Choć obecnie w polskiej historiografii jest to dość powszechnie stosowana praktyka, to jednak wydaje się, że nie jest to stanowisko prawidłowe. Poza tym z recenzenckiego obowiązku należy zwrócić uwagę na drobne niedostatki o charakterze warsztatowym. Mianowicie tytułów opracowań niedrukowanych nie należy pisać kursywą, zaś przy zastosowaniu numeracji przypisów odrębnej dla każdego rozdziału wskazane jest, aby podawać pełny zapis bibliograficzny każdej pozycji, która pojawia się po raz pierwszy w danym rozdziale. Wszystkie wskazane powyżej usterki oraz kwestie, szczególnie zaś te mające charakter dyskusyjny, nie mogą jednak zmienić ogólnie bardzo pozytywnej oceny przygotowanej przez Macieja Trąbskiego monografii Armia wielkiego księcia Konstantego. Wyszkolenie i dyscyplina Wojska Polskiego w latach 1815-1830. Jak to już sygnalizowano powyżej, praca ta stanowi znaczący postęp w dotychczasowych badaniach nad tą armią. Oceniając ostatecznie monografię Macieja Trąbskiego poświęconą Wojsku Polskiemu Królestwa Polskiego z lat 1815-1830 należy stwierdzić, iż autorowi w stopniu co najmniej dobrym i godnym uznania udało się wypełnić wszystkie postawione przed sobą zadania badawcze. W przypadku pewnej części poruszanych przez niego wątków zadania te zostały zrealizowane nawet w stopniu bardzo dobrym. Uwaga ta dotyczy chociażby kwestii związanych z organizacją, etatami i rzeczywistym stanem organizacyjnym i liczebnym poszczególnych formacji broni głównych. Tak samo jest też w przypadku oficjalnie przyjętych zasad taktycznych, obowiązujących na szczeblu od kompanii do dywizji włącznie, a także w kwestiach 22 Z. Żygulski jun., H. Wielecki, Polski mundur wojskowy, Kraków 1988, s. 411-417, gdzie autorzy zamieścili powierzchowny i niedoskonały Słownik terminów wojskowo-mundurowych. I. Turnau, Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999. Warto zauważyć, iż również w kostiumologii cywilnej termin ten stosowany jest niezwykle rzadko vide: E. Banach, A. Banach, Słownik mody, Warszawa 1962; M. Michałowska, Leksykon włókiennictwa. Surowce i barwniki, narzędzia i maszyny, techniki i technologie, wyroby i dziedziny, Warszawa 2006, gdzie takie pojęcie w ogóle nie funkcjonuje.

276 Aleksander Smoliński dotyczących poziomu dyscypliny i przestępczości w Wojsku Polskim z lat 1815-1831. W efekcie tego otrzymaliśmy całościowy obraz armii polskiej z tego czasu, w którym poruszono także te aspekty jej funkcjonowania (morale, dyscyplina i przestępczość), jakie w dotychczasowej polskiej literaturze historycznej z reguły były marginalizowane, a nawet w wielu przypadkach całkowicie pomijane. Poza tym, co należy zdecydowanie podkreślić, praca ta stanowi oryginalne osiągnięcie jej autora, na dodatek wolne od wielu dotychczasowych stereotypów funkcjonujących we wcześniejszym dorobku polskiej historiografii. Jednocześnie Maciej Trąbski zamieścił w niej cały szereg bardzo istotnych danych źródłowych, dotyczących z pozoru dostatecznie przebadanych już dawniej zagadnień, jak chociażby organizacji oraz etatów i rzeczywistych stanów liczebnych oddziałów Wojska Polskiego w omawianym okresie. Ogólnie rzecz ujmując recenzowana monografia jest bez wątpienia najpełniejszą analizą różnorodnych aspektów dziejów armii Królestwa Polskiego epoki przedpowstaniowej i tym samym istotnym osiągnięciem współczesnej polskiej historiografii wojskowej. Doskonale też uzupełnia ona dotychczasowe ustalenia dotyczące Wojska Polskiego z czasów wojny polsko-rosyjskiej z 1831 r., głównie zaś omawiające jego rozbudowę po wybuchu powstania listopadowego 23 W efekcie tego zapewne też przez długie lata stanowić będzie istotne kompendium wiedzy dla wszystkich historyków wojskowych, którzy będą podejmowali problematykę Wojska Polskiego lat 1815-1830-1831. 23 Poza częścią wcześniej cytowanej literatury także: B. Rakowski, Przygotowanie kawalerii polskiej do wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831 roku, [w:] Kawaleria w Powstaniu Listopadowym. Studia, red. D. Marszałek, Oświęcim 2013; J. Ziółek, Mobilizacja sił zbrojnych na Lewobrzeżu Wisły 1830-1831, Lublin 1973; Powstanie Listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, red. W. Zajewski, Warszawa 1980; T. Strzeżek, Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2010; W. Saletra, Krakowskie i Sandomierskie w czas powstania listopadowego. Administracja, wysiłek zbrojny, postawa społeczeństwa, Sandomierz 2006.

R E C E N Z J E I P O L E M I K I Studia z dziejów wojskowości t. III, 2014 PL ISSN 2299-3916 Maciej Kledzik Jak kierowano Polskim Państwem Podziemnym Marek Ney-Krwawicz, Mam szereg pierwszorzędnych pracowników... Z zagadnień kadrowych Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2009, ss. 441.

278 Maciej Kledzik O wojskowych i cywilnych kadrach i strukturach organizacyjnych Polskiego Państwa Podziemnego 1939-1945 w minionych sześćdziesięciu kilku latach powstały przyczynkowe publikacje. Na emigracji wspomnienia pozostawili głównie przywódcy władz wojskowych. W kraju barierą i hamulcem dla publikacji była cenzura trwająca do końca 1989 r., która nie dopuszczała do publikowania analiz, organizacji struktur i kadr Podziemnego Państwa. Temat długo czekał na badacza. Oprócz wiedzy o działających w konspiracji partiach i ugrupowaniach politycznych oraz zmieniających się strukturach organizacyjnych po przekształceniach Służby Zwycięstwu Polski w Związek Walki Zbrojnej i w lutym 1942 r. w Armię Krajową, badacz musiał także znać przyczyny i rodzaje konfliktów, jakie toczyły się między podziemną władzą cywilną a wojskową. Podjął się tej pracy historyk Marek Ney-Krwawicz. Czy jego książka Mam szereg pierwszorzędnych pracowników Z zagadnień kadrowych Polskiego Państwa Podziemnego spełnia nasze oczekiwania? Autor podzielił pracę na jedenaście rozdziałów. Cywilnym strukturom poświęcił jeden pełny rozdział (rozdział II) i część ostatniego (straty kadrowe), natomiast wojskowym strukturom osiem rozdziałów. We wstępie zaznaczył, że badany okres zamknął datami: od końca września 1939 r. (utworzenie Służby Zwycięstwu Polski), do momentu rozwiązania cywilnych władz w sierpniu 1945 r. Uprzedził, że głównym założeniem i celem jego pracy było spojrzenie na niektóre procesy kadrowe zachodzące w cywilnych i wojskowych strukturach państwowych (s. 9). Za pierwszoplanowe uznał zjawiska, za drugoplanowe konkretne osoby. W uzasadnieniu napisał: Z tego też względu nie stawiano sobie za cel rozszyfrowania wszystkich występujących w dokumentach pseudonimów, traktując je jako egzemplifikację przedstawianych procesów kadrowych (s. 9). Takie postawienie sprawy, jak spojrzenie na niektóre procesy, ogranicza i założenia i cel pracy, stawiając ją w rzędzie publikacji zarysowujących jedynie badany problem. Niezwykle trudno także opisać, scharakteryzować i przeanalizować zjawiska nie znając osób, które je wykreowały. W II rozdziale, traktującym o strukturach władzy cywilnej Mianuję Pana Delegatem Okręgowym Rządu Polskiego na okręg, autor wymienia życiorysy i charakterystyki wybranych osób zaangażowanych w pracę w tych strukturach i cytuje kilka wspomnień z różnych źródeł. Ale rozdział ma tak nielogiczny układ, że czytelnikowi po lekturze trudno powiązać wątki w jedną całość. Zaczyna od krakowskiej Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj, która poddana została wnikliwej analizie w monografii napisanej przez historyka Grzegorza Ostasza 1, uzupełnionej 1 G. Ostasz, Krakowska Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj 1941-1945, Rzeszów 1996.

Jak kierowano Polskim Państwem Podziemnym 279 wspomnieniami delegata Jana Jakóbca 2. Jakóbiec rozpoczął organizowanie delegatury w sierpniu 1941 r. Autor ani jednym słowem nie wspomina, że w organizacji Służba Zwycięstwu Polski powołanej już 27 września 1939 r., mianowano Komisarza Cywilnego z podległymi mu komisarzami przy dowództwach wojewódzkich. Pomija całkowicie spory o miejscu i roli delegatury rządu w kraju, trwające ponad rok, między podziemnymi partiami politycznymi i SZP a później ZWZ, z czynnym udziałem Rządu RP na Uchodźstwie. Nic nie pisze o zadaniach i planach przysłanego przez emigracyjny rząd do Warszawy w 1940 r. ppłk. Jana Skrobohatego- -Jakubowskiego Vogla. Nie odwołuje się do Kazimierza Pużaka z PPS, mimo, że w bibliografii umieścił jego wspomnienia. Pużak opisuje w nich swoją koncepcję powołania delegatury zbiorowej, mającej być kontynuacją logicznie działającej koalicji rządowej o ile między krajem i stronnictwami popierającymi rząd, a samym rządem istniało zaufanie. Jakubowski po dłuższej rozwadze zgodził się lansować przed rządem myśl zbiorowej delegatury 3. Zbiorowa delegatura i koncepcje płk. S. Roweckiego, dowódcy ZWZ, o tworzeniu struktur podziemnej administracji w ogóle nie pojawiają się w pracy M. Ney-Krwawicza. Ludwik Muzyczka, twórca Teczki, jest przez autora wspomniany w przypisie do zdania pozostawmy jednak na boku zagadnienia związane z tworzeniem Teczki i jej rozwojem, gdyż mają one już stosunkowo bogatą literaturę (s. 35). Gdyby autor ją znał, rozdział ten zacząłby od marca 1940 r., kiedy to płk Rowecki ściągnął z Krakowa do Warszawy Muzyczkę, powierzając mu opracowanie założeń organizacyjnych dla powołania konspiracyjnej administracji. Nie przeczytamy w tej książce o projekcie Komend Etapowych, o Komisji Trzech (Skorobohaty-Jakubowski, Ludwik Muzyczka, Stanisław Kauzik), o organizowaniu od czerwca 1940 r. przez Muzyczkę Tymczasowej Administracji, począwszy od szczebla centralnego, stopniowo do niższych szczebli okręgowych i obwodowych. Nie dowiemy się, że to Ludwik Benedykt Muzyczka utworzył w ramach Tymczasowej Administracji departamenty, że to on na stanowisko dyrektora Departamentu Pracy i Opieki Społecznej powołał Jana S. Jankowskiego, późniejszego Delegata Rządu na Kraj i wicepremiera. Autor na s. 39-40 wymienia departamenty i kierujących nimi dyrektorów, ale nie wymienia dr. Edwarda Bairda, pierwszego dyrektora Departamentu Rolnictwa i Wyżywienia, a także nie pisze o wyłączeniu przez L. Muzyczkę z Departamentu Przemysłu i Handlu wszystkich zakładów pracujących dla przemysłu wojennego i firm kooperujących z nimi oraz utworzeniu 2 J. Jakóbiec, Na drodze stromej i śliskiej. Autobiografia socjologiczna, Kraków 2005. 3 K. Pużak, Wspomnienia 1939-1945, Zeszyty Historyczne, 1977, z. 41, s. 30.

280 Maciej Kledzik komórki przemysłu wojennego pod kierownictwem inż. Witolda Gokielego. Nie wymienia ani w jakich okolicznościach, ani kiedy zostały powołane departamenty. Pominięcie roli płk. S. Roweckiego i L. Muzyczki w tworzeniu struktur i kadr konspiracyjnej administracji jest dużym błędem tej pracy. W rozdziale wprawdzie pojawiają się informacje o procesach scaleniowych administracji wojskowej z cywilną, ale nie wyjaśniają one przyczyn i mechanizmów konsolidacji. A przecież zachowały się pisma Roweckiego do Delegatów Rządu, w których przedstawiał swoje stanowisko i propozycje na ten temat. Chociażby w liście do prof. Piekałkiewicza z 22 stycznia 1943 r., który dostępny jest w Instytucie Pamięci Narodowej 4. Gdyby autor je znał, z pewnością napisałby o nich w tym rozdziale. Dyskusyjne pozostają niektóre stanowcze twierdzenia autora, na przykład o rezygnacji Cyryla Ratajskiego z funkcji Delegata Rządu na Kraj z powodów zdrowotnych co nie było dyplomatycznym wybiegiem, a smutną rzeczywistością (s. 38). Zdania historyków na ten temat są podzielone, należało je przedstawić. Jasną stroną tego rozdziału są cytowane opracowania na temat działalności delegatur okręgowych w Krakowskiem (G. Ostasza) i na Pomorzu (G. Górskiego) 5. Obaj autorzy solidnie przeanalizowali kadrę kierowniczą, w przypadku G. Górskiego także w strukturach wojskowych, bez rozgraniczania obu struktur. Brakuje tak dokładnego opracowania dla Warszawy, gdzie skupiało się życie polityczne, administracyjne i wojskowe Polskiego Państwa Podziemnego. Ale sporo wnoszą już opracowania i analizy Waldemara Grabowskiego 6. Czytelnik powinien wiedzieć, że konspiratorzy reprezentujący władze i administrację cywilną z reguły byli pracownikami i urzędnikami administracji Generalnego Gubernatorstwa. Stąd mieli dostęp do różnych dokumentów i informacji oraz comiesięczne zabezpieczenie materialne, również dla swoich rodzin. Na przykład minister Adam Bień, pierwszy zastępca wicepremiera Jankowskiego, wykonywał aż do 1 sierpnia 1944 r. zawód sędziego. Ale tego z książki M. Ney-Krwawicza się nie dowiemy. W kolejnych kilku rozdziałach autor omówił struktury wojskowe i można zaobserwować, że czuł się w nich pewniej niż w cywilnych. Rozdział III o zagadnieniach kadrowych jest solidnie opracowany i udokumentowany, znajdziemy w nim analizy autora dokonane w oparciu o materiały źródłowe. Takimi są rozważania 4 IPN BU 1571/435 (dok. z zasobów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) Rząd RP ma Emigracji. Pismo Grota z 22 I 1943 r. mps, z zachowaniem oryginalnej pisowni, k. 70-72 oraz pismo z 17 III 1943 r.; ibidem, mps, k. 77. 5 G. Górski, Administracja Polski podziemnej w latach 1939-1945, Toruń 1995; idem, Polskie Państwo Podziemne 1939-1945, Toruń 1998. 6 W. Grabowski, Delegatura Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na Kraj 1940-1945, Warszawa 1995; idem, Polska tajna administracja cywilna 1940-1945, Warszawa 2003; idem, Polskie państwo wychodzi z podziemi, Warszawa 2007.

Jak kierowano Polskim Państwem Podziemnym 281 o cywilach w ZWZ a później AK, którzy pełnili ważne i odpowiedzialne stanowiska, np. Aleksander Kamiński, szef Okręgu Warszawskiego BIP, czy lekarz Zofia Franio, dowodząca kobiecymi patrolami minerskimi. Dużo energii i zaangażowania wnieśli do kadry dowódczej oficerowie rezerwy a także inwalidzi wojenni jak Józef Rybicki, szef warszawskiego Kedywu. Fragmentem tego rozdziału jest przedstawiony przez autora portret zbiorowy kierowniczej kadry oficerskiej KG SZP-ZWZ-AK, wykorzystany już przez niego we wcześniejszych publikacjach. Wykazuje w nim wysoki stopień wykształcenia wojskowego, fachowości i przygotowania oficerów do dowodzenia podziemną armią. Podobne portrety zbiorowe, na które powołuje się i cytuje autor, sporządzili Tomasz Strzembosz (kierownictwo Kedywu) 7, Halina Stachyra (dowództwo 27. DP AK) 8, Andrzej Przybyszewski (krakowski Okręg AK) 9, W. Bułhak (kontrwywiad AK) 10. Brakuje zbiorowych portretów dowódców innych okręgów, służb i jednostek, ten rozdział jest ciągle jeszcze otwarty i czeka na uzupełnienie. W rozdziale IV znajdziemy dobrze udokumentowaną ze znanych źródeł analizę zapotrzebowania na kadrę oficerską w Kraju i wzmocnienie ZWZ/AK zrzutami cichociemnych. To wzmocnienie zostało bardzo wnikliwie opracowane przez Jędrzeja Tucholskiego 11, na którego autor wielokrotnie powołuje się. Niewątpliwie wartościowymi są uwagi i komentarze z notatnika płk. Franciszka Demela, do których autor dotarł w londyńskim Studium Polski Podziemnej. W pierwszym zdaniu rozdziału V autor zaznaczył, że nie podejmuje się szczegółowego opisania prowadzenia akcji scaleniowej przez dowództwo ZWZ-AK dodając, że nadal w maszynopisie pozostaje praca płk. S. Sanojcy Struktura aparatu scalania organizacji wojskowych w ZWZ-AK-KSZK w latach 1940-1944. Rozdział ten powstał z zachowanej dokumentacji i opracowań historyków. Szczegółowo opisane zostało scalenie z AK Polskiej Organizacji Zbrojnej, Batalionów Chłopskich, Narodowej Organizacji Wojskowej, natomiast proces scaleniowy z Narodowymi Siłami Zbrojnymi potraktowany został przez autora skrótowo i w sposób niewyjaśniony do końca, chociaż są już na ten temat wyczerpujące opracowania. W VI rozdziale autor opisuje ruchy kadrowe dokonywane w podziemnych siłach zbrojnych. Podaje wiele szczegółów zmian i przetasowań personalnych na stano- 7 T. Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983. 8 H. Stachyra, 27 Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej. Żołnierze i kadra dowódcza i ich losy: studium historyczno-socjologiczne, Lublin 2003. 9 A. Przybyszewski, Z dziejów Krakowskiego Okręgu SZP-ZWZ-AK. W 60. rocznicę utworzenia Armii Krajowej, Kwartalnik Edukacyjny, 2002, nr 1. 10 Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, red. W. Bułhak, Warszawa 2008. 11 J. Tucholski, Cichociemni i spadochroniarze 1941-1956, Warszawa 2009.

282 Maciej Kledzik wiskach dowódczych w Komendzie Obszaru Lwów, ale czyni to bez odwołania do przypisów (s. 209-213, 215-218, 224-228), podobnie w Okręgu Lublin (s. 235-237). Sprawia to wrażenie, jakby to on był autorem ustaleń i analiz. W rozdziale VII przedstawiono i poddano analizie decyzje o awansach przekazywanych do kraju ze Sztabu Naczelnego Wodza. Jest to dobrze udokumentowany źródłowo przekaz pokazujący także motywy i aspekt psychologiczny tego zagadnienia. Oprócz wniosków awansowych dla kadr wojskowych omówiono zasady i sposób awansowania cichociemnych, znowu odwołując się do wymienionych wyżej publikacji J. Tucholskiego. W rozdziale VIII podjęty został temat awansów przez dowódcę AK, komendantów okręgów i obszarów. Kończy się stwierdzeniem, że kontyngenty awansowe nie zaspokajały rzeczywistych potrzeb. Rozdział IX traktuje o szkoleniu, doskonaleniu i kształtowaniu kadry dowódczej w warunkach konspiracji. Autor pisze w nim o przeszkoleniu dowódców, szkołach podchorążych, ale brakuje na przykład omówienia sposobów szkolenia, literatury (przedwojennych podręczników i opracowanych w podziemiu), kadr wykładowców, skąd ich rekrutowano. Nie ma informacji o konspiracyjnych szkołach podoficerskich. Omówione zostały niektóre, wybrane konspiracyjne pisma wojskowe o charakterze szkoleniowym. O kobietach w kierowniczych strukturach władz cywilnych i wojskowych autor w X rozdziale wypowiada się z atencją. Wymienia oddziały, wydziały i referaty Komendy Głównej AK, w których dominowały kobiety. Brakuje jednak opisu determinacji, z jaką kobiety walczyły o swoje prawa żołnierza Wojska Polskiego. Pięknym przykładem jest działalność kurierki do Naczelnego Wodza, jedynej cichociemnej, Elżbiety Zawackiej i pułkownik Marii Wittekówny. Mimo tego braku jest to jeden z lepiej napisanych rozdziałów tej pracy. W ostatnim rozdziale autor przedstawił straty kadry dowódczej AK poniesione w okresie okupacji. Zaznaczył, że nie można ich określić precyzyjnie i rzeczywiście już się tego nie uda zrobić. Bardzo kontrowersyjne jest stwierdzenie autora, że nadużywanie alkoholu w warunkach konspiracji było zrozumiałe. Tłumaczy to rozładowaniem ciągłego napięcia nerwowego i jednocześnie z drugiej strony uznaje za niezwykle niebezpieczne (s. 84). Gdyby książka ukazała się 40, czy 30 lat temu, jej autor za takie stwierdzenie byłby przez akowców odsądzony od czci i wiary. Podobnie za notorycznie powtarzany w pracy przymiotnik radziecki, który pojawił się na piśmie i w mowie przyniesionej ze wschodu dopiero na przełomie lat 1944/1945. W cytowanych oryginalnych polskich dokumentach z tamtego okresu występują przymiotniki sowiecki lub bolszewicki, a w komentarzach do nich i opisach autora

Jak kierowano Polskim Państwem Podziemnym 283 władza radziecka, radziecka okupacja i niewola, radziecki kontrwywiad, (np. s.: 53, 67, 205, 207, 215, 224, 256, 260, 310-311, 372). Zdarzyły się w pracy też sformułowania humorystyczne. Na przykład: [ ] ppor Borowej [ ] ukrywał się po ucieczce z obozu jenieckiego, do którego trafił po zestrzeleniu swojego samolotu (s. 215), branie pod włos gen. Sikorskiego (s. 255) czy nierównomierne pokrycie kadrą oficerską terenów PPP (s. 62). Praca Marka Ney-Krwawicza wnosi do historii organizacji i zarządzania Polskim Państwem Podziemnym w miarę solidnie opracowany udział władz i struktur wojskowych. Udział władz cywilnych został przedstawiony w jednym rozdziale, właściwie jest to zarys organizacji i zarządzania w okresie okupacji, pomijający działalność władz cywilnych w powstaniu warszawskim i po kapitulacji powstania, kiedy odbudowywano struktury Polskiego Państwa Podziemnego. Pominięte zostały zagadnienia niezmiernie ważne, gdyż gen. Okulicki, pełniący obowiązki komendanta AK, zgodził się pod wpływem ludowców na powołanie w Delegaturze Departamentu Spraw Wojskowych i zlikwidowanie Biura Informacji i Prasy AK z przeniesieniem jego agend do Delegatury. Były to decyzje o znaczeniu politycznym i społecznym, zmierzające do złagodzenia i ostatecznie likwidacji konfliktów trwających przez cały okres okupacji między władzami cywilnymi i wojskowymi. Tego nie ma w pracy M. Ney-Krwawicza, a decyzje powinny tam być nie tylko wymienione, ale też przeanalizowane. W uwagach końcowych autor konstatuje, że o obsadzie cywilnych stanowisk kierowniczych w Polskim Państwie Podziemnym decydował przede wszystkim czynnik polityczny, następnie fachowe przygotowanie. Pomija w pracy, nie poddając wnikliwej analizie, dwa bardzo ważne dekrety Prezydenta RP na Uchodźstwie: z 1 września 1943 r. ustanawiający Delegata Rządu na Kraj jako najważniejszego reprezentanta Rzeczypospolitej w okupowanym kraju oraz kolejny dekret: O tymczasowej organizacji władzy na terytorium Rzeczypospolitej z 26 kwietnia 1944 r., nadającego Delegatowi jeszcze większe uprawnienia cywilnej władzy. Dekret podporządkowywał mu wojsko. Ale co z tego, skoro w przededniu powstania sierpniowego 1944 r. nastąpiło odwrócenie ról, jak trafnie zauważył po wojnie Stefan Korboński. Delegat odgrywał rolę drugorzędną, na podejmowanie najważniejszych decyzji w Polskim Państwie Podziemnym nie miała wpływu Krajowa Rada Ministrów i Rada Jedności Narodowej. W powstaniu władze wojskowe starały się obsadzić wojskowymi delegatury rejonowe, w Śródmieściu Północnym i na Mokotowie nawet się to w sierpniu udało. Ale o tym nie przeczytamy w pracy Marka Ney-Krwawicza.

284 INFORMACJE O AUTORACH Arkadiusz Bożejewicz (ur. 1990 r.), student Wydziału Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania badawcze koncentruje wokół historii wojskowości XVII w. Tadeusz Grab (ur. 1980 r.), magister, doktorant w Instytucie Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Zajmuje się głównie polską historią wojskowości XIX w. Czesław K. Grzelak (ur. 1942), profesor zwyczajny, emerytowany pracownik naukowy Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Filii w Piotrkowie Trybunalskim. Specjalizuje się w historii wojskowości i historii najnowszej ze szczególnym uwzględnieniem II wojny światowej. Zbigniew Hundert (ur. 1986 r.), doktorant w Instytucie Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Zajmuje się polską wojskowością z II połowy XVII w., w szczególności dziejami koronnej kawalerii zaciągu narodowego i udziałem armii koronnej w wewnętrznych konfliktach politycznych. Maciej Kledzik (ur. 1950 r.), doktor habilitowany, pracownik naukowy w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Warmińsko- -Mazurskiego. Naukowo zajmuje się wojną polsko-rosyjską 1830-1831 i emigracją popowstaniową do Belgii oraz powstaniem warszawskim. Tadeusz Kmiecik (ur. 1935 r.), profesor zwyczajny, pułkownik Wojska Polskiego w stanie spoczynku, pracownik Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa i Ochrony im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Zainteresowania badawcze obejmują szeroki wachlarz zagadnień z historii polskiej i powszechnej wojskowości XX w., ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień lotnictwa wojskowego. Wojciech Kucharski (ur. 1958 r.), doktorant. Zainteresowania badawcze koncentruje na zagadnieniach polskiej wojskowości, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów militarnych i politycznych konfliktu Rzeczypospolitej z Kozaczyzną Zaporoską. Podejmuje również tematy związane z konfliktami zbrojnymi I połowy XIX w.

285 Karol Olejnik (ur. 1938 r.), profesor zwyczajny w Zakładzie Historii Wojskowej Instytutu Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Zajmuje się szeroką tematyką związaną z historią wojskowości średniowiecznej i nowożytnej, ze szczególnym uwzględnieniem historii myśli wojskowej, biografistyki wojskowej i historiografii wojskowości. Aleksander Smoliński (ur. 1964 r.), doktor habilitowany, profesor w Zakładzie Historii Wojskowej Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Zajmuje się szerokim wachlarzem zagadnień z dziedziny polskiej i powszechnej historii wojskowości. Miłosz Stępiński (ur. 1975 r.), doktor, adiunkt w Instytucie Kultury Fizycznej Uniwersytetu Szczecińskiego. Trener, specjalista szkolenia i analityk sportowy w dziedzinie taktyki i szkolenia zawodników, szef banku informacji w klubach piłkarskiej ekstraklasy. Autor licznych publikacji naukowych i prac metodycznych związanych z piłką nożną.

instrukcja wydawnicza Informacje ogólne Tekst właściwy Przesyłane do redakcji Studiów z Dziejów Wojskowości teksty, oryginalne, kompletne i wcześniej niepublikowane, prosimy przygotować według następującego schematu: a) teksty należy przesłać do redakcji drogą elektroniczną na adres e-mail: obhw@mwb.com.pl lub lradulski@mwb.com.pl; b) prosimy o nadsyłanie artykułów w pliku tekstowym (.doc,.docx,.rtf) w formacie A4. Teksty pisane i edytowane w innych programach (np. Open Office) są również dopuszczalne, jednak wydłuża to i utrudnia znacznie proces przygotowania publikacji. W skrajnych przypadkach redakcja zastrzega sobie możliwość odesłania tekstu autorowi w celu jego przebudowania do odpowiedniego formatu; c) do tekstu należy dołączyć streszczenie w języku polskim o maksymalnej objętości około pół strony wydruku (1 500-2 000 znaków ze spacjami); d) do tekstu należy dołączyć krótką notę biograficzną o autorze, zawierzającą następujące informacje: rok urodzenia, tytuł lub stopień naukowy, afiliację oraz zainteresowania badawcze; e) do tekstu należy dołączyć aktualny adres korespondencyjny i (jeśli się różni) adres zamieszkania, numer telefonu, NIP oraz PESEL; f) po uzyskaniu potwierdzenia przyjęcia nadesłanego tekstu do druku, Wydawca zobowiązuje się nadesłać na podany adres umowę licencyjną w dwóch egzemplarzach z kopertą zwrotną dla odesłania jednego, podpisanego egzemplarza umowy; g) prace publikowane w Studiach z Dziejów Wojskowości są oceniane przez recenzentów zewnętrznych. Pozytywna opinia recenzenta jest warunkiem publikacji tekstu. W przypadku wniesienia uwag przez recenzenta, warunkiem publikacji tekstu jest ich uwzględnienie przez autora. Reakcję naukową oraz korektę przeprowadza wewnętrzne kolegium redakcyjne; h) redakcja zastrzega sobie prawo adiustowania nadesłanych tekstów; Nadesłany tekst powinien zostać sformatowany według schematu: a) czcionka Times New Roman, rozmiar 12 pkt. w kolorze czarnym, marginesy 2,5 cm, interlinia 1,5, tekst wyjustowany jednolity, strony numerowane automatycznie w prawym dolnym roku cyframi arabskimi, wcięcie akapitowe 1,25; b) na pierwszej stronie nadesłanego artykułu należy umieścić w lewym, górnym rogu: imię i nazwisko autora, obok w nawiasie miejscowość (afiliację); c) na pierwszej stronie nadesłanego artykułu recenzyjnego powinna się znaleźć pełna informacja bibliograficzna dotycząca recenzowanej książki (imię i nazwisko autora, pełny tytuł zgodnie z zapisem na stronie tytułowej, miejsce i rok wydania, nazwa wydawnictwa, liczba stron, ewentualnie nazwa serii wydawniczej). Jeżeli recenzja dotyczy pracy zbiorowej bądź edycji źródłowej należy podać pełne imiona i nazwiska redaktorów lub wydawców. Jeżeli praca jest wielotomowa liczbę tomów lub części cyframi arabskimi, miejsce i rok wydania, nazwę wydawnictwa, liczbę stron, ewentualnie nazwę serii wydawniczej. W przypadku dzieł obcojęzycznych pełen zapis zgodny ze stroną tytułową recenzowanej pracy; d) wszelkie ogólnie przyjęte skróty można stosować dowolnie, acz konsekwentnie w całym tekście. Skróty niejasne i budzące wątpliwości należy wyjaśnić przy pierwszym ich pojawieniu się w pracy;