Zdzisława Kopczyńska,Lucylla Pszczołowska Z zagadnień struktury językowej polskiego sylabowca

Zdzisława Kopczyńska,Lucylla Pszczołowska Z zagadnień struktury językowej polskiego sylabowca Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 59/2, 183-193 1968

ZDZISŁAWA KOPCZYŃSKA, LUCYLLA PSZCZOŁOWSKA Z ZAGADNIEŃ s t r u k t u r y j ę z y k o w e j p o l s k i e g o SYLABOW CA A nalizy prowadzone w ram ach prac nad m etryką porównawczą poezji słow iańskiej pozw alają na podstawie dotychczasowych wyników uchw ycić pewne charakterystyczne cechy wypełnienia w iersza m ateriałem językowym. W jednym z ostatnich zeszytów Pam iętnika L iterackiego (1967, z. 4) autorki niniejszego artykułu przedstaw iły rezu ltaty swoich badań nad językową budową polskiego 8-zgłoskowca. O becnie pragniem y w podobny sposób opisać i porów nać dw a średniów kowe rozm iary: 11-zgłoskowiec i 13-zgłoskowiec. Oba te rozm iary pierw szy ze średniów ką po sylabie 5, drugi ze średniów ką po 7 są najszerzej stosowanym i, a od w. XIX począwszy praw ie jedynym i reprezentantam i wiersza sylabicznego, czyli system u w ersyfikacyjnego n a jb a rd zie j ch arakterystycznego dla polskiej poezji. M ateriał badań, tak jak i w w ypadku 8-zgłoskowca, stanow ił wiersz dru g iej połow y w. X IX, w iersz utw orów w zasadzie nieepickich. O graniczenie się do ram w iersza głównie lirycznego dyktow ane jest faktem stosunkow ej rzadkości wierszow anej epiki w tym okresie. Dla obu form atów wierszowych m ateriał ekscerpowano w m iarę możności z tw órczości tych sam ych poetów; i tak wyzyskane zostały 11-zgłoskowće i 13-zgłoskowce A snyka, K onopnickiej, Kondratowicza, Ujejskiego, Norw ida oraz Gomulickiego. Jednorazow a próbka w ynosiła 50 wersów na ogół pochodzących z jednego utw oru (w jednym ciągu). Próbek takich dla każdego fo rm atu w ierszow ego zbadano po 10. Referow ane tu w yniki badań stru k tu ry językowej w iersza dotyczyć będą przede wszystkim związków pomiędzy form atem a ukształtow aniem akcentow ym (rozkład akcentów i dobór zestrojów akcentow ych) 1 oraz 1 Jako zestrój akcentowy traktowany był: 1) wyraz pełnoznaczny 1-sylabowy; 2) wszystkie wyrazy polisylabiczne; 3) wyraz pełnoznaczny z enklityką lub / i proklityką (proklitykami) 1-sylabową; 4) sekwencja 1-zgłoskowych wyrazów niepełnoznacznych: dwa wyrazy, np. do m nie, lub trzy wyrazy, np. a co to.

184 Z D Z ISŁ A W A K O P C Z Y Ń S K A, L U C Y L L A PSZC Z O Ł O W SK A związków pomiędzy form atem a określoną długością w yrazów 2 i m iejscem przedziałów m iędzyw yrazow ych we wzorcu rytm icznym. Przy charakterystyce każdego z form atów operować będziem y wartościam i sum arycznym i, na które składają się udziały danych elem entów łącznie we w szystkich próbkach. Te sum aryczne wartości potraktujem y jako reprezentatyw ne dla interesujących nas form atów (w drugiej połowie w. XIX) oraz jako podstaw ę do porów nania obu form atów. W yniki analizy poszczególnych próbek nie są w pełni identyczne, m iędzy udziałem obserwowanych elem entów w poszczególnych próbkach a udziałem tych zsumowanych elem entów w całości m ateriału zachodzą czasami istotne różnice (będziemy je sygnalizować dla każdego przypadku). Różnice te jed n ak w y stęp u ją rzadko. 11-zgłoskowiec (5 + 6) 1. Akcenty zestroje akcentowe Już sam wzorzec rytm iczny 11-zgłoskowca ze średniów ką po sylabie 5 determ inuje możliwości rozkładu akcentów. W polskiej w ersyfikacji ten form at średniów kow y realizow any jest wyłącznie z paroksytonezą obu członów w ersu, stąd też z góry wiadom o, że zawsze będą akcentow ane sylaby 4 i 10, że nie będzie akcentu na sylabach 5 i 11 (tzn. w w y głosie wyrazu) oraz że ze względu na zdecydowaną przew agę form polisylabicznych, z reguły paroksytonicznych, bardzo rzadko w ystąpi akcent na sylabach 3 i 8 (tzn. poprzedzających sylaby obciążone akcentem m etrycznym ). W takiej sy tu acji w członie średniów kow ym 11-zgłoskowca w zasadzie tylko dwie pozycje są pod względem akcentow ym swobodne : 1 i 2. Jak to w ynika z obliczeń sum arycznych, obie te pozycje traktuje się rów norzędnie: przypada n a nie jednakow a liczba sylab akcentowanych, około 5 0 % 3 na każdą. Przew idyw alna rzadkość w ystąpienia sylaby akcentow anej w pozycji 3 została w zebranym przez nas m ateriale potw ierdzona, ak cen ty p o jaw iają się tu tylko w 4% w ersów. W członie klauzulow ym frekw encja akcentow anych sylab w pozycji 9 (przed akcentem m etrycznym ) jest jeszcze niższa, akcent na sylabie 9 przypada tylko w 0,6% wersów. Tłumaczy się to najpraw dopodobniej w iększą rozpiętością części klauzulow ej dającej do dyspozycji trzy 2 Jako wyraz traktujemy sekwencję liter (w zasadzie według reguł pisowni współczesnej) wyodrębnioną z obu stron odstępem graficznym. 3 Różnice występują tu w trzech próbkach: 1) w jednym z utworów silnie akcentowo obciążona jest pozycja 1 (w 62% wersów); 2) w dwóch utworach słabiej akcentowo obciążona jest pozycja 2 (akcentowana w 34% i w 32% wersów).

Z Z A G A D N IE Ń ST R U K T U R Y JĘZY K O W EJ PO LSK IE G O SY L A BO W C A 185 m iejsca, na które może padać akcent (oczywiście, nie licząc akcentu m etrycznego w pozycji 10), a w związku z tym um ożliw iającej luźniejsze niż w 5-zgłoskow ym członie w ypełnienie akcentow e. Te trzy m iejsca, tzn. w kolejności pozycje 6, 7, 8, nie są obciążone w sposób rów nom ierny. Na pozycję 6 (czyli pierwszą po średniówce) przypada stosunkow o najniższa liczba sylab akcentow anych (w 34,4 /o w ersów), n a jsiln ie j zagęszczają się akcenty na sylabie następnej (w pozycji 7 w 47,6 /o wersów), pozycja 8 jest znów słabiej obciążona akcentowo (w 39,2% w ersów )4. Ta nierównom ierność mówi o istnieniu w yraźnej ten d e n c ji do am fibrachizacji członu klauzulow ego. Różnica o jedną sylabę m iędzy członami 11-zgłoskowca stanowi więc o odm iennych możliwościach ich w ypełnienia akcentowego. 5-zgłoskow y człon, jak to w y k azu ją w yżej podane re z u lta ty analiz, jest odcinkiem, w którym swobodnie mieszczą się tylko dw a akcenty, oddzielone od siebie jed n ą lub dw om a sylabam i nieakcentow anym i ( ^ i ------- ). Natom iast 6-zgłoskowy człon ma pod tym względem m ożliw ości znacznie szersze. Może on być zarów no trzyakcentow y (-^ 7 ), jak i dw uakcentow y, i to w trzech w ariantach (------ ^ ; -------- ' ; -------- ). Rozstęp zatem m iędzy akcentam i może być tu 1-, 2- lub naw et 3-sylabowy. Zbadany m ateriał wskazuje, że najczęściej realizow any jest układ o 2-sylabowym odstępie m iędzy akcentam i. Poruszona tu spraw a większej luźności akcentow ej członu 6-zgłoskowego wiąże się bezpośrednio z udziałem zestrojów akcentow ych w obu członach w ersu. M iędzy częścią średniów kow ą a klauzulow ą 11-zgłoskowca zachodzą w tym zakresie znaczne rozbieżności. Przede wszystkim, jak łatw o przew idzieć, różna jest w obu w ypadkach frekw encja zestrojów 4-sylabow ych. M am y ich oczywiście znacznie w ięcej w członie k la u zulowym (15,7% wobec 3% w członie średniówkowym). W ynika to głównie z fak tu, że 4-sylabow y zestrój akcentow y nie może się rozpoczynać w raz z 5-sylabowym odcinkiem, w którym konstantę stanow i akcent na sylabie 4. Mógłby, oczywiście, rozpoczynać się w raz z sylabą 2, ale wówczas w arunkiem koniecznym byłoby poprzedzenie go monosylabą pełnoznaczną, a takich w polszczyźnie jest stosunkow o niew iele. W zbadanym przez nas m ateriale na 500 w ersów 11-zgłoskow ych takich w ypadków w ypełnienia członu średniów kow ego jest tylko 13. W ogólnym rachunku zestroje monosylabowe (licząc je w obu członach w e rsu łącznie) z a jm u ją niższą pozycję niż zestroje 4-sylabow e 4 W jednym z analizowanych utworów Konopnickiej inny jest udział sylab akcentowanych w pozycjach 6, 7 i 8: 20%, 80%, 18% (bardzo wyrazista amfibrachizacja).

186 Z D Z ISŁ A W A K O P C Z Y Ń S K A, L U C Y L L A PSZ C Z O Ł O W SK A {11,2% wobec 18,7%). Udział ich przedstaw ia się inaczej w każdym z członów w ersu: w członie pierw szym w ystępują one praw ie dw ukrotnie liczniej (7,1% wobec 4,1%). N atom iast pu n k t k o n cen tracji ow ych zestro jó w w obu w ypadkach spoczyw a w nagłosie odcinka. Zgodnie z norm ą języka polskiego zarówno w pierw szym jak i w drugim członie w ersu główną rolę grają zestroje 2- i 3-sylabowe. Ale podczas gdy 3-sylabowe w każdym z członów w ersu m ają taką sam ą w zasadzie frekw encję (przed średniów ką 39,6%, po średniówce 41,9% 5), udział 2-sylabow ych zestrojów jest istotnie wyższy w członie średniów kow ym (46,1% wobec 37,2% 6). Z n ajd u je to również, p rzy n ajm n iej częściowe, uzasadnienie w różnicy rozpiętości sylabicznej, jaka istnieje m iędzy obu członami przy zdeterm inow anym m iejscu jednego akcentu (na przedostatniej w obu członach). Typow e w ypełnienie zestrojow e odcinka 5-zgłoskowego to po jednym zestroju 2- i 3-sylabowym, podczas gdy w 6-zgłoskow ym odcinku są m ożliwe trz y kom binacje: a) trz y zestroje 2-sylabowe, b) zestrój 2-sylabowy i zestrój 4-sylabowy, c) dwa zestroje 3-sylabowe. W zbadanym m ateriale niższy udział 2-sylabowych zestrojów po średniówce rekom pensowany jest wyższym udziałem zestrojów 4-sylabow ych. 2. Wyrazy dział między wyrazowy, rozpiętość sylabiczna W członie średniów kow ym 11-zgłoskowca obserw uje się znaczne zagęszczenie działów m iędzy wyrazowych po sylabie 3; przypadają oné w tym m iejscu w 68,4% wersów. W skazuje to na istnienie tendencji do w ew nętrznego podziału odcinka 5-zgłoskowego na 3 + 2. W członie k la u zulowym taka tendencja nie w ystępuje. Przedziały m iędzywyrazowe po sylabie 3 m ają taką sam ą praw ie frekw encję jak po sylabie 4 (w 57,2% wersów i w 56,2% wersów). M niej często pojaw ia się przedział m iędzyw yrazow y na początku obu odcinków; w członie średniówkow ym po sylabie 1 w 50,6%, po sylabie 2 w 54% wersów. Analogicznie i w członie klauzulow ym p a n u je pod ty m w zględem znaczna rów now ażność, choć przedziałów jest stosunkowo m niej (po sylabie 1 w 44% w ersów, po sylabie 2 w 41% wersów). W obu członach w ersu najw ięcej spotykam y w yrazów 1- i 2-sylabowych; łącznie udział tych wyrazów jest przy tym bardzo zbliżony (w członie średniówkow ym 39,5% i 43%, w członie klauzulow ym 33,2% i 38,7%). Istnieje natom iast różnica we frekw encji w yrazów 1-sylabowych 5 Tylko w jednej próbce istnieje różnica, i to znaczna: 3-sylabowych zestrojów jest 70%. 6 W jednej próbce istotna różnica w ilości zestrojów 2-sylabowych (18%).

z z a g a d n i e ń s t r u k t u r y j ę z y k o w e j p o l s k i e g o SY L A BO W C A 187 w obu członach w ersu, są one liczniejsze w członie 5-zgłoskowym (39,5% wobec 23,2%). Zachodzi także różnica m iędzy występowaniem w obu członach w ogóle m niej licznych wyrazów 3-sylabowych, tym razem n a korzyść członu klauzulow ego (22,7% wobec 14,5%). I ta odm ienność językowego w ypełnienia każdego z członów 11-zgłoskowego w ersu w ydaje się być w jakim ś stopniu uw arunkow ana ich rozpiętością sylabiczną. O jedną sylabę dłuższy odcinek 6-zgłoskowy pozwala na częstsze użycie w nim wyrazów 3-sylabowych (dwa w yrazy 3-sylabowe mogą w nim być użyte jednocześnie). Przypuszczalnie też liczniejsze w ystępow anie w yrazów 3-sylabowych redukuje tu ta j liczbę wyrazów 1-sylabow ych. 13-zgłoskowiec (7 + 6) 1. Akcenty zestroje akcentowe 7-zgłoskowy człon średniów kow y tego form atu pozostawia w zasadzie cztery m iejsca swobodne dla obciążenia akcentowego: pozycje 1, 2, 3 i 4; w związku z akcentem m etrycznym, przypadającym na sylabę 6, można założyć, że pozycje 5 i 7 nie będą akcentowane. Te cztery pierwsze pozycje w zbadanym przez nas m ateriale są obciążone akcentam i nieomal że rów nom iernie 7 (pozycja 1 w 42,6% wersów, 2 w 39,2%, 3 w 42,2%, 4 w 39,2%). Zgodnie z przew idyw aniem frekw encja akcentu na pozycji 5 jest znikom a zaledw ie W 3,2% wersów. Z trzech nie zdeterm inow anych pod względem akcentowym pozycji członu klauzulowego dwie, a mianowicie 8 i 10, są akcentow ane równie często. W zestaw ieniu z nim i znacznie silniej eksponowana jest pozycja 9, środkowa (pozycja 8 w 32,4% wersów, 9 w 51,6%, 10 w 3 3,8% 8). F akt, że w artość m odalna przypada tu ta j na pozycję środkową, świadczy o tendencji do amfibrachicznego kształtow ania tego członu (pozycja 12 ma akcent m etryczny). Udział zestrojów akcentow ych różnej rozpiętości w 13-zgłoskowym form acie przedstaw ia się następująco: Nie biorąc w rachubę zestrojów dłuższych od 4-sylabow ych, któ re p o jaw iają się rzadko, i to praw ie 7 Tylko w jednym z analizowanych utworów wyraźnie zachwiana jest ta równowaga na korzyść pozycji 1 i 3 (62%, 28%, 64%, 22%). 8 Istotne odchylenia od tych wartości zachodzą w trzech próbkach: 1) w jednym z utworów Konopnickiej frekwencja sylab akcentowanych na poszczególnych pozycjach wynosi 16%, 82%, 8%; 2) w utworze Ujejskiego wyraźnie słabsze nasycenie akcentami w pozycji 9 (38%), więcej natomiast sylab akcentowanych w pozycji 10 (48%); 3) w utworze Gomulickiego w pozycji 9 też znacznie mniej sylab akcentowanych (36%).

188 Z D Z ISŁ A W A K O P C Z Y Ń S K A, L U C Y L L A PSZC Z O Ł O W SK a w yłącznie w 7-zgłoskowym członie (3 /o 5-sylabow ych zestrojów), n a j niższe w artości obserw uje się w w ypadku zestrojów 1-sylabow ych. Udział ich jest w obu członach podobny (5,8% w członie średniów kow ym, 3,9% w członie klauzulow ym ). Oba człony są także rów nom iernie n a sy cone zestrojam i 4-sylabowym i, których notujem y przy tym znacznie więcej niż m onosylabicznych (przed średniów ką 12,9%, po średniów ce 15,4%). Najwyższą frekw encję w ykazują zestroje 2- i 3-sylabowe, nie jest ona jednak taka sam a w każdym z członów. W członie średniów kow ym przew ażają zestroje 2-sylabowe nad 3-sylabowym i (44,6% wobec 33,7%). Odw rotnie w członie klauzulow ym, gdzie w ystępuje przew aga zestrojów 3-sylabowych nad 2-sylabowym i (3-sylabowych 43,8% 9, 2-sylabow ych 36,1%). S y tu acja ta tłum aczy się zapew ne w jak iejś m ierze ódm ienną rozpiętością sylabiczną członów, a więc odm iennym i możliwościami ich w ypełnienia przez zestroje 3-sylabowe. W 6-zgłoskowym członie mogą się mieścić bez reszty dwa takie zestroje, w 7-zgłoskowym w arunkiem ich jednoczesnego w ystąpienia będzie obecność 1-sylabowego zestroju (wyraz m onosylabiczny pełnoznaczny). Zestrojów takich w polszczyźnie jest mało, stąd też kom binacja 1 + 3 + 3 lub 3 + 1 + 3 nieczęsto się pojaw ia. 2. Wyraz dział międzywyrazowy, rozpiętość sylabiczna Analizowany m ateriał w ykazuje zdecydowanie większą koncentrację przedziałów m iędzyw yrazow ych na dalszych pozycjach w obu członach w ersu (zob. Tabele, n r 4). Największy w obu członach udział m ają w yrazy 2-sylabowe. Pod tym względem m iędzy członami nie w ystępuje istotna różnica (człon średniówkowy 41,9%, klauzulow y 36,1%). Zachodzi ona natom iast w w ypadku w yrazów 1- i 3-sylabow ych. Człon średniów kow y jest bogatszy od członu klauzulowego w w yrazy 1-sylabowe, uboższy zaś w w yrazy 3-sylabowe (wyrazów 1-sylabowych przed średniów ką 36,2%, po średniówce 28,9%; wyrazów 3-sylabowych przed średniów ką 17,8%, po średniów ce 28,3%). Podobieństwa i różnice w budowie obu formatów 13-zgłoskowiec (7 + 6) i 11-zgłoskowiec (5 + 6) różnią się, jak to oczyw iste, rozm iarem sylabicznym członu średniów kow ego, łączy je n a tom iast tożsam ość sylabiczna członu klauzulow ego. W arto podkreślić 9 W jednym z analizowanych utworów Konopnickiej istotnie więcej jest 3-sylabowych zestrojów (58,6%).

Z Z A G A D N IE Ń ST R U K T U R Y JĘZY K O W EJ PO LSK IE G O SY L A B O W C A 189 przy tym, że mimo 2-sylabow ej różnicy w rozpiętości pierwszych członów oba te człony m ają nieparzystą liczbę zgłosek. W jakim stopniu ta różnica i ta tożsam ość w p ły w ają n a stosunek obu wzorców w zakresie ich w y pełnienia obserw owanym i tu elem entam i językowymi? Otóż na podstaw ie ' podanych już wyników analiz można stwierdzić, że w ty ch nierów nych sobie członach średniów kow ych istnieje n astępująca zbieżność: pozycje pod względem akcentow ym swobodne (1 i 2 w 11-zgłoskowcu; 1, 2, 3 i 4 w 13-zgłoskowcu) są rów nom iernie obciążone akcentam i. Równomierność ta jest w yrazistym spraw dzianem sylabiczności członów średniów kow ych w obu form atach. Dodatkowo potw ierdza to w ypełnienie członów układam i sylab akcentow anych i nieakcentow anych (zob. Tabele, nr 2); realizują się m niej więcej rów nom iernie w szystkie przew idyw alne w arianty układu akcentowego. Jest przy tym rzeczą w artą uwagi, że w obu członach średniówkow ych pozostaje dość szeroki m argines dla układów innych (w 18% wersów i w 20% wersów), z punktu widzenia toku akcentowego polszczyzny nie dających się tak łatw o przewidzieć. Należeć będą tutaj układy z tzw. zbitkam i akcentow ym i (np. *--*- ) oraz u k łady o dużej przestrzeni bezakcentow ej ( n p. ------------ i -z.----------- ' ). Stanowi to o pew nym podobieństwie członów średniów kow ych i odróżnia je od 6-zgłoskowych członów klauzulowych. W członach tych m argines dla nietypow ych układów akcentow ych jest znacznie węższy (w 11% wersów i w 7% wersów). P od w zględem rozkładu akcentów oba 6-zgłoskowe człony klauzulow e nie różnią się. Zarów no w 11-zgłoskowcu jak i w 13-zgłoskowcu w y stępują tendencje do akcentowego eksponowania pozycji 2 w tych członach, tzn. do am fibrachicznego kształtow ania 6-zgłoskowca. U kształtow anie am fibrachiczne członu klauzulow ego w obu form atach obejm uje praw ie połowę wersów. Udział innych układów akcentowych także nie w ykazuje istotnych rozbieżności (zob. Tabele, n r 2). W zakresie zestrojów akcentow ych o rozm aitej długości człony śred niów kow e obu form atów istotnie różnią się m iędzy sobą w dwóch p u n k tach. Przede wszystkim, co łatwo przewidywać, człon 7-zgłoskowy jest o wiele bogatszy w zestroje 4-sylabowe (12,9% wobec 3%). Człon 5-zgłoskow y zaś góruje nad 7-zgłoskowym frekw encją 3-sylabowych zestrojów (39,6% wobec 33,7%). Udział zestrojów akcentowych 2- i 1-sylabowych jest w obu członach podobny, z ty m w szakże zastrzeżeniem, iż w 7-zgłoskowym członie zestroje 1-sylabow e nie grupują się w tak w yraźnej, ja k w w ypadku 5-zgłoskowego, przew adze na pozycji 1. Podkreślić tu jednak trzeba, że i z p u n k tu w idzenia budow y zestrojow ej zachodzi in teresu jąca zbieżność członów średniów kow ych w zestaw ieniu ich z członam i klauzulow ym i. W yraża się ona w w yższej fre k

190 Z D Z ISŁ A W A K O P C Z Y Ń S K A, L U C Y L L A P SZC Z O Ł O W SK A wencji zestrojów 2-sylabowych w odcinkach 5- i 7-zgłoskowym, niż to obserw uje się dla członów 6-zgłoskow ych obu form atów. Człony klauzulowe 11-zgłoskowca i 13-zgłoskowca nie różnią się między sobą, gdy chodzi o w ypełnienie ich zestrojam i akcentow ym i o rozm aitej długości. 6-zgłoskowe człony klauzulow e cechuje rów nież ta sam a śre d n ia rozpiętość zestroju akcentow ego; w ynosi ona 2,7 sylaby. W członach śre d niówkowych tak 11-zgłoskowca jak i 13-zgłoskowca średnia rozpiętość zestroju akcentowego jest m niejsza: w 5-zgłoskowym członie wynosi 2,5 sylaby, w 7-zgłoskowym 2,6 sylaby. Okazuje się więc. że średnia rozpiętość zestroju akcentowego nie m usi w zrastać w raz z długością sylabiczną odcinka. W niosek ten potw ierdza dodatkow o ob serw acja dotycząca średniej rozpiętości zestroju akcentowego w w ierszu 8-zgłoskowym. Dla sylabicznej postaci takiego wiersza średnią stanow i 2.6 sylaby, a więc tyle samo co dla członu 7-zgłoskowego, a m niej niż dla członu 6-zgłoskowego 10. In n y aspekt ty ch zróżnicow ań u jaw n ia zestaw ienie ilościow ego udziału zestrojów akcentow ych w poszczególnych członach analizow anych form atów (zob. Tabele, nr 3). W 6-zgłoskowym członie zdecydow anie przew aża w ypełnienie dw uzestrojow e. Analogicznie rzecz się p rze d sta w ia z członem 5-zgłoskowym. S tąd też istnieje silna ten d e n c ja do rów nowagi akcentowej obu członów 11-zgłoskowca (5 + 6). Ta podw ójna niejako tonizacja form atu 11-zgłoskowego w yraża się w badanym m ateriale 65,8 /o wersów czteroakcentow ych (2 + 2). W 13-zgłoskowcu tak a czteroakcentow a postać m a udział przeszło dwa razy niższy; w ersów, w k tó rych każdy człon w ypełniają dwa zestroje, jest 29,2 /o. D ruga możliwa w tym form acie odm iana równoważności akcentowej członów, postać: 3 ak cen ty + 3 akcenty, realizow ana jest jeszcze słabiej, bo tylko w 12% wersów. Natom iast na pierwsze miejsce w 13-zgłoskowcu w ysuw a się takie wypełnienie form atu, przy którym oba człony są sobie nierów noważne: trzy akcentowy człon średniówkow y + dw uakcentow y człon klauzulowy. Postać ta nie jest tak eksponowana jak form a czteroakcentow a w w ypadku 11-zgłoskowca, niem niej udział jej w yraża się wysoką cyfrą 46,8%. Przedstaw iona wyżej spraw a zróżnicowań średniej rozpiętości zestroju akcentow ego wiąże się z różnicą w średniej rozpiętości w yrazu w b a d a nych członach rytm icznych. Sytuacja pod tym względem przedstaw ia się podobnie: średnia rozpiętość w yrazu jest najniższa w 5-zgłoskowym odcinku i wynosi 1,8 sylaby, wyższa w 7-zgłoskowym członie (1,9 sylaby) 10 Natomiast w 3-akcentowym 8-zgłoskowcu średnia rozpiętość zestroju jest wyższa i równa się 2,7 sylaby, tj. tyle co w 6-zgłoskowym członie klauzulowym.

Z Z A G A D N IE Ń ST R U K T U R Y JĘ ZY K O W EJ PO L SK IE G O SY L A BO W C A 191 i najw yższa w członie 6-zgłoskowym (2,1 sylaby). Tak więc, jak w w y padku średniej długości zestroju akcentowego, w zrost rozpiętości sylabicznej odcinka nie m usi w pływ ać na zwiększanie się liczby wyrazów dłuższych. Także i dla tej spraw y dodatkow ym potw ierdzeniem jest średnia długość w yrazu w 8-zgłoskowcu sylabicznym, rów nająca się 1,85 sylaby. Jeśli idzie o udział w yrazów różnej rozpiętości, to oba fo rm aty w ierszowe nie różnią się w sposób istotny. Ale i w tej dziedzinie zachodzi pewne podobieństwo m iędzy budową obu członów średniówkow ych w zestaw ieniu ich z członami klauzulowym i. Tak w członie 5-zgłoskowym jak i 7-zgłoskowym więcej jest wyrazów 1-sylabowych niż w członach klauzulow ych, a jednocześnie m niej w yrazów 3-sylabow ych. Z ebrane tu w yniki analiz i zestaw ień w sk azu ją na w yraziste przeciw staw ienie w kilku istotnych punktach organizacji językowej członów średniów kow ych 11- i 13-zgłoskowca wobec wspólnego dla obu form atów 6-zgłoskowego członu klauzulowego. W tym członie 6-zgłoskowym ma miejsce, jak już wspom niano, wyższy udział zestrojów 3-sylabowych i w yrazów 3-sylabowych, eksponowanie akcentow e pozycji 3 w członie, a zarazem zawsze w ęższy m argines dla nietypow ych układów akcentowych. W szystkie te cechy budow y językow ej świadczą o tendencjach do regularności, jednocześnie akcentow ej i zestrojow ej a więc do sylabotonizacji. N ierów ne pod w zględem ilości sylab człony średniów kow e 5- i 7-zgłoskowy, ze swoją równom iernością akcentowego obciążenia pozycji sw obodnych, w ielością układów akcentow ych (znacznie szerszą realizacją układów akcentow ych nietypowych), stanow ią zatem w tych dwuczłonowych konstrukcjach 11- i 13-zgłoskowca elem ent b ardziej sylabiczny, podbudow ując w ten sposób silnie sylabizm obu fo r matów. Jakie są przyczyny owej niezależności budow y członu klauzulowego' wobec poprzedzających go części średniów kow ych? Co pow oduje an a logię w strukturze członów 5- i 7-zgłoskowego? Na te pytania trudno w chwili obecnej odpowiedzieć w sposób w yczerpujący. Poza wskazaną już tu spraw ą sylabicznej rozpiętości zapew ne iakąś rolę odgryw a w y stępowanie w członie klauzulow ym rym u (może on wpływać na dobór wyrazów dłuższych); ważny czynnik stanow i tu ta j niew ątpliw ie składnia. Z tego punktu widzenia w grę wchodzi klauzulow y charakter 6-zgłoskowego członu: odcinek ów rzeczyw iście może przypadać na drugą, końcową część zdania, w której zazwyczaj w ystępuje tendencja do grom a dzenia się dłuższych wyrazów czy zestrojów akcentowych. Tendencja taka może również w ystępować w w ypadkach, gdy wraz z członem klauzulow ym nie kończy się zdanie, a to na tej zasadzie, że organizacja m etryczna w ersów średniów kow ych stanow i organizację analogiczną d a

192 Z D Z ISŁ A W A K O P C Z Y Ń SK A, L U C Y L L A PSZC Z O Ł O W SK A zdania. Dokładne w yjaśnienie roli tych elem entów w ym aga dalszych badań, a przede w szystkim objęcia obserw acją budow y językow ej om aw ianych tu członów w w ypadkach, gdy w ystępują one w innych pozycjach m etrycznych, w in n y ch form atach średniów kow ych. TABELE (wartości podane w procentach) 1. Sylaby akcentowane w kolejnych pozycjach wersu 11-zgł. 13-zgł. 1 2 3 4 5 47,4 CO 1 2 i 6 7 8 9 10 11 4,2 99,4 0,6 1 34,4 47,6 39,2 0,6 100 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12! 13 42,6 39,2 42,2 39,2 3,2 99,8 0,2 32,4 51,6 CO c o co 0,3 100 i i 2. Układy akcentowe a) człon 5-zgłoskowy Л.------- ------ 38,4 -L---- ----- 43,6 inne 18 b) człon 7-zgłoskowy c) człon 6-zgłoskowy i i i 12,4 11-zgł. 13-zgł. J L--------L -------------L 22 /! / 17,8 14,6!! 1. 17,8! / 11,6 13,8 _L ' / 13,6 / 17,3 16,8 ----------_L---------------L - 14,2 -------L ----------J.-------- 42,3 47,8 inne 20 inne U 7 U -zgł. 3. Zestroje akcentowe a) zakończenia zestrojów akcentowych w kolejnych pozycjach wersu 1 i 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 11,2 38,6 50 ~ 100 7,6 30,2 46,6 37,4 100 13-zgł. 1 2 1 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 7,2 \ 36,6 I 39 43,8 40 99,6 5,8 29,4 49,2 35,8 100 \ 1

z z a g a d n i e ń s t r u k t u r y j ę z y k o w e j PO LSK IE G O SY L A BO W C A 193 przed średniówką b) rozpiętość zestrojów po średniówce 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 w 11-zgł. 7,1 46,1 39,6 3 4,2 1 4, 1 37,2 41,9 15,7 0,2 0,9 w 13-zgł. 5,8 44,6 33,7 12,9 3 3,9 36,1 43,8 15,4 0,4 0,4 c) ilość zestrojów akcentowych w w ersie przed średniówką / po średniówce 11-zgł. 13-zgł. 2/2 65,8 29,2 2/3 17,4 7,2 3/2 5,6 46,8 3/3 1,4-12 inne 9,8 4,6 4. Wyrazy a) zakończenia wyrazów w kolejnych pozycjach wersu 11-zgł. 13-zgł. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 U 50,6 54 68,4 2,8 100 44 41 57,2 56,2 0,4 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 46,8 48,8 52,2 58,4 58,6 2 100 37,6 36,6 61,2 52 100 przed średniówką b) rozpiętość wyrazów po średniówce 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 w 11-zgł. 39,5 43 14,5 2,6 0,4 33,2 38,7 22,7 5,1 0,2 0,1 w 13-zgł. 36,2 41,9 17,8 3,6 0,5 28,9 38,1 28,3 4,4 0,3 13 Pam iętnik Literacki 1968, z. 2