Bóbr w biotopach Bieszczadó w Wysokich Kraków 2007

A. Derwich P. Brzuski M. Hędrzak Bóbr w biotopach Bieszczadów Wysokich Zeessppóó ł Meet toodd i Orrggaanni izzaaccj jii Hooddoowl lii Zwieerrzząąt t Goo ssppoo ddaarrsskk icchh i i Wool lnnoo Żyyj jąąccyycchh Kraków 2007 2

redakcja i skład: dr inż. Magdalena Hędrzak prof. dr hab. Paweł Brzuski pracę recenzowali: prof. dr hab. Zbigniew Głowaciński Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, doc. dr hab. Kajetan Perzanowski Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Stacja Badawcza Fauny Karpat w Ustrzykach Dolnych. zdjęcia: prof. dr hab. Paweł Brzuski dr Antoni Derwich dr inż. Magdalena Hędrzak druk: Wydawnictwo i Drukarnia DRUKROL Al. 29 Listopada 46; 31-425 Kraków ISBN 83-922750 - 1-2 3

Myśl dziwna! Zawsze mi się zdaje, Że ktoś łzy moje widzi i słyszy westchnienia, I wiecznie około mnie krąży na kształt cienia. Adam Mickiewicz 4

1. Od historii po współczesność W czasach historycznych w puszczach polskich, litewskich i ruskich, tury, żubry, niedźwiedzie, rosomaki oraz bobry były integralnym elementem pralasów. Prawie od początku naszej państwowości był to gatunek objęty ochroną. W XI w. Bolesław Chrobry wydał Prawo Ochronne - regale bobrowe. Określało ono prawa władcy i obowiązki poddanych oraz surowe kary (z okaleczeniem włącznie), za różne formy kłusownictwa. Od XII wieku prawo do odłowu bobrów otrzymywali również książęta i hierarchowie kościelni. Zwiększenie liczby osób uprawnionych do polowania i intensywniejsze pozyskanie, spowodowało zmniejszenie liczebności populacji tych ssaków [55, 58, 97]. Z upływem czasu przywilej pozyskiwania bobrów stawał się coraz bardziej kosztowny. Zwiększające się zaludnienie zmuszało właścicieli terenów, na których znajdowały się ostoje bobrów do powoływania urzędów (bobrowniczy) oraz straży (custodes castorum). W roku 1529 król Zygmunt Stary w I Statucie Litewskim zakazał prowadzenia gospodarki rolnej w pobliżu siedlisk bobrów, a także niepokojenia tych zwierząt przez zbliżanie się do żeremi bliżej niźli rzut kijem [97]. Dzięki tego typu zarządzeniom, aż do XV stulecia w Polsce gatunek ten występował licznie [109]. W XVIII w. bóbr nadal był przedmiotem handlu mimo, że występowanie miało już charakter wyspowy. Ksiądz Kluk (1795 r.) charakteryzując cechy użytkowe tego ssaka pisał...sierść albo włos bobrowy w rękodziełach daie naiprzednieisze kapelusze i pończochy... zęby zdatne są malarzom pozłacaiącym do polerowania. Mięso złe nie iest a ogony osobliwością, które i w post wolne są do iedzenia... w lekarstwie głośne są bobrowe stroie. W 1828 gony bobrowe spotykano w dorzeczach Niemna i Prypeci. Szacowano, iż na tych terenach bytuje około 235 osobników [20]. Stosunkowo liczna populacja utrzymywała się na rozległych bagnach Niemna i Berezyny. W 1938 r. podawano, że liczebność tej populacji wynosiła około 400 osobników [20]. Do połowy XIX wieku w dorzeczu Wisły stanowiska bobra określano jako nieliczne [5, 21, 55, 79]. W roku 1850 w wodach Wisły, a w 1861 r. na Sanie w okolicy Leżajska, bobra widziano po raz ostatni [48]. W skali Eurazji do X wieku bóbr występował prawie na całym obszarze. Od XI w. stosunkowo szybko zmniejszało się terytorium występowania tego gatunku. 5

Na początku XX w. szacowano, iż łączna liczebność populacji w Europie nie przekraczała 700 osobników, a z tej liczby w: dorzeczu Rodanu: 30, dorzeczu Łaby: 200, dorzeczu Donu: 70, płd. Norwegii: 100, dopływach Dniepru i Niemna: 290 osobników [91]. Najistotniejszymi przyczynami zmniejszania się liczebności i areału bytowania tego gatunku było: intensywne pozyskanie łowieckie i kłusownictwo [6, 9, 55, 58, 97], ubożenie bazy żerowej [52, 79], degradacja siedlisk wynikająca z osuszania terenów podmokłych [24, 47, 107], regulacja rzek [14], nadmierna eksploatacja lasów [16], intensyfikacja gospodarki rolnej [53, 125], penetracja ostoi przez człowieka [10]. W Polsce w latach 1919-1934 rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego objęło bobra ścisłą ochroną. Status ten potwierdzono w Ustawie o Ochronie Przyrody z 1934 r. oraz we wszystkich jej nowelizacjach [93]. Ochrona przyczyniała się do stałego, chociaż powolnego wzrostu liczebności populacji. W okresie II wojny światowej liczebność tego gatunku drastycznie zmalała. Po wojnie zmieniły się granice Polski i wiele ostoi bobrów znalazło się poza nowo wyznaczonym terytorium naszego kraju. W 1958 r. w Polsce, wielkość populacji bobrów szacowano na 130 osobników. Migracja tych ssaków z dorzecza Niemna (obecnie obszar Litwy i Białorusi) oraz reżim ochronny sprawiły, iż na przestrzeni następnych kilkunastu lat populacja tych zwierząt w północno-wschodniej Polsce wzrosła do około 500 osobników [48]. Od połowy lat czterdziestych ubiegłego wieku w północno-wschodniej części Polski następował powolny wzrost liczebności rodzin bobrowych. Sporadyczne introdukcje nie dawały dużych szans na dynamiczny rozwój i rozszerzenie zasięgu populacji na terenie kraju. W związku z tym Polska Akademia Nauk i Polski Związek Łowiecki opracowały program, który w 1974 r. zatwierdziła Państwowa Rada Ochrony Przyrody [119, 120]. 6

Głównymi założeniami programu było: opracowanie metody skutecznej ochrony istniejących stanowisk, prowadzenie introdukcji i reintrodukcji, poprawa warunków bytowania przez zwiększanie zasobności bazy pokarmowej i retencji wód, na wytypowanych do wsiedleń stanowiskach, hodowla fermowa umożliwiająca rozmnażanie zwierząt i poznanie ich behawioru [121,122], kontrola liczebności populacji w przypadku znacznego zagęszczenia dokonywanie odłowów z przeznaczeniem odłowionych bobrów do wsiedleń na terenie kraju. Realizację programu powierzono Zakładowi Doświadczalnemu PAN w Popielnie, Wojewódzkim Zarządom PZŁ, Katedrze Zoologii Akademii Rolniczej w Poznaniu [7, 36]. Zapleczem technicznym i badawczym tego przedsięwzięcia był Zakład Doświadczalny Hodowli Zwierząt PAN w Popielnie [121]. Pierwsze bobry przeznaczone do hodowli fermowej sprowadzono z Woroneża. W ramach realizacji programu, w latach 1975-1978 przeprowadzono inwentaryzację stanowisk bobrów. Oszacowano, iż na terenie naszego kraju bytuje 270 rodzin czyli około tysiąca osobników. W latach 1975-1985 w zlewni Wisły wsiedlono na 64 stanowiskach 164 osobniki. W późniejszym okresie na terenie Beskidu Niskiego wsiedlono 60 bobrów [126]. W wyniku migracji zwierząt z polskiej części Beskidów w 1986 r. bobry pojawiły się na Słowacji [43]. Program introdukcji bobra w dorzecze Odry koordynowała Katedra Zoologii AR w Poznaniu. W Stobnicy utworzono ośrodek hodowli tych ssaków. W celu skompletowania stada reprodukcyjnego bobry sprowadzano z ZD PAN w Popielnie i Wiartla oraz odławiano na terenach Puszczy Augustowskiej. W latach 1974-1982 w dorzecze Warty i Noteci wsiedlono 51 bobrów. W latach 1993-1995 na terenie byłego województwa katowickiego wsiedlono 15 rodzin [37]. Działania te przyczyniły się do wzrostu liczebności populacji i zwiększenia zasięgu terytorialnego [11, 16, 26, 28, 35, 124, 127]. Zdając sobie sprawę z ogromu przedsięwzięcia prof. dr hab. W. Żurowski pisał:... Czeka nas trudna i niejednokrotnie niewdzięczna praca, zajmować się bowiem będziemy musieli nie tylko ochroną i rozprzestrzenianiem bobra, ale także przyrodniczym wychowaniem naszego społeczeństwa... 7

W książce zatytułowanej Bóbr - symbol powrotu do natury [10] znaleźć można zapisy, które świadczą, że przewidywania prof. Żurowskiego sprawdziły się. Wraz ze wzrostem liczebności i rozprzestrzeniania się bobra, wielu ludzi zmieniło stosunek z radosnej ekscytacji na otwartą wrogość. W mediach pojawiły się informacje o negatywnych skutkach oddziaływania bobrów, o czym świadczą np. tytuły artykułów: Niedobrze panie bobrze! [99], Biotop bobra zdewastowany [8], Kto zabija bobra ten nie zazna dobra [66], Bobry są uparte [44], Niedobrze, panie bobrze [64], Bóbr Castor fiber L. we Wdzydzkim Parku Krajobrazowym [2], Chroniony znienawidzony [95]. Obecnie, w rejonach o dużej liczebności bóbr traktowany jest jako element uciążliwy. Założenia planu aktywnej ochrony bobra europejskiego w Polsce zostały w pełni zrealizowane. W pierwszej edycji Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt bóbr europejski został umieszczony w kategorii gatunek odzyskany O (Out of danger) [28], w następnej edycji już jako gatunek uratowany przed wyginięciem [32]. W 2000 r. wielkość populacji krajowej szacowano na około 16 000 osobników. W północno-wschodniej Polsce populacja bobra stała się tak liczna, że coraz częściej zgłaszano szkody wyrządzane przez te zwierzęta. Wzrastała także wielkość wypłacanych z tego powodu odszkodowań. W związku z tym rozpoczęto prowadzenie przesiedleń bobrów. W tym celu poszukiwano odpowiednich terytoriów. Wiele czynników wskazywało na to, że miejscem właściwym dla bytowania tych ssaków mogą być niektóre obszary Bieszczadów Wysokich. 8

2. Ogólna charakterystyka terenu Zlewnia górnego Sanu znajduje się na obszarze Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN). Tę część Bieszczadów geomorfolodzy [49] określają mianem Bieszczadów Wysokich. Charakteryzuje je rusztowa budowa równolegle ułożonych grzbietów górskich, rozciągających się wzdłuż linii północny zachód południowy wschód, przy czym wysokość szczytów narasta aż do Tarnicy (1346 m n.p.m). Najniżej położone doliny w BdPN znajdują się na wysokości nieco ponad 600 m n.p.m. Rzeki i potoki górskie BdPN tworzą charakterystyczny kratowy układ. Warunki klimatyczne BdPN zmieniają się wraz z wysokością, przy czym wyróżnia się tu dwie strefy: umiarkowanie chłodną i chłodną. Granicę między nimi wyznacza poziomica 1075 m n.p.m. Średnia roczna temperatura wynosi +4ºC w partiach niższych, natomiast w przyszczytowych jest niższa o 2ºC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym luty. Najwięcej opadów występuje w lipcu ok. 170 mm, najmniej w styczniu ok. 70 mm. Średnia roczna ilość opadów wynosi od 1100 do 1200 mm. Pokrywa śnieżna zalega przez okres 120-160 dni [68, 69, 71, 72, 73, 74, 75]. Torfowisko wysokie w Tarnawie na tle Połoniny Bukowskiej 9

Zbiorowiska roślinne współcześnie występujące na terenie bieszczadzkiego pogórza (do około 500 m n.p.m.), to efekt gospodarki człowieka, prowadzonej na tym terenie przez ostatnich kilka stuleci. Zbiorowiska siedlisk wilgotnych występują w miejscach gdzie poziom wód gruntowych jest odpowiednio wysoki oraz wzdłuż cieków wodnych. Rzadkim zbiorowiskiem roślinnym są torfowiska wysokie. Praktycznie wszystkie bieszczadzkie torfy wysokie (za wyjątkiem rezerwatu Zakole ) znajdują się na terenie BdPN. Wszystkie też, za wyjątkiem Wołosatego, zlokalizowane są nad górnym Sanem. Torfowisko w Tarnawie Wyżnej Działania agrotechniczne, które prowadzono na terenie dolin nad górnym Sanem, Wołosatego, Brzegów Górnych i Wetliny, do czasu przejęcia obszaru przez BdPN, spowodowały odwodnienie gruntów, co wpłynęło na zubożenie siedlisk wilgotnych [111]. Na obszarach bieszczadzkiego regla dolnego (do koło 1050 m n.p.m.), przy ciekach o spokojnym nurcie, wytworzyły się niewielkie płaty zespołu olszynki bagiennej (Caltho-alnetum). Na aluwiach, terasach zalewowych i wzdłuż cieków, znajdują się zbiorowiska olszynki karpackiej (Alnetum incanae carpaticum). Na najniżej położonych terenach napotkać 10

można niewielkie powierzchnie lasów zbliżone charakterem do subkontynentalnego grądu Tilio-Carpinetum. Wierzby (Salix), topole (Populus), olchy (Alnetum) z licznym udziałem krzewów i bogactwem roślin zielnych utworzyły na terasach, okresowo zalewanych aluwiach, zarastających starorzeczach i trzcinniskach małe powierzchniowo ale bardzo zróżnicowane biologicznie łęgi [53]. Mnogość owadów, ptaków i roślin występujących w zbiorowisku naturalnego łęgu zdecydowanie przewyższała inne zbiorowiska tego typu, znajdujące się na obszarze środkowej Europy [86]. 11

3. Uwarunkowania wsiedleń bobrów Za sukcesem introdukcji bobrów na terenie Bieszczadów przemawiał fakt, iż mają one duże zdolności adaptacyjne i mogą żyć w znacznie zróżnicowanych warunkach [105] oraz to, że charakteryzuje je szerokie spektrum pobieranego pokarmu. W ich diecie stwierdzono 80 gatunków roślin drzewiastych oraz około 150 gatunków roślin zielnych [19, 70]. W warunkach euroazjatyckich najbardziej preferowane są wierzby, topole (głównie osika), dąb, brzoza, leszczyna i czeremcha [59]. Czas eksploatacji danego siedliska zależy w głównej mierze od dominacji jednego z gatunków żerowych. Jest on znacznie dłuższy w przypadku większego udziału wierzby, która reaguje na ścinanie najszybszym odrostem [77]. Ślady żerowania ( zrąb bobrowy ) Dźwiniacz Górny Na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego potencjalny areał bytowania bobrów wyznaczają wąskie pasy aluwiów ciągnących się wzdłuż rzek i potoków, które porośnięte są wierzbą. W ostatniej dekadzie XX w. oszacowano, że w Bieszczadach Wysokich łączna powierzchnia tego typu obszarów wynosi 397,60 ha w tym na potokach: Niedźwiedzim 7,96 ha, Mucznym 9,72 ha, Haliczu 13,52 ha, Woło- 12

satym 78,72 ha, a na Sanie 287,68 ha [53]. Występowanie wzdłuż linii brzegowej preferowanych gatunków roślinności drzewiastej, stwarza korzystne warunki dla rozwoju lokalnej populacji [77]. Rozwojowi populacji bobrów na terenie Bieszczadów i na sąsiednich terenach Beskidu Niskiego sprzyjać miało także małe zaludnienie oraz tereny rolnicze, na których prowadzona była ekstensywna gospodarka rolna [23]. Wychodząc z złożenia, że bóbr jest gatunkiem efektywnie zmieniającym środowisko, zdecydowano o wsiedleniu tego ssaka na zdegradowane tereny Bieszczadów oczekując, iż przyspieszy to renaturyzację ekosystemów i przyczyni się do odtworzenia prawdopodobnego historycznego zasięgu występowania gatunku. Przypuszczenia odnośnie występowania bobrów w Bieszczadach w dawnych czasach, wynikają z przekazów historycznych oraz funkcjonującego do dziś nazewnictwa [50, 51]. Władysław Pulnarowicz [85] opisując historię powiatu turczańskiego ( U źródeł Sanu, Stryja i Dniestru Turka n/s 1929 r.) podkreśla, że powstanie nazw miejscowości z chwilą ich lokacji, bardzo często wywodziło się od nazw zwierząt. Na przykład Turka wzięła nazwę od tura, od łosia otrzymał nazwę Łosiniec, od żubra - przysiółek Zubrzyca, od sokoła - Sokoliki, od wilka - Wołcze, od bobra - potok Boberek (pierwsza wzmianka XV w.), a od niego wieś Boberka (akt lokacyjny 1537). Również przydomki ze źródłosłowem bóbr np. Bobriw polujący na bobry wydają się potwierdzać tę tezę. Po drugiej wojnie światowej na terenie Bieszczadów zachodziły burzliwe zmiany. Do połowy 1946 r. z obszaru dorzecza górnego Sanu zakończono deportacje mieszkańców nadsańskich wsi, a operacja Wisła w 1947 r. doprowadziła do wyludnienia Bieszczadów [65]. Wyludnienie stało się swoistym impulsem przemian środowiskowych. W ramach tzw. rekultywacji, z setek hektarów usuwano zakrzaczenia. Po kilkunastu latach obszary te objęła sukcesja olchy szarej (Alnus incanea). Zalesiano tysiące hektarów gruntów porolnych wprowadzając sosnę jako tzw. przedplon [94]. Wybudowano setki kilometrów dróg o utwardzonej nawierzchni i kolejkę wąskotorową z Rzepedzi do Moczarnego. Umożliwiło to intensywny wyrąb lasu i szybki wywóz drewna. Nad górnym Sanem w latach 70. ubiegłego wieku przebudowywano duże powierzchnie (ponad 5 tys. ha) świerczyn zagrożonych inwazjami korników [94]. Liczba synantropijnych gatunków zwierząt wyraźnie się zmniejszyła, inne znacznie powiększyły liczebność i zasięg występowania [12, 115]. 13

Na obszarach zdegradowanych, gdy ingerencja człowieka zmalała rozpoczynały się naturalne procesy renaturyzacji. Możliwości ich przyspieszenia upatrywano w reintrodukcji gatunków kluczowych [81, 82]. Zdaniem Hellen (1997)...Reintrodukcja dużych ssaków na terenach, gdzie zostały one wytępione w przeszłości, jest jedną ze skutecznych metod nie tylko odtworzenia populacji, ale również i wzrostu różnorodności biologicznej tych terenów. Metoda ta jest oceniana jako jedna z najważniejszych w ochronie przyrody i restytucji fauny.... Podjęcie decyzji o reintrodukcji zaowocowało wprowadzeniem żubrów (Bison bonasus L.) na teren Bieszczadów w 1963 r. W 1991 r. Bieszczadzki Park Narodowy rozpoczął zachowawczą hodowlę konia huculskiego [111], a dwa lata później rozpoczęto realizację programu reintrodukcji bobra w dorzecze górnego Sanu [22]. Decyzję o odtworzeniu populacji bobra uzasadniano: wykorzystaniem zdolności bobra w przebudowie zdegradowanych zbiorowisk wilgotnych poprzez zwiększenie retencji wody, wytworzenie powiązań troficznych, zwiększenie stopnia różnorodności biologicznej, przesiedlaniem bobrów z Suwalszczyzny, a tym samym zmniejszeniem liczebności lokalnej populacji, bez konieczności prowadzenia odstrzałów redukcyjnych oraz obniżeniem kwot wypłacanych za szkody wyrządzane przez bobry na tym terenie, możliwością wypracowania skutecznych i prostych metod minimalizujących skutki niepożądanej działalności bobrów. Realizacja introdukcji napotykała na wiele kontrowersyjnych opinii. Obawy budziła perspektywa wyrządzania szkód przez te ssaki i związana z tym konieczność zabezpieczania znacznych środków finansowych na odszkodowania. Podjęcie decyzji akceptującej uzasadniły opracowania dotyczące zasad dopuszczania gatunków do reintrodukcji na obszar parków narodowych [29] oraz zasad sporządzania operatów ochrony fauny na potrzeby tworzenia planów ochrony parków [30]. Prace przygotowawcze odnośnie introdukcji bobrów wymagały: zezwolenia głównego konserwatora przyrody, zezwolenia wojewódzkich konserwatorów przyrody właściwych dla miejsc odłowów i wsiedleń, zgody właściciela terenu, na który wsiedlano bobry, wstępnej oceny warunków hydrologicznych oraz rodzaju i zasobności bazy żerowej. 14

4. Odłowy i wsiedlenia bobrów Bobry odławiano w północno-wschodniej Polsce. Odłowów dokonywała wyspecjalizowana grupa strażników PZŁ pod kierownictwem Antoniego Łanczkowskiego. Koordynatorem działań był Jan Goździewski łowczy ZW PZŁ w Suwałkach. Po zlokalizowaniu stanowiska, z którego odłowione miały być bobry i wykonaniu prac przygotowawczych, żeremie otaczano pionowo zanurzonymi (w niewielkim odstępie) dwoma pasami sieci i rozkopywano na tyle, aby do komory można było wpuścić psy, w celu wypłoszenia bobrów. Wpadające do sieci zwierzęta natychmiast wyjmowano, gdyż przebywanie pod wodą groziło im utopieniem. Zmagania te wymagały dużej wiedzy o zwyczajach i zachowaniu się bobrów oraz siły i zręczności. Po schwytaniu, bobrom aplikowano środki uspakajające i umieszczano je w klatkach. Odłowione zwierzęta transportowano do miejsca wsiedlenia samochodem. Klatki ze zwierzętami ustawiano w aucie na grubej podściółce ze słomy obficie zlanej wodą. Do klatek wkładano gałązki wierzby i jabłka. W samochodzie wentylacja zapewniała wymianę powietrza ale nie narażała zwierząt na przeciąg. Podczas transportu, po przebyciu 200-250 km, zwierzęta polewano wodą lub zanurzano klatki Odpoczynek w przygodnym w jeziorze podczas podróży w Bieszczady 15

na kilkanaście centymetrów w wodzie napotkanego zbiornika lub cieku wodnego. Kilka minut takiej kąpieli pozwalało bobrom ugasić pragnienie, nawilżyć futro, łapy, ogon oraz załatwić potrzeby fizjologiczne. W drodze do miejsca wsiedlenia na potoku Bobrowiec w Beniowej Po przybyciu na miejsce wsiedlenia, bobry wpuszczano do sztucznego noro-żeremia. Ponieważ są to zwierzęta raczej o nocnym trybie życia, to czynności te wykonywano w godzinach porannych, oczekując, iż w ciągu dnia szybko nie podejmą próby wydostania się z ukrycia. Do komory wrzucano ściółkę z klatki, w której bobry transportowano. Przy umiejętnym manewrowaniu klatką w momencie wpuszczania bobrów nie było potrzeby bezpośredniego kontaktu ze zwierzęciem. Jeżeli jednak wyniknęła taka konieczność, to silnym i zdecydowanym ruchem chwytano bobra z tyłu pod pachy kończyn przednich albo łapano za ogon i szybko unoszono zwierzę grzbietem do podnoszącego. Wyprostowane ramiona oddalały zwierzę tak, iż silne siekacze bobra nie zagrażały podnoszącemu. Kilka osikowych/wierzbowych kołków wbitych przy wyjściu z noro-żeremia miało opóźniać wydostanie się zwierząt, a tym samym zmniejszyć stres wywołany odłowem i długim transportem oraz umożliwić adaptację do nowego siedliska. 16

Wpuszczanie bobrów do sztucznej nory w Dźwiniaczu Górnym Bobry wsiedlano wiosną (najczęściej do końca drugiej dekady kwietnia), oraz jesienią (zwykle do połowy października). Wsiedlając bobry wiosną oczekiwano, iż samice będące w zaawansowanej ciąży nie podejmą dalekich wędrówek, gdyż szybko muszą znaleźć dogodne miejsce do wydania potomstwa. Wsiedlając bobry jesienią przypuszczano, że nie wyemigrują daleko od miejsca wsiedlenia, gdyż muszą poczynić intensywne przygotowania do zimy tj. spiętrzyć wodę, wykopać lub pogłębić nory, przygotować zapas zimowego żeru. Faktografię odnośnie przebiegu wsiedleń odnotowywano w rejestrze uwzględniając: nr ewidencyjny bobra, miejsce odłowu, płeć, wiek, umaszczenie, masę ciała, datę introdukcji, miejsce introdukcji (miejscowość, oddział leśny, potok). 17

Schemat sztucznego noro-żeremia 1.komora o średnicy 100 120 cm i wysokości około 50 cm, 2.warstwa gałęzi, ziemi, darni i ściółki grubości około 40 cm, 3.otwór umożliwiający wpuszczenie bobrów (średnica około 30 cm), 4.czop z drewna do zamknięcia otworu (3) po wpuszczeniu bobrów, 5.kanał umożliwiający wydostanie się zwierząt (średnica około 30 cm), 6.paliki wierzbowe/osikowe o średnicy ponad 5 cm, mające za zadanie opóźnienie wydostania się zwierząt, 7.otwór wentylacyjny. 18

5. Wytypowanie stanowisk do badań Od momentu pierwszego wsiedlenia bobrów prowadzono stałą, usystematyzowaną lustrację terenu. Pozwoliło to na wytypowanie do badań, sześciu stanowisk bobrów w biotopach Bieszczadów Wysokich. Miejsca wsiedleń i usytuowanie badanych stanowisk zaprezentowano na mapie uwzględniającej sieć hydrograficzną. 19

6. Kryteria oceny badanych stanowisk Każde stanowisko opisywano podając: 1. lokalizację: gmina, wieś, leśnictwo, oddział leśny, ciek (potok, rów melioracyjny); 2. koordynaty geograficzne oraz wysokość n.p.m. wyznaczone przy pomocy odbiornika GPS firmy Magellan; 3. charakterystykę cieku obejmującą: szerokość i głębokość - pomiary wykonywano w odległości 100 i 200 metrów poniżej i powyżej tamy, nachylenie skarp lewego i prawego brzegu przy tamie, jak również 100 i 200 m powyżej i poniżej tamy, rodzaj gleby przy tamie, oraz 100 i 200 m powyżej i poniżej tamy, określany jako: kamienista - K, gliniasta - G; 7. pokrycie roślinnością określane jako: las zwarty, powierzchnia zadrzewiona w ok. 50%, krzewy, teren otwarty; 8. rodzaj, zasobność i zasięg poszukiwania żeru: zasięg poszukiwania żeru określano w (m), zasobność letniego żeru wyliczano w m 3 uwzględniając powierzchnię żerowania i zasobność biomasy, zasobność zimowego żeru określono w m 3 ; 9. rodzaj schronienia: żeremia, nory (uwzględniając liczbę wejść); 10. charakterystykę tamy obejmującą: długość (m), wysokość (m), szerokość podstawy (cm), szerokość korony (cm), objętość (m³), budulec: muł (%), drewno (%), części zielne (%), kamienie (%); 20

8. charakterystykę stawów obejmującą: liczbę stawów, łączną powierzchnię lustra wody (ha), przeciętną głębokość (m), głębokość maksymalną (m), pojemność wiosenną około 1.V (m³), pojemność letnią około 1.VIII (m³), pojemność jesienną około 1.XI (m³), wiek stawu (w latach), grubość warstwy sedymentacyjnej (cm). Z danych zawartych w dostępnej dla autorów literaturze wynika, że dotąd nie opracowano dla bobrów uniwersalnego indeksu środowiska (Habitat Suitability Index HSI warunki środowiska badanego w stosunku do optymalnych warunków środowiskowych), który mógłby być wykorzystywany na całym obszarze zasięgu gatunku [91]. W wielu opracowaniach zawarte są stwierdzenia, że optymalnym środowiskiem dla bobrów są kręte cieki (powyżej 10 m szerokości) o niewielkim stopniu nachylenia dna, powolnym przepływie wody i głębokości powyżej 1m [39, 59, 87]. Według opinii wielu autorów długość odcinka cieku, koniecznego do utrzymania lokalnej populacji waha się w granicach od 6 [102] do 50 km [40]. Na bagnach i wodach stojących, za minimalny obszar bytowania jednej rodziny przyjmuje się 10 ha [78]. Równie istotna jak warunki hydrologiczne jest jesienno-zimowa zasobność przybrzeżnego żeru. Decyduje bowiem o przetrwaniu najtrudniejszego okresu. Na ogół siedlisko zostaje wyeksploatowane po 10-15 latach i zmusza bobry do zmiany terytorium. Pojemność środowiska oceniano przez określenie liczby rodzin na kilometr linii brzegowej. Przyjmowano, że dla dobrej jakości środowiska wynosi ona 1,5, dla średniej 0,5, a dla słabej 0,1 rodziny/km cieku [87]. W ocenie tej, częstość i długość odcinków zadrzewionych ma większe znaczenie, niż bezwzględna długość cieku [59]. Należy przypuszczać, że przytoczone charakterystyki są bardziej adekwatne dla terenów nizinnych niż wyżynnych, a wydają się mało przydatne dla terenów górskich. Z tego względu, w prezentowanym opracowaniu w ocenie warunków środowiskowych wyodrębniono czynniki główne takie jak: geomorfologia, hydrologia, szata roślinna, zagrożenia [41]. W obrębie czynników głównych uwzględniono czynniki cząstkowe (a), 21

które oceniano w skali punktowej (od 1 do 5) oraz przypisywano im wagę (b) o wartości 0,4 lub 0,8. Iloczyn wartości (a * b) wyznaczał wartość czynnika cząstkowego. Suma iloczynów cząstkowych określała wartość czynnika głównego. Przyjęte założenia zestawiono w formie tabelarycznej. czynnik główny: geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy punktacja stała Iloczyn (a) (b) a * b forma terenu od 1 do 5 0,8 0,8 4.0 struktura podłoża od 1 do 5 0,8 0,8 4.0 powierzchnia od 1 do 5 0,4 0,4 2,0 razem czynnik główny: (G) 2,0 10,0 zbiornik/ciek od 1 do 5 0,8 0,8 4.0 ilość wody od 1 do 5 0,8 0,8 4.0 głębokość wody od 1 do 5 0,4 0,4 2,0 razem czynnik główny: (H) 2,0 10,0 drzewa i krzewy od 1 do 5 0,8 0,8 4.0 rośliny zielne od 1 do 5 0,8 0,8 4.0 runo od 1 do 5 0,4 0,4 2,0 razem czynnik główny: (R) 2,0 10,0 kłusownictwo od 5 do 1 0,8 0,8 4.0 niepokojenie zwierząt od 5 do 1 0,8 0,8 4.0 ranga ochrony od 1 do 5 0,4 0,4 2,0 razem czynnik główny: (Z) 2,0 10,0 22

Kryteria oceny czynników cząstkowych w obrębie czynnika głównego: czynnik główny geomorfologia (G) czynnik cząstkowy forma terenu struktura podłoża powierzchnia punktacja kryteria oceny Dolina rzeki z łagodnie meandrującym korytem. 4-5 Niewielkie różnice w wysokościach względnych. Teren otwarty, małe wzniesienia o łagodnych 3 stokach. Wąwozy potoków, strome brzegi, wąskie dno doliny, znaczne różnice wysokości względnych. 2 Skaliste urwiska o dużym (40 i >) nachyleniu 1 stoku, wąskie dno wąwozów. Gleby gliniaste, muły i iły. Torfowiska, brzegi rzek i cieków o miąższości gleby dogodnej do 4-5 kopania nor (ponad 2m nad najwyższym poziomem wody w cieku). Gliny brzegowe ze szkieletowymi wtrętami kamieni i żwiru, o miąższości mniejszej jak 2 m nad 3 najwyższym poziomem wody w cieku. 2 Zwietrzałe łupki, 30% kamieni. Skały lite, piaskowce, różne formy fliszowe, w dnie 1 cieku rumosz skalny. Powierzchnia ponad 2 ha terenu, którą bobry są 5 w stanie penetrować bez pokonywania trudności terenowych. Powierzchnia około 1 ha, teren dogodny do bytowania bobrów usytuowany na dość wąskiej 4 terasie nadrzecznej. Powierzchnia ok. 0,5 ha, teren usytuowany na 3 terasie nadrzecznej. Teren o kilkuarowych izolowanych od siebie 2 powierzchniach. 1 Powierzchnia stanowiska nie przekracza 5 ar. 23

Kryteria oceny czynników cząstkowych w obrębie czynnika głównego: czynnik główny hydrologia (H) czynnik cząstkowy zbiornik/ciek ilość wody głębokość wody punktacja kryteria oceny Zbiornik o powierzchni min. 1ha, zasilany dopływem naturalnym, o urozmaiconym dnie i zróżnicowanej 5 linii brzegowej, którego głębokość przeciętna przekracza 1 m. Rzeka, o szerokości kilkunastu metrów, z przegłębieniami ponad 1m, z urozmaiconą linią brzegową i spokojnym nurcie. Zbiornik wody stałej, zasilany natu- 4 ralnym dopływem, głębokość przeciętna 1m, powierzchnia około 0,5 ha. Potok górski, bystrza i przełomy, głębokość nurtu b. 3 zróżnicowana. Stawek zasilany naturalnie wodą bieżącą, pow. ok. 10 ar. Mały potok, zbiorczy i nie wysychający okresowo 2 rów melioracyjny lub oczko wodne o pow. kilku arów. Rów melioracyjny lub nikły ciek wodny okresowo 1 wysychające. 5 Wody średnio w roku, minimum: 10 000 m³. 4 Ponad 2 000 m³. 3 Od 1001-2 000 m³. 2 Od 501-1 000 m³. 1 Do 500 m³. 5 W roku przeciętnie od 1,1-2,0 m. 4 W roku przeciętnie od 0,61-1,0 m. 3 W roku przeciętnie od 0,31-0,6 m. 2 W roku przeciętnie od 0,11-0,3 m. 1 W roku przeciętnie do 0,1 m. 24

Kryteria oceny czynników cząstkowych w obrębie czynnika głównego: czynnik główny roślinność (R) czynnik cząstkowy drzewa i krzewy rośliny zielne baza żerowa punktacja kryteria oceny Zadrzewienie ma charakter lasu łęgowego. Ponad 70% udziału gatunkowego stanowią osika i wierzby. Krzewy liściaste występują na całej powie- 5 rzchni. Do 50% udział osiki i wierzb. Pozostałe to jesion, lipa, jawor, buk i olcha szara. Krzewy na 4 pow. do 50%. Wierzby i osika stanowią najwyżej 20%. Pozostały skład stanowi głównie olcha, sporadycznie 3 iglaste. Pojedynczo krzewy. Dominacja olchy szarej. Brak osiki i innych topól. Sporadycznie wierzba, iglaste i krzewy. 2 Dominują gatunki iglaste. Na obrzeżach olcha 1 szara. Mały udział brzozy, buka, jesionu, jaworu, wierzby. Zróżnicowanie gatunkowe około 85 taksonów, 5 przy pokryciu do 90% powierzchni. Zróżnicowanie gatunkowe około 70 taksonów, 4 które pokrywają 75% powierzchni. 3 Do 50 gatunków roślin na powierzchni ~ 50%. 2 Do 30 gatunków roślin na powierzchni ~ 30%. Kilkanaście gatunków roślin. Duże powierzchnie 1 (do 80%) stanowi jałowa gleba bez roślin naczyniowych. Około 1000 kg masy drzew takich jak: (wierzby, 5 osika) na rodzinę/rok. Około 500 kg masy drzew takich jak: (wierzby, 4 osika) na rodzinę/rok. Około 100 kg masy drzew takich jak: (wierzby, 3 osika) na rodzinę/rok Około 50 kg masy drzew takich jak: (wierzby, 2 osika) na rodzinę/rok. Bobry pozyskują różne gatunki drzew i krzewów. Trudny do oszacowania zapas niezbędnego do przezimowania żeru. Na stanowiskach zasiedlonych, w magazynach zimowych niewielka ilość 1 gałęzi i pędów. 25

Kryteria oceny czynników cząstkowych w obrębie czynnika głównego: czynnik główny zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy kłusownictwo niepokojenie zwierząt rodzaj ochrony punktacja kryteria oceny 5 Nie stwierdza się kłusownictwa. 4 Sporadyczne przypadki. 3 Kłusownictwo istnieje. Kilka przypadków kłusownictwa (w tym upolowanie bobra). Przypadki zabicia bobra przez psy. 2 Proceder powszechny i lokalnie społecznie akceptowany. 1 Odległość od siedzib ludzkich ponad 4 km. 5 Możliwość penetracji stanowisk przez człowieka praktycznie nie istnieje. Odległość od siedzib ludzkich do 1 km. Możliwość obecności człowieka na terenie bytowa- 4 nia bobrów przypadkowa. Stanowisko w pobliżu osady ludzkiej, drogi publicznej lub gospodarczej, użytkowanego szlaku zrywkowego lub uczęszczanej trasy tury- 3 stycznej. Teren intensywnie zagospodarowany. Częsta 2 obecność człowieka i zwierząt gospodarskich w pobliżu stanowisk. Teren zagospodarowany. Ludzie wykonują prace także w nocy. Wałęsające się psy. 1 5 Park narodowy strefa ochrony ścisłej. Park narodowy strefa ochrony częściowej. 4 Rezerwat ścisły MŚ. 3 Lasy państwowe. Park krajobrazowy. 2 Użytki ekologiczne urząd gminy. Grunty użytkowane (rolnictwo, hodowla, droga, wał przeciw powodziowy, 1 itp.). Unikalne zdolności bobra, polegające na przekształcaniu środowiska sprawiają, iż człowiek postrzega go jako zwierzę działające bardziej celowo i świadomie niż instynktownie [10]. Istotnie przekształcają strukturę i dynamikę ekosystemu wodnego oraz zwiększają różnorodność biologiczną na poziomie siedliskowym i krajobrazowym [45, 46]. Wpływa to na zwiększenie różnorodności gatunkowej biocenozy w danym siedlisku. Aby ocenić ewentualne zmiany w liczbie gatunków zwierząt i roślin na badanych stanowiskach określano występujące tam gatunki kręgowców i taksony flory. Rejestracja kręgowców obejmowała: ssaki, ptaki, gady, płazy, ryby. Obecność ptaków w obrębie badanych stanowisk rejestrowano w latach 1993-2003. W wynikach podano jedynie te gatunki, których obecność stwierdzono co najmniej czterokrotnie, podczas przynajmniej 32 godzin corocznych obserwacji, na każdym badanym stanowisku. Gatunki, których występowanie na badanym terenie stwierdzono 26

przed osiedleniem się bobrów, podano na podstawie obserwacji z lat 1984-1993 oraz zapisów służby leśnej Nadleśnictwa Stuposiany i Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Skład gatunkowy flory oznaczono na każdym badanym stanowisku przed osiedleniem się bobrów. Oznaczenia przeprowadzano na wybranej reprezentatywnej powierzchni 100 m 2. Po upływie 5 lat powtórnie oznaczano skład gatunkowy. Przy oznaczaniu posługiwano się opracowaniami: Michalik, Szary [62], Szafer, Kulczyński, Pawłowski [103], Zerov [118], Rothmaler [92], Dostal, Červenka [25], Mirek i in. [63] Zemanek, Winnicki [117]. W tym miejscu autorzy składają serdeczne podziękowania Panu mgr Adamowi Szaremu - pracownikowi Bieszczadzkiego Parku Narodowego za ogromną pomoc przy oznaczaniu taksonów. Wartości liczbowe uzyskane z oceny siedliska uwzględniającej czynniki główne i cząstkowe posłużyły do wyliczenia indeksu (IPS), którego wartość określać może wieloletnią przydatności tego terytorium dla bobrów [41]. G* H * R* Z IPS % k *( G H R Z) Symbole literowe odzwierciedlają wartości liczbowe uzyskane w wyniku oceny warunków środowiskowych charakteryzujących: G geomorfologię, H hydrologię, R roślinność, Z zagrożenia. k stała = 2,5. Wyznaczono 5 klas wartości indeksu określającego przydatność siedliska dla bobrów. indeks przydatności siedliska ocena klasa > 61 % siedlisko optymalne I 41 60 % bardzo dobre II 31 40 % siedlisko dobre III 21 30 % siedlisko dostateczne IV < 20 % siedlisko nieodpowiednie V 27

Opracowano również kryteria pozwalające na dokonanie wstępnej oceny przydatności warunków siedliskowych dla bobra. Ocena warunków słabe średnie dobre Stosunki wodne powierzchnia przekroju cieku: brzeg: Baza żerowa gatunki drzew: pokrycie roślinami drzewiastymi: pokrycie roślinami zielnymi: Antropopresja najbliższa osada ludzka w odległości około (km) < 0,5 m 2 kamienisty iglaste do 10% do 20% 0,5-2,0 m 2 żwir, glina iglaste + liściaste 10-20 % 20 50% >2 m 2 glina, torf wierzby, osika >20 % >50 % 0,1 1 2 28

7. Predykcja liczebności Według Johnston, Naiman [45] zmiany dokonywane przez bobry w terenie są wypadkową liczebności populacji, aktywności i czasu użytkowania danego obszaru. W celu predykcji liczebności populacji bobrów określono wskaźniki potencjalnej rozmnoży. Podstawą do ich wyliczenia były dane zamieszczone w opracowaniach [10, 26, 96, 123, 124], jak również obserwacje prowadzone na terenie Bieszczadów. Wartości tych wskaźników są następujące: wiek rozrodczy samicy 4 15 lat, do rozrodu przystępuje 50% samic, stosunek płci potomstwa 1:1, przychówek - 2 osobniki/samicę przystępującą do rozrodu/rok *, upadki - 32 % populacji. * Jeżeli ponad wszelką wątpliwość stwierdzono, iż samica w danym roku wydała potomstwo mimo, że z przyjętych założeń nie oczekiwano od niej potomstwa w bieżącym roku, to wyniki powiększano o liczbę stwierdzonego potomstwa. 29

8. Badane stanowiska 8.1. Stanowisko nr 1. Niedźwiedzi Potok Lokalizacja: gmina Lutowiska, wieś Sianki, leśnictwo Górny San, BdPN, oddz.78j, Położenie geograficzne: 49 1 20 N, 22 52 13 E, Wysokość n.p.m.: 793 m, Data osiedlenia się bobrów: maj 1995. Przed osiedleniem: pojemność zbiornika ~ 245 m 3, głębokość ~ 0,42 m, powierzchnia ~ 584 m². 8.1.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam (sierpień 2000) 30

Staw na Niedźwiedzim Potoku (widok w stronę tamy) Tama na Niedźwiedzim potoku (jesień) 31

Staw na Niedźwiedzim potoku (lato) widok od tamy w górę potoku Powalone wierzby w obrębie stawu na Niedźwiedzim Potoku 32

8.1.2. Charakterystyka stanowiska szerokość cieku (w metrach) głębokość cieku (w metrach) poniżej tamy powyżej tamy poniżej tamy powyżej tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m 5,40 4,80 3,60 2,80 0,33 0,42 0,42 0,17 nachylenie skarp brzegowych (w %) lewy brzeg prawy brzeg poniżej tamy tama powyżej tamy poniżej tamy tama powyżej tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m 30 50 10 20 30 30 70 20 75 40 rodzaj gleby lewy brzeg prawy brzeg poniżej tamy tama powyżej tamy poniżej tamy tama powyżej tamy 200 m 100 m 0 m 100 m 200m 200 m 100 m 0 m 100 m 200 m G G G G/K G G G G G/K G pokrycie roślinnością poniżej tamy przy tamie powyżej tamy 200 m 100 m 100 m 200 m ok.½ zadrzewienia krzewy las zwarty krzewy las zwarty tama wysokość (m) 0,85 szerokość podstawy (m) 1,2 długość (m) 7,1 szerokość korony (m) 0,3 objętość (m³) 21,72 budulec: muł (%) 35 drewno (%) 45 części zielne (%) 15 kamienie (%) 5 staw bobrowy liczba 1 łączna powierzchnia lustra wody (ha) 0,2737 przeciętna głębokość (m) 0,85 głębokość maksymalna (m) 1,72 pojemność stawu (m³) 3859 pojemność wiosną około 1.V (m³) 4200 pojemność latem około 1.VIII (m³) 3500 pojemność jesienią około 1.XI (m³) 3859 wiek stawu (lat) 5 średnia grubość warstwy sedymentacyjnej profilu dna (cm) 18 33

rodzaj schronienia liczba wejść zasięg poszukiwania dostępna baza żerowa m 3 żeru (m) w okresie wegetacji zapas zimowy nory 6 50 32 11 8.1.3. Baza żerowa Na badanym stanowisku przed osiedleniem się bobrów stwierdzono występowanie 29 gatunków flory. W okresie prowadzonych badań przybyło 14 gatunków, w tym 8 to gatunki higrofilne. Ponieważ w pobliżu stanowiska bobrów wierzby i osiki nie występowały licznie, to bobry w magazynie zimowym składały: gałęzie jarzębiny i leszczyny oraz pędy malin. 8.1.4. Ocena stanowiska czynnik główny geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy nazwa stała punktacja iloczyn 1995 2000 1995 2000 forma terenu 0,8 3 3 2.4 2,4 struktura podłoża 0,8 3 3 2,4 2,4 powierzchnia 0,4 2 4 0,8 1,6 razem czynnik (G) 5,6 6,4 zbiornik/ciek 0,8 3 3 2,4 2,4 ilość wody 0,8 2 4 1,6 3,2 głębokość wody 0,4 2 4 0,8 1,6 razem czynnik (H) 4,8 7,2 drzewa i krzewy 0,8 1 3 0,8 2,4 rośliny zielne 0,8 3 4 2,4 3,2 baza żerowa 0,4 1 3 0,4 1,2 razem czynnik (R) 3,6 6,8 kłusownictwo 0,8 2 4 1,6 3,2 niepokojenie zwierząt 0,8 2 4 1,6 3,2 ranga ochrony 0,4 4 4 1,6 1,6 razem czynnik (Z) 4,8 8,0 IPS = [5,6 x 4,8 x 3,6 x 4,8] : [2,5 x (5,6 + 4,8 + 3,6 + 4,8)] = 9,88 % IPS = [6,4 x 7,2 x 6,8 x 8,0] : [2,5 x (6,4 + 7,2 + 6,8 + 8,0)] = 35,31 % 34

8.2. Stanowisko nr 2. Potok Bobrowiec Lokalizacja: gmina Lutowiska, wieś Beniowa, leśnictwo Górny San, BdPN, oddz. 56b, Położenie geograficzne: 49 3 20 N, 22 51 7 E, Wysokość n.p.m.: 752 m, ddta osiedlenia się bobrów: listopad 1994 Przed osiedleniem: pojemność zbiornika ~ 67 m 3, głębokość ~ 0,2 m, powierzchnia ~ 338 m², 8.2.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam (październik 2000 r.) 35

Zalewisko/stawek na potoku Syhłowaty 36 Staw bobrowy u podnóża Kińczyka Bukowskiego

Stawek na potoku Bobrowiec w Beniowej (2003) 8.2.2. Charakterystyka stanowiska szerokość cieku (w metrach) głębokość cieku (w metrach) poniżej 10 tamy powyżej 1 tamy poniżej 10 tamy powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m 2,80 2,55 2,10 1,20 0,30 0,36 0,22 0,15 nachylenie skarp brzegowych (w %) lewy brzeg prawy brzeg poniżej 10 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 10 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m 30 15 40 30 10 30 10 10 15 15 rodzaj gleby lewy brzeg prawy brzeg poniżej tamy tama powyżej tamy poniżej tamy tama powyżej tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m G G G/K G G G G G G G 37

pokrycie roślinnością poniżej tamy przy tamie powyżej tamy 200 m 100 m 100 m 200 m krzewy las zwarty krzewy teren otwarty krzewy tamy (tama 1 położona jest najwyżej) nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 długość tamy (m) 4,0 14,0 39,0 4,40 4,40 16,50 17,0 4,40 6,80 11,20 wysokość (m) 0,75 0,75 1,30 0,72 0,70 0,85 1,02 0,20 0,88 0,63 szerokość podstawy (m) 1.90 1,80 2,60 1,75 1,80 1,40 2,oo 0,40 1,40 1,00 szerokość korony (m) 0.40 0,40 0,50 0,30 0,30 0,22 0,21 0,20 0,40 0,30 objętość tamy (m³) 3,00 10,50 7,57 1,98 1,98 10,50 14,14 3,61 4,03 4,93 budulec: muł (%) 85 75 60 60 50 50 40 20 40 40 drewno (%) 10 23 30 30 40 40 50 40 40 40 części zielne (%) 5 1 5 5 0 5 5 10 0 0 kamienie (%) 0 1 5 5 10 5 5 30 20 20 stawy liczba stawów 10 łączna powierzchnia lustra wody (ha) 0,1643 przeciętna głębokość (m) 0,558 głębokość maksymalna (m) 1,71 pojemność stawów (m³) 917 pojemność wiosną około 1.V (m³) 1 100 pojemność latem około 1.VIII (m³) 650 pojemność jesienią około 1.XI (m³) 920 wiek stawu (lat) 5 średnia grubość warstwy sedymentacyjnej profilu dna (cm) 13 zasięg poszukiwania dostępna baza żerowa m 3 rodzaj schronienia liczba wejść żeru (m) w okresie wegetacji zapas zimowy nory 14 40 44 14 8.2.3. Baza żerowa Na badanym stanowisku przed osiedleniem się bobrów stwierdzono występowanie 39 gatunków flory. W okresie prowadzonych badań przybyło 15, w tym 12 to gatunki higrofilne. Ponieważ w pobliżu stanowiska wierzby i osiki nie występowały licznie, to bobry w magazynie zimowym składały: gałęzie leszczyny oraz pędy malin. 38

8.2.4. Ocena stanowiska czynnik główny geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy nazwa stała punktacja iloczyn 1994 2000 1994 2000 forma terenu 0,8 3 4 2,4 3,2 struktura podłoża 0,8 4 4 3,2 3,2 powierzchnia 0,4 1 5 0,4 2,0 razem czynnik (G) 6,0 8,4 zbiornik/ciek 0,8 2 4 1,6 3,2 ilość wody 0,8 1 3 0,8 2,4 głębokość wody 0,4 1 3 0,4 1,2 razem czynnik (H) 2,8 6,8 drzewa i krzewy 0,8 1 3 0,8 2,4 rośliny zielne 0,8 2 5 1,6 4,0 baza żerowa 0,4 1 2 0,4 0,8 razem czynnik (R) 2,8 7,2 kłusownictwo 0,8 3 5 2,4 4,0 niepokojenie zwierząt 0,8 2 4 1,6 3,2 ranga ochrony 0,4 4 4 1,6 1,6 razem czynnik (Z) 5,6 8,8 IPS = [6,0 x 2,8 x 2,8 x 5,6] : [2,5 x (6,0 + 2,8 + 2,8 + 5,6)] = 6,13 % IPS = [8,4 x 6,8 x 7,2 x 8,8] : [2,5 x (8,4 + 6,8 + 7,2 + 8,8)] = 46,4 % 8.3. Stanowisko nr 3. Potok Handie ( Potoczyna ) Lokalizacja: gmina Lutowiska, wieś Bukowiec, leśnictwo Górny San, BdPN, oddz.50b, Położenie geograficzne: 49 3 35 N, 22 50 45 E, Wysokość n.p.m.: 750 m, Data osiedlenia się bobrów: wrzesień 1993 r. Przed osiedleniem: pojemność zbiornika ~ 43 m 3, głębokość ~ 0,06 m, powierzchnia ~ 718 m². 39

8.3.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam (wrzesień 1999 r.) Staw na potoku Handie (Bukowiec 2003) 40

Zalewisko na potoku Handie 8.3.2. Charakterystyka stanowiska szerokość cieku (w metrach) głębokość cieku (w metrach) poniżej 6 tamy powyżej 1 tamy poniżej 6 tamy powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m 4,4 3,5 0,4-0,62 0,48 0,06 - nachylenie skarp brzegowych (w %) lewy brzeg prawy brzeg poniżej 6 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 6 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m 20 30 10 10-15 10 5 30-41

rodzaj gleby lewy brzeg prawy brzeg poniżej 6 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 6 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m G G G G G G G G G G pokrycie roślinnością poniżej 6 tamy przy tamie głównej powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m teren otwarty las zwarty ok.½ zadrzewienia ok.½ zadrzewienia ok.½ zadrzewienia tamy ( tama 1 położona najwyżej) nr 1 2 3 4 5 6 długość tamy (m) 19 21 24 8 7 6 wysokość (m) 0,55 0,48 0,63 0,50 0.55 0,53 szerokość podstawy (m) 1,4 1,1 0,9 0,8 1,0 1,0 szerokość korony (m) 0,52 0,41 0,22 0,18 0,17 0,61 objętość tamy (m³) 7,94 6,05 2,78 2,71 1,76 95,36 budulec: muł (%) 70 65 80 80 80 75 drewno (%) 20 30 10 10 10 20 części zielne (%) 10 5 10 10 10 5 kamienie (%) - - - - - - stawy liczba stawów 6 łączna powierzchnia lustra wody (ha) 0,32 przeciętna głębokość (m) 0,39 głębokość maksymalna (m) 1,48 pojemność stawów (m³) 1 261 pojemność wiosną około 1.V (m³) 1 300 pojemność latem około 1.VIII (m³) 1 100 pojemność jesienią około 1.XI (m³) 1 250 wiek stawu (lat) 5-6 średnia grubość warstwy sedymentacyjnej profilu dna (cm) 30 zasięg poszukiwania dostępna baza żerowa m 3 rodzaj schronienia liczba wejść żeru (m) w okresie wegetacji zapas zimowy nory 6 60 265 10 42

8.3.3. Baza żerowa Na badanym stanowisku przed osiedleniem się bobrów stwierdzono występowanie 26 gatunków flory. W okresie prowadzonych badań przybyło 13, w tym 12 to gatunki higrofilne. Bobry do magazynu zimowego składały gałęzie wierzby i leszczyny oraz pędy malin. 8.3.4. Ocena stanowiska czynnik główny geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy nazwa stała punktacja iloczyn 1993 1999 1993 1999 forma terenu 0,8 3 4 2,4 3,2 struktura podłoża 0,8 4 4 3,2 3,2 powierzchnia 0,4 3 5 1,2 2,0 razem czynnik (G) 6,8 8,4 zbiornik/ciek 0,8 1 3 0,8 2,4 ilość wody 0,8 1 2 0,8 1,6 głębokość wody 0,4 1 2 0,4 0,8 razem czynnik (H) 2,0 4,8 drzewa i krzewy 0,8 1 3 0,8 2,4 rośliny zielne 0,8 3 4 2,4 3,2 baza żerowa 0,4 1 3 0,4 1,2 razem czynnik (R) 3,6 6,8 kłusownictwo 0,8 4 5 3,2 4,0 niepokojenie zwierząt 0,8 2 5 1,6 4,0 ranga ochrony 0,4 4 4 1,6 1,6 razem czynnik (Z) 6,4 9,6 IPS = [6,8 x 2,0 x 3,6 x 6,4] : [2,5 x (6,8 + 2,0 + 3,6 + 6,4) ] = 6,67 % IPS = [8,4 x 4,8 x 6,8 x 9,6] : [2,5 x (8,4 + 4,8 + 6,8 + 9,6) ] = 35,57 % 8.4. Stanowisko nr 4. Tarnawa - rów melioracyjny Lokalizacja: gmina Lutowiska, wieś Tarnawa Wyżna, leśnictwo Tarnawa, BdPN, oddz. 252 b, Położenie geograficzne: 49 6 31 N, 22 50 15 E, Wysokość n.p.m.: 670 m, Data osiedlenia się bobrów: maj 1995 r. Przed osiedleniem: pojemność zbiornika ~ 16,8 m 3, głębokość ~ 0,12 m, powierzchnia ~ 139,6 m². 43

8.4.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam (sierpień 2001 r.) 8.4.2. Charakterystyka stanowiska szerokość cieku (w metrach): głębokość cieku (w metrach): poniżej 5 tamy powyżej 1 tamy poniżej 5 tamy powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m 12 (San) 1 0,5 0,3 2(San) 1 0,1 0,08 nachylenie skarp brzegowych (w %) lewy brzeg prawy brzeg poniżej 5 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 5 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m 80 (San) 30 80 30 5 20 20 2 5 5 44

Tarnawa Wyżna staniowisko na rowie melioracyjnym rodzaj gleby lewy brzeg prawy brzeg poniżej 5 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 5 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m G G G G G G G G G G pokrycie roślinnością poniżej 5 tamy przy tamie głównej powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m krzewy krzewy krzewy teren otwarty teren otwarty tamy (tama 1 położona jest najwyżej) nr 1 2 3 4 5 długość tamy (m) 4 2,8 11 5 4 wysokość (m) 0,5 0,7 0,62 1,57 0,91 szerokość podstawy (m) 1,2 1,4 1,6 1,1 1,4 szerokość korony (m) 0,2 0,7 0,65 0,35 0,6 objętość tamy (m³) 1,4 1,96 7,64 5,69 3,64 budulec: muł (%) 50 70 70 50 50 drewno (%) 30 20 20 50 50 części zielne (%) 20 10 10 - - kamienie (%) - - - - - 45

stawy liczba stawów 5 łączna powierzchnia lustra wody (ha) 0,066 przeciętna głębokość (m) 0,59 głębokość maksymalna (m) 1,75 pojemność stawów (m³) 600 pojemność wiosną około 1.V (m³) 750 pojemność latem około 1.VIII (m³) 500 pojemność jesienią około 1.XI (m³) 600 wiek stawu (lat) 5 średnia grubość warstwy sedymentacyjnej profilu dna (cm) 17 rodzaj schronienia liczba wejść zasięg poszukiwania dostępna baza żerowa m 3 żeru (m) w okresie wegetacji zapas zimowy nory 9 50 265 20 8.4.3. Baza żerowa Na badanym stanowisku przed osiedleniem się bobrów stwierdzono występowanie 27 gatunków flory. W okresie prowadzonych badań przybyło 20 gatunków, w tym 15 to gatunki higrofilne. Bobry do magazynu zimowego składały gałęzie wierzby i brzozy. Zapasy te transportowały z torfowiska wysokiego Tarnawa, oraz zza Sanu. 8.4.4. Ocena stanowiska czynnik główny geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) 46 czynnik cząstkowy nazwa stała punktacja iloczyn 1995 2000 1995 2000 forma terenu 0,8 5 5 4,0 4,0 struktura podłoża 0,8 5 5 4,0 4,0 powierzchnia 0,4 1 5 0,4 2,0 razem czynnik (G) 8,4 10,0 zbiornik/ciek 0,8 1 4 0,8 3,2 ilość wody 0,8 1 4 0,8 3,2 głębokość wody 0,4 1 2 0,4 0,8 razem czynnik (H) 2,0 7,2 drzewa i krzewy 0,8 4 4 3,2 3,2 rośliny zielne 0,8 2 4 1,6 3,2 baza żerowa 0,4 1 4 0,4 1,6 razem czynnik (R) 5,2 8,0 kłusownictwo 0,8 3 3 2,4 2,4 niepokojenie zwierząt 0,8 2 3 1,6 2,4 ranga ochrony 0,4 3 4 1,2 1,6 razem czynnik (Z) 5,2 6,4 IPS = [8,4 x 2,0 x 5,2 x 5,2] : [2,5 x (8,4 + 2,0 + 5,2 + 5,2)] = 8,74 % IPS = [10,0 x 7,2 x 8,0 x 6,4] : [2,5 x (10,0 + 7,2 + 8,0 + 6,4)] = 46,66 %

8.5. Stanowisko nr 5. Potok Syhłowaciec Wołosate od źródeł do 1/5 ciek naturalny, niżej rów melioracyjny Lokalizacja: gmina Lutowiska, wieś Wołosate, leśnictwo Wołosate, BdPN, oddz. 182f, Położenie geograficzne: 49 3 42 N, 22 41 30 E, Wysokość n.p.m.: 741 m, Data osiedlenia się bobrów: maj 1996 r. Przed osiedleniem: pojemność zbiornika ~ 85 m 3, głębokość ~ 0,2 m, powierzchnia ~ 425 m², 8.5.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam (październik 2001 r.) 47

Staw bobrowy w Wołosatem na tle Szerokiego Wierchu Staw bobrowy w Wołosatem 48

Żeremie na brzegu stawu bobrowego Ścinanie grubego drzewa 49

Staw bobrowy na tle Szerokiego Wierchu 50 Staw bobrowy u podnóża Tarnicy

8.5.2. Charakterystyka stanowiska szerokość cieku (w metrach) głębokość cieku (w metrach) poniżej 9 tamy powyżej 1 tamy poniżej 9 tamy powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m 8 7 1 0,6 0,65 0,50 0,2 0,1 nachylenie skarp brzegowych (w %) lewy brzeg prawy brzeg poniżej 9 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 9 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m 20 20 5 30 35 25 20 5 15 20 rodzaj gleby lewy brzeg prawy brzeg poniżej 9 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 9 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m K K G G G/K G/K G/K G G G/K pokrycie roślinnością poniżej 9 tamy przy tamie głównej powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m krzewy krzewy teren otwarty las ok.½ zadrzewienia las ok.½ zadrzewienia tamy (tama 1 położona najwyżej) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 długość tamy (m) 11 11 11 33 26 10 5 1,5 6 wysokość (m) 0,96 1,4 1 1,2 1,3 1,3 1,2 1 1 szerokość podstawy (m) 1,42 0,5 1,70 0,6 0,6 0,6 0,6 0,4 0,4 szerokość korony (m) 0,33 0,3 0,30 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,2 objętość tamy (m³) 9,08 12,32 11,00 31,68 27,04 10,40 4,80 0,75 3,60 budulec: muł (%) 55 55 75 75 85 70 55 60 60 drewno (%) 40 40 20 20 10 20 30 30 30 części zielne (%) 5 5 5 5 5 10 10 5 5 kamienie (%) - - - - - - 5 5 5 stawy liczba stawków 9 łączna powierzchnia lustra wody (ha) 0,43 przeciętna głębokość (m) 0,52 głębokość maksymalna (m) 1,48 pojemność stawów (m³) 2 254 pojemność wiosną około 1.V (m³) 2600 pojemność latem około 1.VIII (m³) 1600 pojemność jesienna około 1.XI (m³) 2000 wiek stawu (lat) 5 średnia grubość warstwy sedymentacyjnej profilu dna (cm) 18 51

zasięg poszukiwania dostępna baza żerowa m 3 rodzaj schronienia liczba wejść żeru (m) w okresie wegetacji zapas zimowy nory 16 50 21 17 8.5.3. Baza żerowa: Na badanym stanowisku przed osiedleniem się bobrów stwierdzono występowanie 31 gatunków flory. W okresie prowadzonych badań przybyło 20 gatunków, w tym 18 to gatunki higrofilne. Bobry do magazynu zimowego składały gałęzie wierzby, osiki i brzozy. 8.5.4. Ocena stanowiska Czynnik główny geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy nazwa stała punktacja iloczyn 1996 2001 1996 2001 forma terenu 0,8 3 3 2,4 2,4 struktura podłoża 0,8 4 4 3,2 3,2 powierzchnia 0,4 1 5 0,4 2,0 razem czynnik (G) 6,0 7,6 zbiornik/ciek 0,8 2 3 1,6 2,4 ilość wody 0,8 1 3 0,8 2,4 głębokość wody 0,4 1 4 0,4 1,6 razem czynnik (H) 2,8 6,4 drzewa i krzewy 0,8 3 4 2,4 3,2 rośliny zielne 0,8 2 4 1,6 3,2 baza żerowa 0,4 1 3 0,4 1,2 razem czynnik (R) 4,4 7,6 kłusownictwo 0,8 2 2 1,6 1,6 niepokojenie zwierząt 0,8 4 4 3,2 3,2 ranga ochrony 0,4 5 5 2,0 2,0 razem czynnik (Z) 6,8 6,8 IPS = [6,0 x 2,8 x 4,4 x 6,8] : [2,5 x (6,0 + 2,8 + 4,4 + 6,8)] = 10,05 % IPS = [7,6 x 6,4 x 7,6 x 6,8] : [2,5 x (7,6 + 6,4 + 7,6 + 6,8)] = 35,4 % 52

8.6. Stanowisko nr 6. Nad Solinką Moczarne Lokalizacja: gmina Cisna, leśnictwo Moczarne, BdPN, oddz. 232f, Położenie geograficzne: 49 6 45 N, 22 30 22 E, Wysokość n.p.m.: 730 m, Data osiedlenia się bobrów: maj 1995 r. Przed osiedleniem: pojemność zbiornika ~ 15 m 3, głębokość ~ 0,2 m, powierzchnia ~ 750 m². 8.6.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam (listopad 2000 r.) 53

Staw bobrowy po prawej stronie Górnej Solinki (widok w stronę tamy) Staw bobrowy po prawej stronie Górnej Solinki (od tamy widok w górę) 54

Staw bobrowy po lewej stronie Górnej Solinki (widok od tamy w górę) Staw bobrowy po lewej stronie Górnej Solinki (widok w stronę tamy) 55

8.6.2. Charakterystyka stanowiska szerokość cieku (w metrach) głębokość cieku (w metrach) poniżej 3 tamy powyżej 1 tamy poniżej 3 tamy powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200 m 200 m 100 m 100 m 200 m 12 11 1 1 0,35 0,25 0,1 0,07 nachylenie skarp brzegowych (w %) lewy brzeg prawy brzeg poniżej 3 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 3 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m 20 25 10 35 35 35 35 40 30 30 rodzaj gleby lewy brzeg prawy brzeg poniżej 3 tamy tama gł. powyżej 1 tamy poniżej 3 tamy tama gł. powyżej 1 tamy 200 m 100 m 100 m 200m 200 m 100 m 100 m 200 m K K G G G K K K/G G G pokrycie roślinnością poniżej 3 tamy przy tamie głównej powyżej 1 tamy 200m 100m 100m 200m las zwarty las zwarty las ok.½ zadrzewienia las zwarty las zwarty tamy (tama 1 położona jest najwyżej) nr 1 2 3 długość tamy (m) 73 32 13 wysokość (m) 0,8 0,7 1,10 szerokość podstawy(m) 1,20 1,2 1,40 szerokość korony (m) 0,37 0,30 0,60 objętość tamy (m³) 51,68 16,8 14,3 budulec: muł (%) 60 60 15 drewno (%) 40 35 20 części zielne (%) sporadycznie 5 5 kamienie (%) - - 60 stawy liczba stawów 3* łączna powierzchnia lustra wody (ha) 0,1725 przeciętna głębokość (m) 0,63 głębokość maksymalna (m) 1,21 pojemność stawów (m³) 1 094 pojemność wiosną około 1.V (m³) 1500 pojemność latem około 1.VIII (m³) 900 pojemność jesienią około 1.XI (m³) 1400 wiek stawu (lat) 7 średnia grubość warstwy sedymentacyjnej profilu dna (cm) 45 * tama nr 3 usytuowana jest na potoku Górna Solinka i funkcjonuje głównie w okresie b. niskich stanów wody (powierzchnię wody wykazano łącznie z pozostałymi stawkami) 56

rodzaj schronienia liczba wejść nory 14 żeremie* 3 zasięg poszukiwania żeru (m) dostępna baza żerowa m 3 w okresie wegetacji zapas zimowy 50 21 17 * żeremie - wysokość: 2,20 m, obwód nad wodą: 11 m, objętość: 14,11 m³ 8.6.3. Baza żerowa Przed osiedleniem się bobrów stwierdzono występowanie 23 gatunków flory. W okresie prowadzonych badań przybyło 14 gatunków, w tym 11 to gatunki higrofilne. Bobry do magazynu zimowego składały gałęzie wierzby, osiki i brzozy. 8.6.4. Ocena stanowiska czynnik główny geomorfologia (G) hydrologia (H) roślinność (R) zagrożenia (Z) czynnik cząstkowy nazwa stała punktacja iloczyn 1995 2001 1995 2001 forma terenu 0,8 2 2 1,6 1,6 struktura podłoża 0,8 3 3 2,4 2,4 powierzchnia 0,4 1 4 0,4 1,6 razem czynnik (G) 4,4 5,6 zbiornik/ciek 0,8 1 4 0,8 3,2 ilość wody 0,8 1 3 0,8 2,4 głębokość wody 0,4 1 3 0,4 1,2 razem czynnik (H) 2,0 6,8 drzewa i krzewy 0,8 3 4 2,4 3,2 rośliny zielne 0,8 2 4 1,6 3,2 baza żerowa 0,4 1 3 0,4 1,2 razem czynnik (R) 4,4 7,6 kłusownictwo 0,8 5 5 4,0 4,0 niepokojenie zwierząt 0,8 5 5 4,0 4,0 ranga ochrony 0,4 5 5 2,0 2,0 razem czynnik (Z) 10,0 10,0 IPS = [4,4 x 2,0 x 4,4 x 10,0] : [2,5 x (4,4 + 2,0 + 4,4 + 10,0)] = 7,45 % IPS = [5,6 x 6,8 x 7,6 x 10,0] : [2,5 x ( 5,6 + 6,8 +7,6 + 10,0 )] = 38,58 % 57

9. Ocena przekształceń środowiska w skali wszystkich badanych stanowisk Na obszarze, który stanowi siedlisko bobrów zachodzą istotne zmiany. Poprzez budowę tam następuje zmiana stosunków wodnych, a przez żerowanie preferowanych gatunków drzew i roślin zielnych zmienia się struktura i skład florystyczny [6, 16, 104]. Zwiększa się znacząco bogactwo fauny, ponieważ na terytorium tym powstają warunki odpowiednie dla bytowania różnych gatunków zwierząt. Stanowisko bobra jest ekosystemem dynamicznym, którego najważniejszym elementem jest woda. Wielkość i głębokość rozlewiska decyduje o trwałym bytowaniu tych ssaków na danym siedlisku. Jeżeli zbiornik jest dostatecznie głęboki, to zwierzęta nie mają trudności z takim usytuowaniem wejść do nor, aby przykrywała je woda. Nie mają także problemów z magazynowaniem żeru zimowego. W okresie zimy woda spełnia rolę korka termicznego, który zabezpiecza wejście do nory/żeremia przed zamarzaniem. Żeremie na tle Smereka (Kalnica) 58

Zebranie i zarejestrowanie danych odnośnie charakterystyk poszczególnych stanowisk, pozwoliło na utworzenie bazy informacji stanowiącej podstawę dla dalszych wieloletnich obserwacji dynamiki i zakresu zmian zachodzących w przekształcanym przez bobry środowisku. Ponieważ badane stanowiska uznać można za reprezentawywną próbę większości terytoriów bytowania bobrów na terenie Bieszczadów Wysokich, to sumaryczny efekt pozwolił ocenić skalę działalności tych zwierząt na przestrzeni pięciu lat. 9.1. Tamy Tamy są charakterystyczną konstrukcyjną działalnością bobrów. Budowane są w celu podniesienia poziomu wody tak, aby zakryła wejścia do nory lub żeremia, jak również umożliwiła pływanie oraz transport i magazynowanie pożywienia. Wymuszony przepływ przez tamy powoduje korzystne natlenienie wody. Spiętrzona woda tworzy rozlewiska, Tama w Rezerwacie Olchy Czarnej w Kalnicy ułatwiając dostęp do pokarmu i budulca. Zwykle w niewielkiej odległości od tamy głównej bobry budują w systemie kaskadowym mniejsze tamy. 59

Zadaniem ich jest zmniejszenie naporu wody na tamę główną oraz dostęp do większego areału żerowania [77]. Tamy znacznie spowalniają spływanie wody, co w warunkach górskich ma szczególne znaczenie. Budowane są z różnej grubości gałęzi oraz kamieni. Zmącona woda wskazuje na obecność i aktywność bobrów Zrąb konstrukcji uszczelniany jest ziemią, mułem i roślinami. Jeżeli tama jest rozległa, to często koronę porasta roślinność wzmacniając tamę systemem korzeniowym. W miarę upływu czasu gdy staw ulega spłyceniu bobry podwyższają tamę. Gdy tama zostanie zbudowana i ustabilizuje się poziom wody na zalanym obszarze, bobry powiększają areał penetracji lądu, kopiąc kanały i wydeptując ścieżki. 60

Rozlewisko z kanałami na potoku Syhłowaty Ścieżka wydeptana przez bobry 61

Kanały w otoczeniu stawu bobrowego tworzą sieć komunikacyjną, która znacznie ułatwia dostęp do większej powierzchni żerowej i umożliwia transport drewna [87]. Szerokość kanałów waha się od 30 do 60 cm i 20 do 30 cm głębokości, a długość może osiągnąć kilkadziesiąt metrów. Na badanych stanowiskach bobry wybudowały 34 tamy o łącznej długości 473 m. Na budowę ich zużyły 414 m 3 materiału pochodzenia organicznego i mineralnego. Z przeprowadzonych obserwacji zachowań bobrów wynika, że przy zagospodarowywaniu nowego siedliska, nory i tamy budowane są synchronicznie. Tama budowana jest szybko do momentu, gdy woda przykrywa otwory wejściowe do nor lub żeremi. Zaprezentowane na histogramie wartości charakteryzują długość i kubaturę wzniesionych tam. 140 120 100 80 60 40 20 0 stanowiska 1 2 3 4 5 6 łączna objętość tam (m3) 21,72 62,16 116,6 20,29 110,67 82,78 łączna długość tam (m) 7,1 121,7 85 26,8 114,5 118 liczba tam 1 10 6 5 9 3 9.2. Stawy bobrowe W warunkach górskich rozległość i głębokość stawu jest skorelowana z rzeźbą dna cieku i linii brzegowej oraz terenów przyległych, dostępnością, zasobnością i łatwością transportu żeru, wielkością areału nadbrzeżnych zadrzewień i zarośli, poczuciem bezpieczeństwa. Poziom wody w stawach bobrowych jest dość stabilny, a wyznacza go wysokość tamy. Sąsiadujące ze stawami obszary mogą stanowić wielohektarowe rozlewiska, które w skali lokalnej znacznie łagodzą skutki wezbrania wody po gwałtownych opadach deszczu lub nagłych roztopach śniegu. 62

Według Brzuskiego i Kulczyckiej [10] stawy i tamy inicjują powstanie specyficznego ekosystemu, w którym istotne znaczenie ma spiętrzenie i spowolnienie przepływu wody oraz sedymentacja osadów mineralnych i organicznych. Woda w stawach nagrzewa się, stwarzając dobre warunki dla rozwoju mikrofauny i mikroflory dennej. Dzięki tym mikroorganizmom cząstki organiczne szybciej ulegają mineralizacji. Zmienia się również skład chemiczny wody, ponieważ w osadach dennych absorbowane są związki żelaza, fosforu, azotu, manganu i glinu [100]. Na pierwszym planie żeremie, dalej - roślinność porastająca koronę tamy Dzięki mikroorganizmom absorbowane są również metale ciężkie, a zakwaszona woda w dużej mierze zostaje zobojętniona. Na badanych stanowiskach, w trakcie kilkuletniej działalności bobry utworzyły 34 stawy o łącznej powierzchni lustra wody 1,43 ha. 63

70 60 50 40 30 20 10 0 stanowiska 1 2 3 4 5 6 łączna pow. (ar) 27,37 16,43 32 66 43 17,25 liczba stawków 1 10 6 5 9 3 Średnia głębokość stawków wahała się w granicach 39-85 cm natomiast głębokość maksymalna oscylowała w granicach 121-175 cm. 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 stanowiska 1 2 3 4 5 6 głębokość średnia (cm) 85 56 39 59 52 63 głębokośc max. (cm) 172 171 148 175 148 121 9.3. Retencja wody Tamy zwiększają retencję lokalnej zlewni. Dzięki nim powstają stawy a poziom wody gruntowej podnosi się i stabilizuje nawet w zna- 64

cznej odległości od stawu. W przypadku wybudowania przez bobry wielu tam, powierzchnia rozlewisk może nawet w warunkach górskich obejmować kilka hektarów. Zaprezentowane w formie histogramu dane umożliwiają dokonanie porównań pomiędzy wielkością retencji określanej przed osiedleniem się bobrów oraz po 5 latach ich bytowania. Zwiększenie retencji określone w stawach można uznać za imponujące. 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 stanowiska 1 2 3 4 5 6 pojemnośc początkowa (m3) 245 67 43 17 85 15 po 5 latach (m3) 3859 917 1261 600 2254 1094 wzrost (%) 1575 1369 2932 3529 2652 7293 9.4. Sedymentacja Jeżeli siedlisko bobrów usytuowane jest na cieku, to po kilku latach w wyniku zatrzymywania przez tamę cząstek organicznych i nieorganicznych, następuje zamulanie i spłycanie stawu. Gdy grubość warstwy aluwialnej wzrasta, bobry pogłębiają kanały, a osady denne wykorzystują do nadbudowy tamy. Średnia grubość warstwy sedymentacyjnej w stawach po 5 latach bytowania bobrów wahała się od 13 45 cm. 65

45 40 35 30 25 20 15 10 5 stanowiska 0 1 2 3 4 5 6 grubość warstwy (cm) 18 13 30 17 18 45 Łączna objętość osadów znacznie przekroczyła 3 tys. m 3. 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 stanowiska 1 2 3 4 5 6 objętość osadów 493 214 960 112 774 776 Jeżeli sedymentacja oraz eksploatacja bazy pokarmowej osiągnęły poziom uznany przez bobry za krytyczny, to zwierzęta opuszczały stanowisko i przenosiły się na inne terytorium. 66

Jeżeli terytorium to nie było zbyt odległe od opuszczonego, to zdarzało się, że po odnowieniu się bazy żerowej bobry powracały na to stanowisko. Przykład samoodnowienia bazy żerowej (odrosty wierzby) Na badanym terenie zdarzenia tego typu stwierdzono dwukrotnie na stanowiskach Niedźwiedzi Potok i Bobrowiec oraz jednokrotnie na stanowiskach Tarnawa Wyżna i Wołosate. Taka emigracja i imigracja z ekologicznego punktu widzenia jest bardzo korzystna, ponieważ na opuszczonym przez bobry areale nadal zachodzą dynamiczne zmiany. Jeżeli bobry opuszczą siedlisko, to zwykle rozpoczyna się proces sukcesji wtórnej i po pewnym czasie wyrasta na nim las [67, 98]. 67

Opuszczone stanowisko za niszczejącą tamą widoczne warstwy osadów Przykład transformacji zbiorowisk roślinnych 68

10. Wpływ obecności bobrów na zmiany florystyczne Stanowiska bobrowe znajdujące się na terasie zalewowej cieków inicjują lub/i przyśpieszają proces dynamicznych zmian florystycznych. Brzeg stawu bobrowego porośnięty trzcinnikiem Na terenach górskich szybkość tego procesu w dużej mierze zależy od nachylenia dna cieku oraz ukształtowania linii brzegowej, ponieważ to w głównej mierze determinuje powstawanie aluwiów, stanowiących potencjalne nowe, żyzne siedliska roślin. Budowanie tam, podwyższanie 69

poziomu wody, kopanie nor i kanałów sprawia, że zmienia się charakter linii brzegowej stawu bobrowego oraz cieku powyżej i poniżej tamy. Na znacznym odcinku nurt cieku staje się mniej wartki, a woda wnika w kanały i zagłębienia gruntu. Nawet w znacznej odległości od tamy, zarówno powyżej jak i poniżej tej konstrukcji, na obszarach nadbrzeżnych następują zmiany związane z szerokością i głębokością cieku. Tamy, stawy bobrowe i rozlewiska sprawiają, że zmienia się skład chemiczny wody i osadów, co w większości przypadków stymuluje rozwój roślinności charakterystycznej dla łęgów, olsów i grądów. Z kolei roślinność porastająca dno i brzegi wzmaga procesy sedymentacji i przyswaja wiele związków chemicznych. Zmiana uwilgotnienia terenu sprawia, że wytwarza się lokalny mikroklimat. Szerokie rozlewisko oddziaływujące na lokalny mikroklimat Na styku wody i brzegu powstaje długa strefa ekotonowa, a na rozlewiskach, gdzie wzniesienia gruntu, a nawet pnie i powalone drzewa są specyficznym siedliskiem fauny i flory, wytwarza się wiele mikroekotonów. W stawie bobrowym rozwija się roślinność wodna, która stanowi dodatkową bazę żerową dla bobrów. 70

Przykłady bogactwa mikroekotonów 71

Pomimo tego, że bobry najchętniej zgryzają drzewa, których średnica wynosi od 3 do 8 cm, to zdolne są także do ścięcia drzewa o średnicy do 1 m [59, 102, 110]. Ścinanie takich drzew sprawia, że odsłania się duża, podokapowa powierzchnia. Tworzenie się polany po ścięciu dużych drzew Następuje sukcesja runa z dużym udziałem światłolubnych gatunków traw i ziołorośli. Żerowanie (tj. ścinanie lub przycinanie mniejszych drzew oraz krzewów) wzmaga procesy krzewienia oraz pojawiania się odrostów korzeniowych, a tym samym intensyfikuje proces odnawiania bazy żerowej i umacnianie brzegów systemem korzeniowym. Udział wierzb w zakrzaczeniach nadrzecznych powiększa atrakcyjność bazy żerowej tak w okresie wegetacji, jak i podczas zimy. Nawet dwu-trzyletnie odrosty wierzb stanowić mogą na tyle wystarczające źródło pokarmu, iż bobry mogą powrócić na opuszczone stanowisko. Ścinanie przez bobry większej liczby dużych drzew sprawia, że tworzą się polany, które mogą być w przyszłości miejscem odnowień pożądanych gatunków. Płytka, nasłoneczniona i nagrzana woda na rozlewiskach stwarza korzystne warunki do rozwoju zbiorowisk roślin takich jak szuwary, trzciny, turzyce. Nadbrzeżne zakrzaczenia są dogodnym miejscem do 72

gniazdowania ptaków. Stwarzają skuteczne miejsca schronienia dla płazów i gadów. Przekształcone wokół stawów bobrowych środowisko, bogate w roślinność trawiastą, krzewy i odrosty jest dobrym miejscem schronienia i żerowania zwierząt roślinożernych. Torfowiec 73

Tabelaryczne zestawienie gatunków roślin umożliwia ocenę bogactwa flory występującej na badanym terenie oraz wskazanie na nowe taksony, które pojawiły się na tym obszarze w związku z bytowaniem bobrów. Stanowisko nr Nazwa polska Nazwa łacińska W 1 2 3 4 5 6 P K P K P K P K P K P K a b c d e f g h i j k l m n o p 1 biedrzeniec wielki Pimpinella maior 3 2 bluszczyk kosmaty Glechoma hirsuta 3 3 bobrek trójlistkowy * Menyanthes trifoliata 5-6 4 bodziszek cuchnący Geranium robertianum 3 5 bodziszek łąkowy Geranium pratense 3 6 borówka czarna Vaccinium myrtillus 3-4 7 brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus 3-4 8 brzoza brodawkowata Betula pendula 3 9 buk zwyczajny Fagus sylvatica 3 10 chaber austriacki Centaurea phrygia 3 11 chaber łąkowy Centaurea jacea 3 12 ciemiężyca biała Veratrum album 4-3 13 czyściec leśny Stachys sylvatica 4 14 dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans 3 15 dzięgiel leśny Angelica sylvestris 4 16 dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum 3-4 17 fiołek trójbarwny Viola tricolor 3 18 goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea 3 19 groszek żółty Lathyrus pratensis 3-4 20 gwiazdnica bagienna * Stellaria uliginosa 5 21 gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum 4 22 jaskier ostry Ranunculus acris 3-4 74

a b c d e f g h i j k l m n o p 23 jaskier płomiennik * Ranunculus flammula 4-5 24 jaskier rozłogowy Ranunculus repens 4-3 25 jeżogłówka gałęzista * Sparganium erectum 6 26 jeżyna gruczołowata Rubus hirtus 3 27 jodła pospolita Abies alba 3-4 28 klon jawor Acer pseudoplatanus 3-4 29 knieć błotna * Caltha laeta 5 30 koniczyna pogięta Trifolium medium 3-2 31 kostrzewa czerwona Festuca rubra 2-4 32 kozłek całolistny * Valeriana simplicifolia 5 33 kruszczyk błotny * Epipactis palustris 5 34 kruszyna pospolita * Frangula alnus 5-3 35 krwawnik pospolity Achillea millefolium 2-3 36 kuklik zwisły * Geum rivale 4 37 kupkówka pospolita Dactylis glomerata 3 38 lepiężnik biały * Petasites albus 4 39 lepiężnik różowy Petasites hybridus 4 40 lepiężnik wyłysiały * Petasites kablikianus 4 41 malina właściwa Rubus idaeus 3-4 42 manna pofałdowana * Glyceria plicata 5 43 marzanka wonna Galium odoratum 3 44 merzyk * Plagiomnium rostratum 4 45 merzyk pofałdowany * Mnium undulatum 4 46 mietlica pospolita Agrostis capillaris 2-3 47 mietlica rozłogowa * Agrostis stolonifera 4 48 mietlica psia * Agrostis canina 4 49 mięta długolistna * Mentha longifolia 4-5 50 modrzew europejski Larix decidua 3 51 mozga trzcinowata * Phalaris arundinacea 5 75

a b c d e f g h i j k l m n o p 52 narecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana 3-4 53 narecznica samcza Dryopteris filix-mas & affinis 3-4 54 narecznica szerokolistna Dryopteris austriaca (dilata- 3-4 55 niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere 4 56 niezapominajka błotna * Myosotis palustris 4-5 57 olcha szara * Alnus incana 4 58 orlica pospolita Pteridium aquilinum 3-4 59 leszczyna Corylus avellana 2-3 60 ostrożeń łąkowy * Cirsium rivulare 4-5 61 ostrożeń polny Cirsium arvense 2-3 62 ostrożeń warzywny * Cirsium oleraceum 4-5 63 pałka szerokolistna * Typha latifolia 6-5 64 pępawa błotna * Crepis paludosa 4-5 65 pierwiosnka wyniosła Primula elatior 3-4 66 podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria 3-4 67 podbiał pospolity Tussilago farfara 3-4 68 pokrzywa zwyczajna Urtica dioica 3-4 69 porzeczka agrest Ribes uva-crispa 3-4 70 poziewnik szorstki Galeopsis tetrahit 4-3 71 przetacznik bobowniczek * Veronica beccabunga 5-6 72 przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys 3 73 przytulia bagienna * Galium uliginosum 4 74 przytulia błotna * Galium palustre 4-5 75 przytulia czepna Galium aparine 4-3 76 przytulia krzyżowa Cruciata laevipes 4 77 przytulia pospolita Galium mollugo 3 78 rdest ziemnowodny * Polygonum amphibium 6 79 rutewka orlikolistna * Thalictrum aquilegiifolium 4 80 rzęśl długoszyjkowa * Callitriche cophocarpa 6 76

a b c d e f g h i j k l m n o p 81 sałatnica leśna Aposeris foetida 3 82 sit członowaty * Juncus articulatus 4-5 83 sit rozpierzchły * Juncus effusus 4-5 84 sit skupiony * Juncus conglomeratus 4-5 85 sitowie leśne * Scirprus sylvaticus 4-5 86 skrzyp błotny * Equisetum palustre 4 87 skrzyp leśny * Equisetum sylvaticum 4 88 skrzyp polny Equisetum arvense 3-4 89 strzałka wodna * Sagittaria sagittifolia 6 90 starzec gajowy Senecio nemorensis 4 91 szarota leśna Gnaphalium sylvaticum 3 92 szczaw tępolistny Rumex obtusifolius 3-4 93 szczawik zajęczy Oxalis acetosella 3-4 94 szczyr trwały Mercurialis perennis 4 95 śledziennica skrętolistna * Chrysosplenium alternifolium 4-5 96 śmiałek darniowy * Deschampsia caespitosa 4 97 śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa 3 98 świerk pospolity Picea abies 3 99 świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum 3-4 100 świerząbek orzęsiony * Chaerophyllum hirsutum 4-5 101 tarczyca pospolita * Scutellaria galericulata 4-6 102 tojad wiechowaty * Aconitum dege- 4 103 tojeść gajowa Lysimachia nemorum 4 104 tojeść rozesłana Lysimachia nummularia 4 105 topola czarna Populus nigra 3-4 106 topola osika Populus tremula 3 107 torfowiec nastroszony * Sphagnum squarrosum 5 108 trzcinnik leśny Calamagrostis arundinacea 3 109 turzyca drżączkowa Carex brizoides 3-4 77

a b c d e f g h i j k l m n o p 110 turzyca dzióbkowata * Carex rostrata 5 111 turzyca leśna Carex sylvatica 3-4 112 turzyca nitkowata * Carex lasiocarpa 5 113 turzyca odległokłosa * Carex remota 4-5 114 turzyca orzęsiona Carex hirta 2-4 115 trybula leśna Anthriscus sylvestris 3 116 wiązówka błotna * Filipendula ulmaria 4-5 117 wiciokrzew czarny Lonicera nigra 3 118 widłoząb miotlasty Dicranum scoparium 4 119 wiechlina łąkowa Poa pratensis 3 120 wierzba biała * Salix alba 4 121 wierzba iwa Salix caprea 3-4 122 wierzba krucha * Salix fragilis 4 123 wierzba pięciopręcikowa * Salix pentandra 4-5 124 wierzba purpurowa * Salix purpurea 4 125 wierzba szara (łoza) * Salix cinerea 4-5 126 wierzba śląska Salix silesiaca 3-4 127 wierzba uszata * Salix aurita 4-5 128 wierzbownica błotna * Epilobium palustre 5 129 wierzbownica drobnokwiato- Epilobium parviflorum 4-5 130 wierzbownica górska Epilobium montanum 3 131 wietlica samicza Athyrium filix-femina 3-4 132 wyczyniec łąkowy * Alopecurus pratensis 4 133 wyka płotowa Vicia sepium 3 134 wyka ptasia Vicia cracca 3 135 zawilec gajowy Anemone nemorosa 3 136 złocień okrągłolistny Leucanthemum waldsteinii 3-4 137 żywokost sercowaty Symphytum cordatum 3-4 56 higrofilnych opis tabeli na następnej stronie 78

P stan początkowy, K stan po 5-ciu latach, * takson wskaźnikowy dla wilgotnego środowiska takson pojawił się na badanym stanowisku podczas bytowania bobrów takson wskaźnikowy dla wilgotnego środowiska, który pojawił się na badanym stanowisku podczas bytowania bobrów W wskaźnik wilgotności gleby [116]. Syntetyczną ocenę zmian liczby gatunków w okresie osiedlania się i po pięciu latach bytowania bobrów umożliwia poniższe zestawienie liczba taksonów stanowisko 1 Niedźwiedzi 2 Bobrowiec 3 Handie 4 5 Tarnawa Wołosate Moczarne w czasie wsiedlania 29 39 26 27 31 23 w tym gatunki higrofilne H 9 4 8 7 9 4 udział gatunków H % 31 10 31 26 29 17 po pięciu latach bytowania bobrów 36 48 38 39 40 34 w tym gatunki higrofilne H 17 16 20 22 27 15 udział gatunków H % 47 33 53 56 67 44 6 Z danych zawartych w zaprezentowanym zestawieniu wynika, iż na wszystkich badanych stanowiskach po pięcioletnim bytowaniu bobrów, nastąpił znaczny wzrost liczby taksonów w tym gatunków higrofilnych. 79

11. Lokalne zmiany w liczbie gatunków kręgowców Transformacje zachodzące w ekosystemie w wyniku działalności bobrów, prowadzą do zmian w składzie i liczebności fauny [89]. Wysoka wartość jaką charakteryzują się stawy bobrowe i ich otoczenie, wynika ze znacznej liczby i różnorodności ekotonów, w których bytują rośliny i zwierzęta. Dla kręgowców zasadnicze znaczenie ma siedlisko, w którym mają dostęp do wody, obfitej i różnorodnej bazy żerowej oraz znajdują bezpieczne ostoje, gdzie mogą wydać i odchować potomstwo. 11.1. Ssaki Środowisko stawów bobrowych jest atrakcyjne dla ssaków. Wiele z nich znajduje tu pokarm i bezpieczne schronienie. Duże ssaki takie jak jeleń, sarna, dzik w otoczeniu stawów bobrowych, na wzniesieniach pośród mokradeł i wysokich zarośli, znajdują bazę żerową, osłonę wizualną i termiczną. W okresie upalnego lata jeleń i dzik mają możliwość kąpieli błotnych dających ochłodę i ochronę przed owadami. Bogactwo i różnorodność bezkręgowców zapewnia bazę żerową dla nietoperzy. Również drobne gryzonie znajdują tu różnorodną bazę pokarmową. Te z kolei są łupem dla łasicy i kuny. Szczególne korzyści z obecności bobrów odnosi wydra. Stawy są dla niej dobrymi łowiskami, a opuszczone żeremia służą jako schronienie. Piżmaki wznoszą przy brzegach lub na wzniesieniach pośród mokradeł charakterystyczne budowle z roślinności wodno-błotnej. 80

Ssaki występujące na badanych stanowiskach (P - przed osiedleniem się bobrów; K - na końcu badanego okresu) stanowisko nr 1 2 3 4 5 6 Nazwa polska Nazwa łacińska P K P K P K P K P K P K bóbr europejski Castor fiber darniówka zwyczajna Pitymys subterraneus gacek wielkouch Plecotus aurilius karczownik Arvicola terrestris karlik malutki Pipistrellus pipistrellus kuna leśna Martes martes łasica łaska Mustela nivalis mysz leśna Apodemus flavicollis mysz zaroślowa Apodemus silvaticus nocek duży Myotis myotis nornica ruda Clethrionomys glareolus piżmak Ondatra zibethica polnik zwyczajny Microtus arvalis ryjówka aksamitna Sorex araneus ryjówka górska Sorex alpinus ryjówka malutka Sorex minutus rzęsorek mniejszy Neomys anomalus rzęsorek rzeczek Neomys fodiens sarna Capreolus capreolus smużka Sicista betulina wydra Lutra lutra zębiełek białawy Crocidura leucodon zębiełek karliczek Crocidura suaveolens stwierdzona liczba gatunków 9 17 10 14 7 13 11 20 8 15 11 13 gatunek pojawił się na stanowisku w okresie bytowania bobrów 81

11.2. Ptaki Tereny stawów i wokół stawów są zwykle zasiedlane przez dużą liczbę gatunków ptaków [31, 120]. Liczebność niektórych gatunków na takich terenach może być nawet 3-krotnie większa, niż na sąsiadujących obszarach [38, 61, 76]. Kompleksy stawów bobrowych znajdujące się w środowisku leśnym, są bardzo atrakcyjne dla ptactwa w okresie lęgów. Posiadają wiele dogodnych miejsc do założenia gniazd i zapewniają izolację wizualną, ważną dla par rozrodczych. Niedostępność obszaru zalewanego przez bobry znacznie utrudnia penetrację terenu ludziom. Kaczki krzyżówki na stawie bobrowym Sukces lęgowy jest tu zazwyczaj wyższy, niż na terenach odsłoniętych, gdyż zróżnicowane środowisko zmniejsza ryzyko znalezienia gniazda przez drapieżniki i zapewnia obfitą i różnorodną bazę pokarmową tak dla dorosłych ptaków, jak i dla piskląt. Nie bez znaczenia jest również fakt, że stawy bobrowe szybciej rozmarzają na wiosnę, stwarzając warunki do wcześniejszego zajmowania terenów lęgowych. Na terenach zalanych i zabagnionych, martwe - stojące - drzewa, wykorzystywane są przez dzięcioły i inne dziuplaki [57]. 82

W miarę zgryzania, zadrzewienia wokół stawu rzedną i bujniej rozwija się roślinność krzewiasta i trawiasta. Towarzyszy temu niejednokrotnie zwiększenie liczby gatunków ptaków śpiewających, charakterystycznych dla tego typu środowisk. Proces ten rozpoczyna się już w pierwszym roku po zalaniu, a stabilizuje w okresie 3-4 lat. Czapla siwa 83

Ptaki występujące na badanych stanowiskach (P - przed osiedleniem się bobrów; K - na końcu badanego okresu) Nazwa polska Nazwa łacińska 84 stanowisko nr 1 2 3 4 5 6 P K P K P K P K P K P K a b c d e f g h i j k l m n bocian czarny Ciconia nigra brodziec piskliwy Actitis hypoleucos czajka Vanellus vanellus czapla siwa Ardea cinerea cyranka Anas qerquedula derkacz Crex crex dzierzba gąsiorek Lanius collurio dzięcioł zielonosiwy Picus canus dzięcioł zielony Picus viridis gil Pyrulla pyrulla jarząbek Tetrastes bonasia kaczka krzyżówka Anas platyrhynchos kos Turdus merula krętogłów Jynx tortilla kwiczoł Turdus viscivorus muchołówka żałobna Musciapa hypoleuca pliszka górska Motacilla cinerea pliszka siwa Motacilla alba pluszcz Cinclus cinclus pokląskwa Saxicola ruberta pokrzewka czarnołbista Sylwia atricapilla pustułka Falco trinunculus sikora czarnogłowa Parus atricapillus sikora uboga Parus palustris

a b c d e f g h i j k l m n słonka Scolopax rusticola sowa pójdźka Athene noctula strumieniówka Locustella flaviatilis strzyżyk Troglodytes troglodytes świergotek łąkowy Anthus pratensis zimorodek Alcedo attis Stwierdzona liczba gatunków 8 19 9 18 7 13 10 23 9 13 11 14 gatunek pojawił się na stanowisku w okresie bytowania bobrów 85

11.3. Gady Areał przylegający do stawów bobrowych stwarza dobre warunki do bytowania gadów. Węże prowadzą dzienny tryb życia polując na żaby, kijanki, dżdżownice, jaszczurki, a także na małe rybki. Szczególnie zaskroniec zwyczajny intensywnie wykorzystuje środowisko wodne, gdyż dobrze pływa i nurkuje. W otoczeniu stawów bobrowych węże znajdują również dobre schronienie zapewniające przetrwanie jesieni i zimy. Żmija zygzakowata 86

Gady występujące na badanych stanowiskach (P - przed osiedleniem się bobrów; K - na końcu badanego okresu) Nazwa polska Nazwa łacińska stanowisko nr 1 2 3 4 5 6 P K P K P K P K P K P K padalec zwyczajny Anguis fragilis zaskroniec zwyczajny Natrix natrix żmija zygzakowata Vipera berus stwierdzona liczba gatunków 1 3 2 3 2 2 2 3 2 3 1 2 gatunek pojawił się na stanowisku w okresie bytowania bobrów 87

11.4. Płazy Środowisko stawów bobrowych jest również atrakcyjnym miejscem rozrodu i bytowania płazów. W postępującym procesie degradacji środowiska, na całym świecie obserwuje się drastyczne zmniejszanie liczebności i zasięgu terytorialnego tych zwierząt. Wynika to z faktu zanikania niewielkich zbiorników wodnych, obniżenia poziomu wód gruntowych, skażenia środowiska. Na tle tego wzrasta istotna rola stawów bobrowych w stymulowaniu sukcesu rozrodczego i utrzymaniu stabilnej populacji tych zwierząt. Życie płazów w dużym stopniu uzależnione jest od środowiska wodnego. Wiele z nich zimuje zagrzebanych w mule, w niezamarzających do dna zbiornikach wodnych. Na wiosnę w zbiornikach tych płazy odbywają gody. Nagrzana i nasłoneczniona w płytszych miejscach woda, roślinność wodna lub zatopione gałęzie są miejscem składania jaj. W stawie i jego otoczeniu płazy polują najczęściej na bezkręgowce i ich larwy, a kijanki żerują również na szczątkach roślin i zwierząt znajdujących się w wodzie. Żaba trawna 88

Płazy występujące na badanych stanowiskach (P - przed osiedleniem się bobrów; K - na końcu badanego okresu) Nazwa polska Nazwa łacińska stanowisko nr 1 2 3 4 5 6 P K P K P K P K P K P K kumak górski Bombina variegata traszka górska Triturus alpestris traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montadoni żaba trawna Rana temporaria stwierdzona liczba gatunków 1 3 2 4 2 5 2 4 2 3 4 gatunek pojawił się na stanowisku w okresie bytowania bobrów 89

11.5. Ryby Zróżnicowanie morfologiczne cieku (zagłębienia, spłycenia), zmniejszenie prędkości przepływu i podwyższenie temperatury wody, przekształcenie dna z kamienisto-żwirowego w muliste, stwarza korzystne warunki dla rozwoju bezkręgowców, które wzbogacają bazę pokarmową ryb. Tamy tworzą sprzyjające środowisko dla rozwoju larw wielu gatunków owadów między innymi z rodziny mustykowatych Simulidae, chruścików Trichoptera i ważek Odonata [15]. Ścięte i obumarłe drzewa są siedliskami pajęczaków, owadów i ślimaków. Stabilna głębokość wody zwiększa przestrzeń życiową ryb, a zatopione gałęzie i naturalne wnęki brzegowe stwarzają możliwość ukrycia. W potokach i rzekach górskich ma to szczególne znaczenie dla zimowania ryb łososiowatych [54, 91]. Stwierdzono, iż w stawach bobrowych w przeliczeniu na 1 m 3 i na 1 m 2, liczba narybku może być nawet 5-krotnie większa, niż w pozostałych częściach tego samego cieku [56]. Tamy nie stanowią przeszkody w drodze na tarliska, co wydaje się oczywiste, ponieważ ryby ewoluowały wspólnie z bobrem przez tysiące lat [59, 77]. Tama i staw na potoku Bobrowiec 90

Ryby występujące na badanych stanowiskach (P - przed wsiedleniem bobrów; K - na końcu badanego okresu) Nazwa polska Nazwa łacińska stanowisko nr 1 2 3 4 5 6 P K P K P K P K P K P K głowacz pręgopłetwy Cottus poecilopus pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario stwierdzona liczba gatunków 2 2 1 2 2 1 2 2 2 gatunek pojawił się na stanowisku w okresie bytowania bobrów Liczba gatunków kręgowców stwierdzona na badanych stanowiskach (P- przed wsiedleniem bobrów; K- na końcu badanego okresu) nr stanowisko ssaki ptaki płazy gady ryby P K P K P K P K P K 1 Niedźwiedzi 9 17 8 19 1 3 1 3 2 2 2 Bobrowiec 10 14 9 18 2 4 2 3 1 2 3 Handie 7 13 7 13 2 5 2 2 0 2 4 Tarnawa W. 11 20 10 23 2 4 2 3 1 2 5 Wołosate 8 15 9 13 2 3 2 3 0 2 6 Moczarne 11 13 11 14 0 4 2 2 0 2 liczba gatunków 15 23 22 30 4 5 3 3 2 2 Z danych zawartych w tabeli wynika, iż na przestrzeni analizowanego okresu w obrębie wszystkich badanych stanowisk fauna wzbogaciła się o 8 gatunków ssaków, 8 gatunków ptaków i 1 gatunek płazów. 91

Podsumowując stwierdzić można, że na badanych stanowiskach po pięciu latach bytowania bobrów znacznie zwiększyła się liczba stwierdzonych gatunków kręgowców (przed osiedleniem się bobrów A i po pięciu latach bytowania B) stanowisko nr kręgowce 1 2 3 4 5 6 ssaki A 9 10 7 11 8 11 B 17 14 13 20 15 13 ptaki A 8 9 7 10 9 10 B 19 18 13 23 13 14 gady A 1 2 2 2 2 1 B 3 3 2 3 3 2 płazy A 2 2 2 2 2 0 B 3 4 5 4 3 4 ryby A 2 1 1 1 0 0 B 2 2 2 2 2 2 92

12. Negatywne aspekty bytowania bobrów W mediach coraz częściej pojawiają się alarmujące informacje o negatywnych skutkach działalności bobrów Bobry zniszczyły sieć energetyczną [60], Bobry wyrządzają szkody w Ochabach [27], Chcą strzelać do bobrów [110], Bobry pomagają powodzi [42], Bobry kolonizują Kraków i Małopolskę [1]. Obecnie bobry w wielu rejonach kraju są postrzegane jako szkodniki. Ma to miejsce głównie na terenach lub w pobliżu obszarów, na których gospodaruje człowiek. Niepożądane skutki działalności bobrów to głównie: zalewanie gruntów rolnych i leśnych, dróg i traktów kolejowych, ścinanie drzew o znaczeniu gospodarczym, owocowych i pomnikowych, osłabianie konstrukcji wałów przeciwpowodziowych i grobli, zatykanie przepustów drogowych, blokowanie rowów melioracyjnych. Wykopane kanały oraz zapadnięte nory są przyczyną uszkodzeń maszyn rolniczych oraz złamań kończyn zwierząt gospodarskich [10, 16]. Spośród rzadziej spotykanych rodzajów szkód wymienić można uszkadzanie linii telefonicznych i energetycznych oraz przekształcanie ekosystemów o unikalnej wartości przyrodniczej [18]. Spiętrzona woda na dawnej łące 93

Obowiązek wypłaty odszkodowań za szkody powodowane przez bobry oraz inne gatunki objęte ochroną, spoczywa na administracji państwowej. W latach 1999 2005 łączna kwota jaką wypłacono za szkody spowodowane przez ssaki chronione na terenie województwa podkarpackiego wyniosła 993 654 zł. Rozdział kwoty na poszczególne gatunki przedstawiał się następująco: gatunek wilki niedźwiedzie bobry żubry razem: łączna kwota wypłaconych odszkodowań 530863 zł 186309 zł 273773 zł 2709 zł 993 654 zł Odszkodowania wypłacone za szkody spowodowane przez bobry stanowiły 27,5% tej kwoty. Każdego roku najczęściej zgłaszane były zniszczenia drzew, podtopienia upraw rolnych i łąk oraz uszkodzenia grobli. Ten rodzaj szkód stanowił odpowiednio 41%, 32% i 22% liczby wszystkich przypadków zgłoszonych w latach 1999-2005. Wszystkie zgłoszenia szkód powstałych w tym czasie na terenie zlewni górnego Sanu, pochodziły z miejscowości Chmiel. Szkody wyrządzane przez bobry na terenie województwa podkarpackiego w latach 1999-2005 (wg danych udostępnionych przez Podkarpacki Urząd Wojewódzki) rodzaj szkody 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 razem uszkodzone groble (mb) a 1300 250 250 456 868 990 2720 6834 b 400 - - 12 60-472 szkody w uprawach rolnych i łąkowych (ha)* 5 5,1 3,3 39,9 3,1 38,7 6,3 101,4 zniszczone drzewa (liczba) a 4 - - 62 835 927 2664 4492 b - - - - 56 - - 56 zniszczone plantacje wikliny (ha)* 0,3 0,5 0,3 0,3 0,1 0,1-1,6 zniszczone drzewa (m³) a 3,0 26,7 18,5 37,7 55,2 69,2 33,6 243,9 b 0,7 - - 7 - - - 7,7 zniszczony przepust drogowy (liczba)* - 1 - - - - - 1 zniszczone uprawy i grunty leśne (ha)* - 0,3-0,45 - - - 0,75 zniszczona droga (mb)* - - 20 20-30 - 70 wielkość wypłaconych odszkodowań łącznie (zł) 16411 14613 21352 24542 38345 43119 115242 273773 94

a uszkodzenie powstało na terenie woj. podkarpackiego, b uszkodzenie powstało na terenie Bieszczadów Wysokich (obszar BdPN wraz z otuliną, czyli gminami: Lutowiska, Czarna, Cisna), * ten rodzaj szkody nie wystąpił na terenie Bieszczadów Wysokich. Przykłady z terenów sąsiadujących z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym, dokumentują jak różne mogą być reakcje właścicieli terenów zagospodarowanych, w stosunku do skutków działalności bobrów. Zdarza się, że właściciele prywatnych gospodarstw dopiero po pewnym czasie tracą cierpliwość do działalności bobrów. Kiedy w 1998 r. na prywatnych stawach hodowlanych w Chmielu pojawiły się bobry, właściciel nie wnosił skargi. Po roku bytowania zwierząt, które uszkadzały groble, wykopywały w nich nory oraz zanieczyszczały staw dużą ilością składowanych gałęzi, hodowca pomimo propozycji ugody z jaką występował Urząd Wojewódzki, wniósł pozew do sądu. Niepokojone w różny sposób zwierzęta, opuściły jego gospodarstwo i przemieściły się na wąski potoczek na prywatnym terenie innego gospodarza. Poszukiwanie sposobów rozwiązywania sytuacji konfliktowych nie zawsze wiąże się z żądaniem wypłaty odszkodowania. Bardzo ważną rolę odgrywa tu propagowanie informacji o sposobach ochrony i zabezpieczania terenu przed negatywnymi skutkami działalności bobrów. Np. w 1995 r. w miejscowości Przysłup k. Cisnej, bobry zatkały dopływ wody do stawu hodowlanego, co spowodowało podniesienie poziomu wody w górnym stawie. Ponadto uszkodziły pnie kilkudziesięcioletnich jesionów. Właściciel hodowli nie nalegał na konieczność usunięcia zwierząt, a wręcz wyraził zgodę na to aby bobry pozostały w wybranym przez siebie miejscu. W poszukiwaniu kompromisowego rozwiązania zgłosił się do pracowników BdPN, którzy poradzili mu wstawienie rury stabilizującej poziom wody w górnym stawie, oraz osłonięcie narażonych na uszkodzenie drzew siatką. Na skutek zastosowania tych metod, bobry po kilku tygodniach opuściły stawy i przemieściły się do Kalnicy. Natomiast w miejscowości Żołobek, w 2004 r. bobry utworzyły tamę na małym potoku płynącym przez środek wsi, tuż obok kościoła. Usytuowanie stanowiska było o tyle niekorzystne, że znajdowało się w pobliżu rozwidlenia dróg, pomiędzy dwoma gospodarstwami. Niewielka odległość od ogrodu i sadu pozwalała przypuszczać, że bez odpowiedniego zabezpieczenia terenu bobry mogą spowodować dotkliwe szkody. Właściciele zostali poinformowani o sposobach zabezpieczania drzew i terenu. Najprawdopodobniej dzięki temu dotychczas szkody z tego obszaru nie zostały zgłoszone. 95

Czasem właściciele gruntów obejmują ochroną stanowiska bobrów, które powstają na terenie ich gospodarstw. Tak było w Smolniku, gdzie w 2000 r. bobry założyły stanowisko. W 2001 r. na skutek ich działalności zalany i podtopiony został 1 ha prywatnego ugoru i pastwiska. Właściciel nie tylko nie wniósł skargi ale chroni stanowisko po dzień dzisiejszy. Także w Chmielu w 2000 r., właściciel, na którego działce bobry wybudowały żeremie i postawiły tamę, zaproponował utworzenie rezerwatu. Niestety stanowisko usytuowane było w odległości kilku metrów od jezdni, a kilkudziesięciometrowa tama biegła wzdłuż przydrożnego rowu. W związku z tym istniało realne zagrożenie zatkania przepustu drogowego. Dlatego pracownicy Rejonu Dróg z Ustrzyk Dolnych, dwa razy przy pomocy koparki rozbierali tamę i wywozili materiał. Bobry w ciągu kilku dni odbudowywały tamę większych rozmiarów. W końcu jednak niepokojone zwierzęta przemieściły się na drugą stronę jezdni, na ciek wpadający do Sanu, gdzie nie stwarzały problemów. Niektórzy właściciele gruntów rolnych czy stawów hodowlanych podejmują próbę wyłudzenia odszkodowania w kwocie wyższej niż rzeczywista strata poniesiona na skutek wystąpienia szkody. Zróżnicowane podejście ludzi do bobrów wynikające z sytuacji materialnej, poziomu świadomości ekologicznej i wiedzy przyrodniczej, a także ze stosunku do stosowania nie zawsze najprostszych rozwiązań łagodzenia konfliktów powstających na styku elementów gospodarka przyroda, pozwala mieć nadzieję, że zwierzęta te nie wszędzie będą postrzegane jako szkodniki oraz, że w niektórych miejscach możliwa jest pokojowa współegzystencja rodzin ludzkich i bobrowych. 96

13. Ocena badanych stanowisk W rozdziale tym zaprezentowano zestawienia zbiorcze pozwalające na porównanie dokonanych przez bobry zmian siedliskowo-krajobrazowych wyrażonych wzrostem retencji wody, oraz zwiększeniem liczby gatunków flory na terenie ich bytowania. Ustalając punktację oceny czynników cząstkowych brano pod uwagę fakt, iż w Planie Ochrony Parku przewidywano renaturyzację dużych fragmentów doliny górnego Sanu, między innymi poprzez budowę systemu zastawek ziemnych. Zarówno rzeźba terenu jak i struktura podłoża umożliwiały tworzenie sztucznych zbiorników wodnych, o znacznych jak na warunki górskie powierzchniach. Uzasadniało to przyznanie takim terenom najwyższej punktacji w obrębie geomorfologii i hydrologii. Wytworzenie na przyległych obszarach korzystnych stosunków wodnych, miało spowodować szybszą sukcesję w kierunku lasu łęgowego. Sukcesję tę wspomagano wprowadzając takie gatunki drzew jak: wierzba, jesion, jawor. Wzbogacenie to upoważniało do przypisania wysokiej punktacji w obrębie czynnika głównego roślinność. Żywokoły wierzbowe 97

Przyjęcie wyżej wymienionych warunków jako punktu odniesienia spowodowało przyznanie niskiej punktacji przy ocenie inicjowanych przez bobry stanowisk. Założono, iż zakres punktacji w obrębie każdego z czynników głównych będzie równy aby umożliwić porównywanie intensywności zmian na każdym badanym stanowisku oraz przyrodniczą weryfikację przyjętych tez. Aktywność bobrów manifestowana budowaniem tamy pozwalała przypuszczać, że znajdą tu stabilną niszę ekologiczną. Wzrost poziomu wody i tworzące się rozlewiska obligowały do szybkiego wykonania pomiarów na terenie inicjowanego stanowiska aby utworzyć podstawę do oceny zakresu i intensywności zmian jakie zajdą po pięcioletnim okresie bytowania bobrów. Wartość badanych czynników głównych i IPS określanych w trakcie osiedlania się (a) i po pięciu latach bytowania bobrów (b) na danym stanowisku stanowisko 1 2 3 4 5 6 a b a b a b a b a b a b geomorfologia 5,6 6,4 6,0 8,4 6,8 8,4 8,4 10,0 6,0 7,6 4,4 5,6 hydrologia 4,8 7,2 2,8 6,8 2,0 4,8 2,0 7,2 2,8 6,4 2,0 6,8 roślinność 3,6 6,8 2,8 7,2 3,6 6,8 5,2 8,0 4,4 7,6 4,4 7,6 zagrożenia 4,8 8,0 5,6 8,8 6,4 9,6 5,2 6,4 6,8 6,8 10,0 10,0 IPS 9,88 35,31 6,13 46,40 6,67 35,57 8,74 46,66 10,05 35,40 7,45 38,58 Wzrost wartości czynników głównych oraz IPS po pięciu latach bytowania bobrów stanowisko nr: 1 2 3 4 5 6 geomorfologia 0,8 2,4 1,6 1,6 1,6 1,2 hydrologia 2,4 4,0 2,8 5,2 3,6 4,8 roślinność 3,2 4,4 3,2 2,8 3,2 3,2 zagrożenia 3,2 3,2 3,2 1,2 0,0 0,0 IPS 25,43 40,27 28,90 37,92 25,35 31,13 Porównanie obliczonej wartości IPS i czynników głównych w okresie osiedlania się bobrów i po pięcioletnim bytowaniu na danym terenie pozwala stwierdzić, że relatywnie największe przeobrażenia środowiska zarejestrowano na stanowisku 2 Bobrowiec. Teren ten w wyniku intensywnej eksploatacji lasu (cięcia sanitarne) był najbardziej zdewastowany. 98

14. Regulowanie liczebności Podejmując realizację krajowego programu reintrodukcji bobra zakładano, że ssak ten zostanie wprowadzony na listę zwierząt łownych wówczas, gdy liczebność populacji osiągnie 6 tys. osobników [127]. W początkowym okresie wzrostu liczebności bobrów uznawano, że najskuteczniejszą metodą lokalnego ograniczania ich liczby będą przesiedlenia [26], (Goździewski, inf. ustna). Działania te wymagały wytypowania miejsc, które charakteryzowały się odpowiednimi warunkami hydrologicznymi, zasobną i łatwo odnawialną bazą żerową oraz dostatecznym dystansem od obszarów zagospodarowanych. Wraz ze wzrostem liczebności i zwiększaniem zasięgu terytorialnego populacji, liczba takich miejsc była coraz mniejsza [10]. Obecnie wojewodowie i konserwatorzy przyrody w większości przypadków nie wyrażają zgody na wsiedlania obawiając się znacznych obciążeń budżetu. W roku 2003, w oparciu o informacje ankietowe uzyskane z nadleśnictw z całej Polski podano, że liczebność bobrów może wynosić ponad 20 000 osobników [18]. W 2005 r. zdaniem Stachonia liczebność tych zwierząt przekraczała 40 000 [101]. Statusu prawnego bobra dotąd nie zmieniono mimo, iż przypuszcza się, że w chwili obecnej liczebność populacji znacznie przekracza wielkość podaną przez Stachonia. Administracja łowiecka obawia się, że włączenie bobra na listę zwierząt łownych, a tym samym przejęcie obowiązku wypłat odszkodowań może doprowadzić wiele kół łowieckich do bankructwa. Dotkliwe szkody wyrządzane przez bobry na terenie całego kraju, spowodowały, że poszkodowani postulowali radykalną redukcję pogłowia [4]. W związku z tym bobra objęto ochroną częściową. Oznacza to, że w uzasadnionych przypadkach istnieje możliwość przeprowadzenia odstrzału redukcyjnego. Tak było np. w woj. lubuskim, gdzie zwierzęta uszkodziły wały przeciwpowodziowe na Odrze, Warcie i Noteci. Na wniosek Lubuskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w 2003 r. Minister Środowiska zezwolił na odstrzał 100 bobrów. Pozyskano jedynie 7 osobników [3, 90]. Trzy lata później wojewoda lubuski wydał zezwolenie na odstrzał 170 osobników [13]. W województwie podlaskim, na skutek szkód powodowanych przez bobry w rolnictwie i lasach prywatnych w 2002 r. Wojewódzka Komisja Ochrony Środowiska wydała zgodę na odstrzał 600 osobników [114]. Decyzja ta była bardzo kontrowersyjna. Najprawdopodobniej z tego względu plan nie został zrealizo- 99

wany. W następnym roku zadecydowano o odstrzale 70 osobników [80]. Do końca lutego 2004 r. odstrzelono tylko 8 bobrów [84]. W województwie podkarpackim na początku 2005 r. wojewoda wydał zgodę na odstrzał 50-u bobrów, przychylając się do wniosku właściciela gospodarstwa rybnego w Budach Stalowskich. Liczbę bobrów żyjących na terenie gospodarstwa oszacowano na ok. 170 osobników, a zabezpieczenie obwałowań stawów, o łącznej długości ok. 60 km, wiązało się z ogromnymi kosztami [83]. Wojewódzka Rada Ochrony Przyrody, z którą wojewoda konsultował swoją decyzję, nie wyraziła zgody na odstrzał [33, 34]. Z podanych przykładów wnosić można, że próby regulowania liczebności bobrów przez odstrzał są nieefektywne oraz budzą wiele emocji i wątpliwości natury etycznej Chcą strzelać do bobrów [106], Przyrodnicy przeciwko odstrzałowi bobrów [34], Koniec odstrzału bobrów [3], Urzędnicy strzelają do bobrów [90], Bobry będą policzone? [80], Podlaskie bobry policzone [84], O odstrzale lubuskich bobrów - pismo do Ministra Środowiska z dn. 5.01.2007. [112]. W opinii myśliwych polowanie na bobry jest nużące, strzał trudny i istnieje duże ryzyko utraty upolowanego zwierzęcia [113]. Nawet wyeliminowanie całej rodziny nie jest długotrwałym sukcesem, ponieważ zwolnione miejsce prawie natychmiast jest kolonizowane przez inne osobniki. Należy dodać, że na terenach o intensywnym pozyskaniu, w porównaniu z terenami gdzie bobry są chronione, zwiększa się plenność samic, a młode bobry szybciej, bo w wieku 2 lat, zakładają własne rodziny [10, 17]. Stosowane w USA i Kanadzie traperskie metody łowienia bobrów w Polsce są nielegalne. W krajach skandynawskich w wielu miejscach ssaki te zaliczane są do zwierząt łownych. Wielkość pozyskania regulują wydawane licencje. Ostoje bobrów uznawane są za rezerwaty i ingerencja z zewnątrz, możliwa jest tylko po uzyskaniu odpowiedniego zezwolenia. Prawnie uregulowane jest postępowanie w przypadkach wystąpienia szkód [26]. W związku z tym, że w Polsce stale zwiększa się liczebność i zasięg terytorialny tego gatunku oraz brak jest skutecznych metod regulacji liczebności, to zasugerować można aby powołany został urząd bobrowniczego. Zadania bobrowniczego obejmowałyby: monitoring lokalnych populacji, 100

współpracę z jednostkami administracji państwowej, służbami ochrony przyrody, pracownikami Lasów Państwowych, członkami kół łowieckich i organizacji pozarządowych, miejscową ludnością, wyznaczanie i waloryzację potencjalnych stanowisk wsiedleń, planowanie i realizację programów ochronnych, odłowów i introdukcji, informowanie o możliwościach zabezpieczania terenów zagospodarowanych, szacowanie szkód, kontrolę przestrzegania zarządzeń. 101

15. Predykcja lokalnej liczebności populacji bobrów Rozmiar przekształceń dokonywanych przez bobry w środowisku w dużej mierze zależy od liczby osobników bytujących na danym terenie. Można oczekiwać, że zasięg, dynamika i skala przekształceń dokony-wanych przez bobry na terenie Bieszczadów Wysokich jest zbliżona do tej, jaką stwierdzono na terytorium badanych stanowisk. W latach 1993-2003 na teren Bieszczadów Wysokich wsiedlono 57 rodzin bobrów o łącznej liczbie 191 osobników, w tym 103 samice i 88 samców [88]. Zakładając, że w tym okresie nie było emigracji i imigra-cji, to przyjęte na str. 25 wskaźniki rozrodu i śmiertelności tych ssaków były podstawą obliczeń, umożliwiających predykcję liczebności popu-lacji w poszczególnych latach. Wyniki tych obliczeń pozwalają przy-puszczać, że w roku 2003 liczba bobrów bytujących na terenie Bieszcza-dów Wysokich wynosiła około 170 osobników. liczba wsiedlonych dorosłe rosłych młodych młodych osobniki upadki do- l. urodzonych upadki rok przychówek 1993 3 3 3 3 1 1 - - - - - - 1994 3 2 5 4 2 1 - - - - - - 1995 6 7 9 10 3 3 3 3 1 1 2 2 1996 4 10 12 19 4 5 3 3 1 1 2 2 1997 10 8 20 24 7 7 10 10 3 3 7 7 1998 24 30 44 54 14 17 22 22 7 7 15 15 1999 9 13 54 65 17 21 22 22 7 7 15 15 2000 21 18 73 77 23 25 25 25 8 8 17 17 2001 0 0 57 69 18 22 20 20 6 6 14 14 2002 0 0 53 61 17 19 24 24 8 8 16 16 2003 8 2 60 60 19 19 22 22 7 7 15 15 88 103 Dla uściślenia faktografii należy dodać, że w badanym okresie zarejestrowano presję drapieżników na bobra. W 6 przypadkach były to wilki, w 2 przypadkach psy, w jednym ryś. Stwierdzono także 2 przypadki kłusownictwa. 102

Nazwy miejscowości w Bieszczadach Wysokich, (zlewnia górnego Sanu, począwszy od źródeł do Zalewu Solińskiego), na terenie których w 2003 stwierdzono stanowiska bobra: po stronie polskiej: Bóbrka, Bukowiec p.ustrzyki, Chmiel, Czarna Dolna, Kalnica, Lutowi-ska, Muczne, Polana, Procisne, Skorodne, Smolnik, Stuposiany, Terka, Wetlina, Wołosate, Wydrne, Żłobek, Żurawin, po stronie ukraińskiej: Boberka, Sianki, Szandrowiec, tereny dawnych wsi po stronie polskiej: Beniowa, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Krywe n. Sanem, Łokieć, Moczarne, Sianki, Sokoliki, Solinka, Tarnawa Niżna, Tarnawa Wyżna, Tworylne. 16. Uwarunkowania prawne ochrony gatunkowej bobra w Polsce 103

Na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 26.09.2001[93], bóbr europejski (Castor fiber L.) objęty jest ochroną częściową (Dz. U. z dnia 15 listopada 2001 r.). Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. z dnia 30 kwietnia 2004 r.) [108] zawiera zapisy, które odnoszą się do zwierząt objętych ochroną gatunkową, w tym również do bobra. Poniżej krótko opisano treść wybranych artykułów. Art. 46: określa cele ochrony gatunkowej zwierząt i ich siedlisk. Art. 49: zobowiązuje ministra środowiska do ustalenia wykazu gatunków zwierząt wolno żyjących: objętych ochroną ścisłą (z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej), objętych ochroną częściową (wraz ze wskazaniem sposobów pozyskania), wymagających ustalenia stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania. Minister środowiska zobowiązany jest do wyboru zakazów działań prowadzonych względem poszczególnych gatunków zwierząt, oraz odstępstw od tych zakazów określonych w art. 52. Zobligowany jest także do określenia sposobów ochrony gatunków, w tym do ustalenia wielkości stref ochrony z uwzględnieniem różnych kryteriów (m.in. potrzeb ekologicznych gatunku, wymagań naukowych i kulturowych oraz prawodawstwa Unii Europejskiej). Art. 52: umożliwia wprowadzanie różnych zakazów działań w stosunku do zwierząt chronionych (m.in. zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, posiadania, umyślnego płoszenia i niepokojenia) oraz miejsc ich bytowania (m.in. zakaz niszczenia żeremi, tam, zimowisk i innych schronień). Do podejmowania decyzji np. o pozyskaniu zwierząt podlegających ochronie, upoważniony zostaje właściwy terytorialnie wojewoda. Art. 54: w 17-tu punktach określono zakazane sposoby chwytania i zabijania zwierząt dzikich. Art. 56: upoważnia ministra środowiska do wydania zezwolenia na chwytanie, odławianie lub zabijanie zwierząt objętych ochroną częściową oraz na inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom w stosunku do tych gatunków. Na terenie jednego województwa, do wydawania zezwoleń na wymienione wcześniej działania, upoważniony jest 104

wojewoda. W artykule wyszczególnione są przypadki uzasadniające wydanie takiego zezwolenia. Art. 60: obliguje organy ochrony przyrody do stosowania metod ochrony czynnej względem zwierząt objętych ochroną gatunkową, m.in. poprzez przenoszenie tych gatunków do innych miejsc, eliminowanie przyczyn ich zagrożenia, podejmowanie ochrony ex situ oraz tworzenie warunków do ich rozmnażania. Wojewoda jest upoważniony do ustale-nia lub/i likwidacji strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt chronionych. Art. 118: upoważnia wojewodę do wydawania zezwolenia na prowadzenie robót zmieniających stosunki wodne, na terenach o szczególnych wartościach przyrodniczych, m.in. tam, gdzie występują skupienia gatunków zwierząt chronionych. Art. 126: określa zakres i warunki odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez zwierzęta chronione, w tym bobry, w gospodarstwie rolnym, leśnym lub rybackim. Zgodnie z tym artykułem oględzin i szacowania szkód,(...) a także ustalania wysokości odszkodowania i jego wypłaty, dokonuje wojewoda, a na obszarze parku narodowego dyrektor tego parku. Artykuł określa także możliwości współdziałania poszkodowanych z właściwym wojewodą lub dyrektorem parku narodowego, w zakresie sposobów zabezpieczania upraw i płodów rolnych oraz lasów. Współdziałanie, (...) może obejmować budowę urządzeń lub wykonanie zabiegów zapobiegających szkodom, finansowane z budżetu właściwego miejscowo dyrektora parku narodowego lub wojewody, w ramach zawartych umów cywilnoprawnych. W artykule wymienione są także przypadki, które wykluczają możliwość otrzymania odszkodowania. Na terenie województwa podkarpackiego procedurę szacowania szkód i wypłaty odszkodowań reguluje Karta Informacyjna o Usługach nr KIU 106 Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego z dn. 24.01.2007 r. Prowadzenie oględzin i szacowanie szkód powodowanych przez bobry, niedźwiedzie, rysie, wilki i żubry, a także ustalanie wysokości odszkodowania i jego wypłata. 105

17. Literatura 1. Agaciak A.; 2007. Bobry kolonizują Kraków i Małopolskę. Gazeta Krakowska 2007.03.07. 2. Aszyk K., Podberski D.; 1997. Bóbr Castor fiber L. we Wdzydzkim Parku Krajobrazowym. Przegląd przyrodniczy, VIII, 3, s. 129-131. 3. AZ.; 2004. Koniec odstrzału bobrów. Gazeta Wyborcza Gorzów Wlkp. 2004.03.16. 4. Bachleda Księdzularz F.; 2000. Stanowisko Komisji Ochrony Środowiska Senatu RP dotyczące współczesnych zagrożeń różnorodności biologicznej. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 57 (1), s. 89-90. 5. Balodis M.; 1990. Lesoekologiceskie aspekty bobrovogo chozjaistva v antropogeniom landsafte. Lesovedenie, 1, s. 29-37. 6. Bereszyński A.; 1991. Środowiskotwórcza rola populacji zwierząt w ekosystemie na przykładzie bobra europejskiego (Castor fiber L.). (w) Planowanie przestrzenne, jako narzędzie ochrony i kształtowania środowiska w dorzeczu Warty (red. R. Pawuła-Piwowarczyk). Politechnika Poznańska. s. 99-113. 7. Bereszyński A.; 1994. Jak masz bobra to sprawa dobra. Polskie Zwierzęta Gospodarskie, 5, s. 33-36. 8. Biały K.; 1990. Biotop bobra zdewastowany. Łowiec Polski, 12, str. 9. 9. Biały K., Załuski T.; 1994. Rola bobra europejskiego Castor fiber L. w renaturyzacji uregulowanego cieku i przyległego otoczenia. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Konferencje 3, 246, s. 21-29. 10. Brzuski P., Kulczycka A.; 1999. Bóbr-symbol powrotu do natury. Beaver-symbol of return to nature. Polski Związek Łowiecki, Warszawa, ss. 65. 11. Brzuski P., Hędrzak M.; 2000. Techniki GIS w inwentaryzacji stanowisk bobrów w południowo-wschodniej Polsce. VIII Ogólnopolska Konferencja Teriologiczna, Lublin, 25-27 września 2000 r. Bioróżnorodność i ochrona ssaków w Polsce. 12. Cais L.; 1963. Materiały do fauny ssaków województwa rzeszowskiego. Zesz. Nauk. Uniw. A. Mickiewicza, Poznań, biol.: 4. s. 22-40. 13. cheko PAP.; 2006. Lubuskie: wojewoda wydał decyzje zezwalającą na odstrzał bobrów. Gazeta Wyborcza 2006.12.26. 14. Churski Z.; 1993. Antropogeniczne i naturalne tendencje rozwoju jezior i mokradeł w Polsce. W: Przemiany stosunków wodnych w Polsce (red. I. Dynowska), wyd. UJ Kraków, s. 55-213. 106

15. Clifford H., Wiley G., Casey R.; 1993. Macroinvertebrates of a beaver-altered boreal stream of Alberta, Canada, with special reference to the fauna on the dams. Can. J. Zool., 71, 7, s. 1439-1447. 16. Czech A.; 2001. Zmiana parametrów ekosystemów pod wpływem bobra (Castor sp.). Rozprawa doktorska. Instytut Nauk o Środowisku UJ. Kraków. ss. 167. 17. Czech A.; 2003. Co zrobić z bobrami? Dzikie Życie 12, 2002/2003. 18. Czech A.; 2005. Analiza dotychczasowych rodzajów i rozmiaru szkód wyrządzanych przez bobry oraz stosowanie metod rozwiązywania sytuacji konfliktowych. IOP PAN Kraków, ss. 47. 19. Danilov P.; 1995. Canadian and European Beaver in the Russian Northwest - distribution, number and comparative ecology. In: The Third Nordic Beaver Symposium, 1992, Finland: 10-16. Finish Game and Fisheries Research Institute. Helsinki. 20. Dehnel A.; 1948. Wykaz stanowisk bobra (Castor fiber vistulanus Matschie) w dorzeczu górnego i środkowego Niemna oraz górnej Prypeci w latach 1937-1939. Fragmenta Faunistica Musei Zoologii Polonici, 5, 13, s. 199-224. 21. Denisiuk Z., Głowaciński Z.; 1971. Ostoje bobrów w Polsce oraz niektóre aspekty ich ochrony. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. XXVII, 6, s. 26-35. 22. Derwich A.; 1995. Reintrodukcja bobrów w Bieszczadach polskich. Ustrzyki Dolne. BdPN. Rocz. Bieszcz. 4. s. 217-225. 23. Derwich A.; 2000. Bóbr europejski w Bieszczadzkim Parku Narodowym i jego otoczeniu. Monografie Bieszczadzkie. Tom IX, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN Ustrzyki Dolne, s. 205-218. 24. Dobrowolski K.A., Lewandowski K., (red).; 1998. Ochrona środowisk wodnych i błotnych w Polsce. Oficyna Wyd. Inst. Ekologii PAN. Dziekanów Leśny. ss.185. 25. Dostal J., Červenka M.; 1991.VeÍký kíúč na určovanie vyššich rastlin. Bratislava. T. 1-2. 26. Dzięciołowski R.; 1996. Bóbr. Wydawnictwo Łowiec Polski, Warszawa. 27. Furtak E.; 2005. Bobry wyrządzają szkody w Ochabach. Gazeta Wyborcza. 2005.08.30. 28. Głowaciński Z. (red.); 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. 107

29. Głowaciński Z.; 1993. Warunki dopuszczenia gatunków do introdukcji lub reintrodukcji w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Utrzymanie i restytucja ginących gatunków roślin i zwierząt w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 19-26. 30. Głowaciński Z.; 1994. Zasady sporządzania operatu ochrony fauny. Zasady ochrony fauny w parkach narodowych. W: Plany ochrony parków narodowych. Wyd. MOŚZNiL, Warszawa. 31. Głowaciński Z.; 2000. Ptaki BdPN i jego otoczenia. Monografie Bieszczadzkie. Tom IX, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN Ustrzyki Dolne, s. 29-70. 32. Głowaciński Z. (red.); 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. s. 15-33. 33. Gorczyca A.; 2005. Nie ma zgody na odstrzał bobrów. Gazeta Wyborcza Rzeszów 2005.01.10. 34. Gorczyca A.; 2005. Przyrodnicy przeciwko odstrzałowi bobrów. Gazeta Wyborcza Rzeszów 2005.02.21. 35. Goździewski J.; 1994. Wyniki inwentaryzacji i odłowów bobra europejskiego. Maszynopis. 36. Graczyk R.; 1986. Restytucja bobra europejskiego (Castor fiber L.) w Wielkopolsce introdukcja, liczebność i rozprzestrzenianie. Kronika Wielkopolski, 4, 39, s. 107-133. 37. Graczyk R., Graczyk L.; 1996. Reintrodukcja bobra (Castor fiber Linnaeus, 1758) w województwie katowickim. Sympozjum Jurajskie, Dąbrowa Górnicza, s. 85-93. 38. Grover A., Baldassarre G.; 1995. Bird species richness within beaver ponds in south-central New York. Wetlands, 15, 2, s. 108-118. 39. Hartman G.; 1996. Habitat selection by European beaver (Castr fiber) colonizing a boreal landscape. J. Zool., 240, 2, s. 31. 40. Heidecke D.; 1986. Bestandssituation und Schutz von Castor fiber albicus. Zool. Abhandl. Staat. Mus. Tierk., Dresden, 41,9, s. 11-119. 41. Heidecke D.; 1989. Őkologische Bewertung von Biberhabitaten. Säugetierekd. 13. 3. s. 13-28. 42. izgro.; 2006. Bobry pomagają powodzi. Gazeta Wyborcza. 2006.07.24. 43. Jamrozy G.; 1984. Karpaccy repatrianci - łoś, żubr, bóbr. Łowiec Polski, 7. s. 12-13. 44. Janiszewski P.; 1996. Bobry są uparte. Myśliwiec Warmińsko- Mazurski. 108

45. Johnston C., Naiman R.; 1990. Aquatic patch creation in relation to beaver population trends. Ecology, 71, 4, s. 1617-1621. 46. Johnston C., Pastor J., Naiman R.; 1993. Effects of Beaver and Moose on boreal forest landscapes. In: Landscape Ecology and Geographic Information Systems. Taylor and Francis, London, s. 237-254. 47. Kajak Z.; 1998. Hydrobiologia - Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 48. Kasperczyk B.; 1987. Rozprzestrzenienie się bobra (Castor fiber) w Europie w XX wieku. Przegląd Zoologiczny, 31, 2. s. 181-193. 49. Klimaszewski M., Starkel.; 1972. Karpaty Polskie. W: Klimaszewski M. wyd. Geomorfologia Polski. I. Polska południowa - góry i wyżyny. PWN W- wa, s. 21-115. 50. Krukar W.; 2000. Gniazdo Tarnicy - Halicza i dolina Wołosatego. Materiały do monografii. Płaj, 20, s. 9-67. 51. Kryciński S.; 1995. Bieszczady. Słownik Historyczno-Krajoznawczy. Cz. 1. Gmina Lutowiska. Warszawa-Ustrzyki Górne. ss. 495. 52. Kucharzyk S.; 1998. Ocena stopnia naturalności lasów w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Przegląd Przyrod., 9 (1/2), s. 45-55. 53. Kukulak J.; 2004. Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górskiej na przykładzie dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków. ss. 125. 54. Kukuła K.; 2000. Fauna ryb rzek i potoków bieszczadzkich. Monografie Bieszczadzkie. Tom IX. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN. Ustrzyki Dolne. s. 9-28. 55. Kurowski W.; 1865. Myślistwo w Polsce i Litwie. Poznań. ss. 231. 56. Leidholt-Bruner K., Hibbs D., McComb.; 1992. Beaver dam locations and their effects on distribution and abundance of salmon fry in two coastal Oregon streams. Northwest Sci.; 66, 4, s. 218-223. 57. Lochmiller R.; 1979. Use of beaver ponds by southeastern woodpeckers in winter. J. Wildl. Manage., 43, 1, s. 263-266. 58. Łoziński J.; 1881. Zwierzęta Łowne. Bóbr. Łowiec, s. 151-159. 59. MacDonald D., Tattersall F., Brown E., Balharry D.; 1995. Reintroducing European beaver to Britain: nostalgic meddling or restoring biodiversity? Mammal Rev., 25, 4, s. 161-200. 60. marc.; 2004. Bobry zniszczyły sieć energetyczną. Gazeta Wyborcza. 2004.04.02. 109

61. McCall T., Hodgman T., Diefenbach D., Owen R.; 1996. Beaver populations and their relation to wetland habitat and breeding waterfowl in Maine. Wetlands, 16, 2, s. 163-172. 62. Michalik S., Szary A.;1997. Zbiorowiska leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszcz., 1. s. 1-175. 63. Mirek Z., Piękoś - Mirkowa H., Zając A., Zając M.; 1995. Vascular plants of Poland - a checklist. - Krytyczna lista roślin naczyniowych w Polsce. Polish Botanical Studiem, Guidebook Series 15. ss. 303. 64. Molenda A.; 1997. Niedobrze panie bobrze. Dziennik Polski. 1997.02.28. 65. Motyka G.; 1999. Tak było w Bieszczadach. Oficyna Wydaw. Volumen. Warszawa. ss. 552. 66. Nabożny P.; 1992. Kto zabija bobra, ten nie zazna dobra. Temi. 1992.04.16. 67. Naiman R., Johnston C., Kelley J.; 1988. Alteration of North American streams by beaver. Bioscience, 38, 11, s. 755-762. 68. Niedźwiedź T.; 1988. Kalendarz sytuacji synoptycznych dla dorzecza górnej Wisły 1951-1980. Prace Geogr. UJ 71. s. 37-86. 69. Niedźwiedź T.; 1992. Kalendarz sytuacji synoptycznych dla dorzecza górnej Wisły 1986-1990. Prace Geogr. UJ 90. s.71-78. 70. Nolet B., Hoekstra A., Ottenheim M.; 1994. Selective foraging on woody species by the beaver Castor fiber, and its impact on a riparian willow forest. Biol. Conserv., 70, s. 117-128. 71. Nowosad M.; 1983. Przykład zróżnicowania prędkości wiatru na Połoninie Wetlińskiej, na Policy i w Równi. Prace SKNG UMCS, Lublin. t. 2. s. 43-50. 72. Nowosad M.; 1984. Temperatura efektywna w Bieszczadach w sierpniu 1981 r. Prace SKNG UMCS, Lublin. T.3. s. 17-29. 73. Nowosad M.; 1991. Częstość występowania pokrywy śnieżnej w poszczególnych dniach zimy w Bieszczadach. Biul. Lub. TN, geogr., Lublin. 32. nr 1-2, s. 3-7. 74. Nowosad M.; 1995. Zarys klimatu Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny w świetle dotychczasowych badań. BdPN Ustrzyki Dolne. Roczniki Bieszcz., 4, s. 163-183. 75. Nowosad M.; 1997. Monitoring stanu powietrza atmosferycznego w Bieszczadzkim Parku Narodowym (plan). BdPN Ustrzyki Dolne. Roczniki Bieszcz., 6, s. 333-338. 110

76. Nummi P.; 1992. The importance of beaver ponds to waterfowl broods: An experiment and natural tests. Ann. Zool. Fenn., 29, 1, s. 47-55. 77. Olson R., Hubert W.; 1994. Beaver. Water resources and riparian habitat manager. University of Wyoming. Laramie, Wyoming, ss. 48. 78. Ouderra A., van der. Fey D., Stelt J., van der Zadelhoff F.; 1985. Bevertochten, verslag van twee studiereizen in (1984) Inspectie Natuurbehaoud Rapport Number 2, Staatsbosbeheer, Utracht [in Dutch, with English summary]. 79. Panfil J.; 1960. Bóbr zwierzę ginące w Polsce. Polska Akademia Nauk w Krakowie, Zakład Ochrony Przyrody, 17, ss. 67. 80. PAP.; 2003. Bobry będą policzone? Gazeta Wyborcza. 2003.10.21. 81. Perzanowski K., Gula R.; 2002. Initiation of the transboundary network for monitoring the population status of ungulates along Polish-Slovak-Ukrainian Carpathians. Oddział Karpacki Międzynarodowego Centrum Ekologii PAN, Ustrzyki Dolne. s. 73. 82. Perzanowski K., Witkowski Z.; 2000. The Renaturalisation threatened habitats and the restitution of selected vanishing animal genotype of the Carpathians. Maszynopis - BdPN. 83. Podkarpacki UW.; 2005. Decyzja w sprawie odstrzału 50 bobrów. Biuletyn Informacji Publicznej, luty 2005. 84. poł.; 2004. Podlaskie bobry policzone. Gazeta Wyborcza Białystok 2004.05.10. 85. Pulnarowicz W.; 1929. U źródeł Sanu, Stryja i Dniestru (Historia powiatu turczańskiego). Wydawnictwo Związku Strzeleckiego. Turka n/s. ss. 144. 86. Reichholf W.; 1998. Tereny wilgotne. GeoCenter. Warszawa. ss. 222. 87. Reintroduction of the European beaver to Scotland: a public consultation. Scottish Natural Heritage: 1998. http://www.rasdsnh. dmon.co.uk. 88. Rejestr wsiedleń; 1993-2003. Bieszczadzki Park Narodowy. Dokumentacja. 89. Ringelman J.; 1991. Managing Beaver to Benefit Waterfowl. Waterfowl Management Handbook. United States Department of the Interior Fish and Wildlife Service, Fish and Wildlife Leaflet 13, Washington, D. C., ss. 7. 90. roch.; 2003. Urzędnicy strzelają do bobrów. Gazeta Wyborcza Zielona Góra 2003.11.3. 91. Rosell F., Parker H.; 1995. Beaver management: Present practice and Norwa s future Leeds. Telemark College Bo, Nowary. 111

92. Rothmaler W.; 1976. Excursionsflora. Bd.4. Kritischer Band. Berlin, Volk und Wissen Volkseigener. 93. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26.09.2001 r.; w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków oraz odstępstw od tych zakazów. Dziennik Ustaw Nr 130, poz. 1455 i 1456. 94. Rygiel Z.; 1998. Świerk bieszczadzki tarnawski w przeszłości i jego stan aktualny. Sylwan, 142, (10), s. 39-48. 95. Ryń B.; 1998. Chroniony znienawidzony. Gazeta Wyborcza. 1998. 10.02. 96. Safonov V.G., Saveliev A.P.; 1992. Oekologische Besonderheiten der ostlichen Population des Bibers Castor fiber L. in Eurasien. Semiaquatische Saugetiere, Wiss. Beitr. Univ. Halle. s. 157-167. 97. Samsonowicz A.; 1991. Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wyd. PAN. Wrocław, Warszawa, Kraków. 98. Schlosser I.; 1995. Dispersal, boundary processes and trophic level interactions in stream adjacent to beaver ponds. Ecology, 76, 3, s. 908-925. 99. Siedlecki Z.; 1983. Niedobrze panie bobrze! Łowiec Polski, nr 5. 100. Smith M., Driscoll C., Wyskowski B., Brooks C., Cosentini C.; 1991. Modification of stream ecosystem structure and function by beaver (Castor canadensis) in the Adirondack Mountains, New York. Can. J. Zool, 69, s. 40-55. 101. Stachoń W.; 2005. Bobry w Polsce. Przyroda polska, nr 11. 102. Stocker G.; 1985. The beaver (Castor fiber L.) in Switzerland. Biological and ecological problems of re-establishment. Swiss Federal Institute of Forestry Research Reports, 242: ss. 149. 103. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B.; 1969. Rośliny polskie. Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. v. IV. ss. 1020. 104. Szczepański W., Janiszewski P.; 1997. Pomiary i charakterystyka drzew ściętych przez bobry w przybrzeżnej strefie Pasłęki. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie. Zootechnika. 47, s. 139-145. 105. Śmielowski J.; 1996. Re-introduction summary: European beaver, bison, elk and lynx in Poland. Re-introduction news. Newsletter of the Re-introduction Specialist Group of IUCN S SSC, 12: http://www.africaonline.co.ke/africaonline/rsg/oct/elk.html. 106. Tokarz B.; 2006. Chcą strzelać do bobrów. Gazeta Wyborcza 2006.12.20. 112

107. Topiński O.; 1987. Kampinoskie bobry. Wyd. Alfa, Warszawa. 108. Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. Dz. U. z dnia 30 kwietnia 2004 r. 109. Veron G.; 1992. Historie biogeographique du castor d Europe, Castor fiber (Rodetia, Mammalia). Mammalia, 56, 1, s. 87-108. 110. Wilsson L.; 1971. Observations and experiments on the ethology of the European beaver (Castor fiber L.). Viltrevy, 8, 3, s. 1-266. 111. Winnicki T., Zemanek B.; 2003. Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wyd. Biesz. Parku Nar., Ustrzyki Dolne. ss.176. 112. www.lkp.org.pl.; 2007. O odstrzale lubuskich bobrów - pismo do Ministra Środowiska z dn. 5.01.2007. 113. www.naukawpolsce.pap.pl/nauka.; 2007. W Lubuskim zakończył się kontrolowany odstrzał bobrów. 114. xx.; 2002. W Podlaskim będą odstrzały bobrów. Gazeta Wyborcza 2002.05.26. 115. Zarzycki K., Głowaciński Z.; 1970. Bieszczady. PW, Wiedza Powszechna. Warszawa. 1. ss. 195. 116. Zarzycki K., Trzcińska - Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U.; 2002. Ecological indicato values of vascular plant of Poland. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN. Kraków. ss. 183. 117. Zemanek B., Winnicki.; 1999. Rośliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Ośr. Nauk.-Dydakt. BdPN, Ustrzyki Dolne. Monografie Bieszczadzkie: Tom III. ss. 249. 118. Zerov D.K., Visulina O., Kotov M.I.; 1965. Vyznačnik rosłyn Ukrainy. Urozhai. Kyiv. 119. Żurowski W.; 1973. O skuteczną ochronę bobrów. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 2, s. 30-39. 120. Żurowski W.; 1974. Nasz sprzymierzeniec - bóbr. Łowiec Polski, 19, s. 8-9. 121. Żurowski W.; 1980. Bóbr europejski w Polsce. Przegląd hodowlany. 11. s. 18-24. 122. Żurowski W.; 1983a. Program ochrony bobra. Przyroda polska. 8, s.12-14. 123. Żurowski W.; 1983b. Worldwide Beaver Symposium, Helsinki 1982: Opening remarks. Acta Zoologica Fennica. 174, s. 85-86. 124. Żurowski W.; 1984. Odbudowa populacji bobra europejskiego (Castor fiber L.) w Polsce drogą reintrodukcji. Sympozjum Łowieckie z okazji 60-lecia PZŁ. Wyd. AGH, Kraków, s. 54-60. 113

125. Żurowski W., Gulewicz Z.; 1986. Bóbr Castor fiber Linnaeus 1758 w krajobrazie rolniczym. Przegl. Zool., 30, 2, s. 217-224. 126. Żurowski W., Kasperczak B.; 1988. Effect of reintroduction of European beaver In the Lowlands of the Vistula Basin. Acta Theriol., 33, 24, s. 325-338. 127. Żurowski W.; 1992. Bóbr europejski. W: Czynna ochrona zwierząt. (red. Olaczek R., Tomiałojć L.) PWN Warszawa, s. 34-39. 114

Spis treści str. 1. Od historii po współczesność 1 2. Ogólna charakterystyka terenu 5 3. Uwarunkowania wsiedleń bobrów 8 4. Odłowy i wsiedlenia bobrów 11 5. Wytypowanie stanowisk do badań 15 6. Kryteria oceny badanych stanowisk 16 7. Predykcja liczebności 25 8. Badane stanowiska 26 8.1. Stanowisko nr 1. Niedźwiedzi Potok 26 8.1.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam 26 8.1.2. Charakterystyka stanowiska 29 8.1.3. Baza żerowa 30 8.1.4. Ocena stanowiska 30 8.2. Stanowisko nr 2. Potok Bobrowiec 31 8.2.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam 31 8.2.2. Charakterystyka stanowiska 33 8.2.3. Baza żerowa 34 8.2.4. Ocena stanowiska 35 8.3. Stanowisko nr 3. Potok Handie 35 8.3.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam 36 8.3.2. Charakterystyka stanowiska 37 8.3.3. Baza żerowa 39 8.3.4. Ocena stanowiska 39 8.4. Stanowisko nr 4. Tarnawa rów melioracyjny 39 8.4.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam 40 8.4.2. Charakterystyka stanowiska 40 8.4.3. Baza żerowa 42 8.4.4. Ocena stanowiska 42 8.4. Stanowisko nr 5. Potok Syhłowaciec 43 8.5.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam 43 8.5.2. Charakterystyka stanowiska 47 8.5.3. Baza żerowa 48 8.5.4. Ocena stanowiska 48 8.6. Stanowisko nr 6. Nad Solinką - Moczarne 49 8.6.1. Plan sytuacyjny rozmieszczenia stawów i tam 49 8.6.2. Charakterystyka stanowiska 52 115

8.6.3. Baza żerowa 53 8.6.4. Ocena stanowiska 53 9. Ocena przekształceń środowiska w skali wszystkich badanych stanowisk 54 9.1. Tamy 55 9.2. Stawy bobrowe 58 9.3. Retencja wody 60 9.4. Sedymentacja 61 10. Wpływ obecności bobrów na zmiany florystyczne 65 11. Lokalne zmiany w liczbie gatunków kręgowców 76 11.1. Ssaki 76 11.2. Ptaki 78 11.3. Gady 82 11.4. Płazy 84 11.5. Ryby 86 12. Negatywne aspekty bytowania bobrów 89 13. Ocena badanych stanowisk 93 14. Regulowanie liczebności 95 15. Predykcja lokalnej liczebności populacji bobrów 98 16. Uwarunkowania prawne ochrony gatunkowej bobra w Polsce 100 17. Literatura 102 116

Książka Bóbr w biotopach Bieszczadów Wysokich została wydana w ramach projektu Zrównoważony byt nad Górnym Sanem 2006, realizowanego przez Stowarzyszenie Górnego Sanu, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu Sąsiedztwa Polska Białoruś Ukraina INTERREG III A / Tacis CBC, zarządzanego przez Stowarzyszenie Euroregion Karpacki Polska w Rzeszowie 117

118