1. Różnice pomiędzy odpowiedzialnością deliktową a kontraktową Przypisanie odpowiedzialności - odpowiedzialność deliktowa powstaje z chwilą spełnienia przesłanek z którymi ustawa wiąże taką odpowiedzialność niezależnie od więzi obligacyjnej odpowiedzialność kontraktowa może powstać jedynie na gruncie ważnego zobowiązania, gdzie poszkodowanym jest zawsze wierzyciel, a odpowiedzialny za szkodę dłużnik. Wina - w reżimie deliktowym wina podlega udowodnieniu przez poszkodowanego, a w reżimie kontraktowym wina jest domniemana, a dłużnik może ją obalić. Zakres odpowiedzialności - tylko w reżimie deliktowym możemy dochodzić roszczenia o zadośćuczynienie. Przedawnienie są różne terminy, więc trzeba brać to pod uwagę. 2. Wykonanie zobowiązania: 2.1. Uwagi ogólne: a) zasada następuje przez spełnienie świadczenia przez dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania, a rezultatem tego było odniesienie korzyści czyniących zadość jego interesowi (wyrok SN z 5.11.2011 r., III CSK 119/10, niepubl.); b) dłużnik powinien wykonać zobowiązanie z uwzględnieniem następujących kryteriów (art. 354 KC): zgodnie z jego treścią w sposób odpowiadający społeczno-gospodarczemu celowi zobowiązania zgodnie z zasadami współżycia społecznego w sposób odpowiadający ustalonym zwyczajom c) wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania jeżeli współdziałanie wierzyciela jest niezbędne do wykonania zobowiązania, a wierzyciel nie podejmuje takich działań, to dłużnik nie będzie ponosił odpowiedzialności za wynikłą stąd szkodę 2.2. Zasady wykonania zobowiązania: a) podmioty: dłużnik i osoby trzecie: osobiste wykonanie przez dłużnika (art. 356 1 KC) jest wymagane, gdy wynika to: z treści czynności prawnej z przepisu ustawy z właściwości zobowiązania wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna (art. 356 2 KC) wierzyciel jest osobą uprawnioną do odbioru świadczenia b) przedmiot: w całości lub w części (ograniczenia) wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chociażby cała 1
wierzytelność była już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia narusza jego uzasadniony interes (art. 450 KC) jakość świadczenia należytej jakości, a jak jego przedmiotem są to rzeczy oznaczone do gatunku to rzeczy średniej jakości (art. 357 KC) zarachowanie świadczenia na poczet kilku długów (art. 451 KC): zasada dłużnik może sam dokonać wyboru (art. 451 1 KC), ale mimo dokonanego wyboru wierzyciel może w pierwszej kolejności zarachować świadczenie w poczet narosłych należności ubocznych, np. odsetki za opóźnienie potem uprawnienie wyboru przechodzi na wierzyciela (art. 451 2 KC) jeżeli ze swojego uprawnienia nie skorzysta również wierzyciel to spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest ich kilka najdawniej wymagalnego (art. 453 3 KC) c) miejsce spełnienia świadczenia: zasada jest określone w treści zobowiązania lub wynika z właściwości świadczenia w pozostałych przypadkach stosuje się następujące reguły (454 KC): jeżeli świadczenie ma charakter niepieniężny, to powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę (charakter odbiorczy) jeżeli świadczenie ma charakter pieniężny, to powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia (charakter oddawczy); jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania jeżeli zobowiązanie ma związek przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, to o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa d) termin spełnienia świadczenia: może być oznaczony za pomocą daty lub wskazania zdarzeń, które z pewnością nastąpią zasada jest określony w treści zobowiązania lub wynika z właściwości świadczenia (w razie wątpliwości, na czyją korzyść w treści czynności prawnej został oznaczony termin spełnienia świadczenia, przyjmuje się, że termin ten został zastrzeżony na korzyść dłużnika art. 457 KC) reguły konieczne do zastosowania w pozostałych przypadkach: dłużnik powinien spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go przez wierzyciela do wykonania (art. 455 KC) wykładnia pojęcia niezwłocznie brak szczególnej formy wezwania do spełnienia wyjątkowo wierzyciel jest uprawniony do żądania spełnienia świadczenia nawet przed nadejściem terminu zastrzeżonego w umowie dla wykonania zobowiązania (art. 458 KC), tj. w sytuacji, gdy: dłużnik stał się niewypłacalny 2
wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu możliwości zastrzeżenia terminu spełnienia świadczenia na korzyść: dłużnika ma takie znaczenie, że dłużnik jest uprawniony do wcześniejszego świadczenia, natomiast wierzyciel nie może domagać się tego świadczenia przed upływem terminu wierzyciela wówczas nie ma on obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej, natomiast wierzyciel może domagać się tego świadczenia przed upływem terminu obu stron przed nadejściem terminu ani dłużnik nie może spełnić świadczenia, ani wierzyciel nie może żądać jego spełnienia e) szczegółowe zasady dot. umów wzajemnych: zasada świadczenia powinny być spełnione jednocześnie (art. 488 KC), zatem każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego (tzw. exeptio non adimpleti contractus) jeżeli istnieje wątpliwość czy jedna ze stron jest w stanie spełnić świadczenie ze względu na swój stan majątkowy to druga strona może się powstrzymać ze swoim świadczeniem, dopóki kontrahent nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego lub nie da zabezpieczenia (art. 490 KC) f) pokwitowanie jako dowód wykonania zobowiązania: ma charakter oświadczenia wiedzy mających charakter potwierdzenia faktów może go żądać dłużnik od wierzyciela po spełnieniu świadczenia (art. 462 1 KC) 3. Niewykonanie lub nienależyte wykonania zobowiązania: 3.1. Pojęcia: a) niewykonanie ma miejsce wtedy, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia należnego wierzycielowi zgodnie z treścią stosunku obligacyjnego b) nienależyte wykonanie polega na tym, że dłużnik wprawdzie świadczy wierzycielowi, ale w sposób nienależyty, tj. niezgodny z treścią zobowiązania 3.2. Skutki wierzyciel może: a) dochodzić przymusowego wyegzekwowania świadczenia, albo jeśli nie jest to już możliwe lub wierzyciel nie ma już interesu w uzyskaniu pierwotnego świadczenia wówczas w jego majątku powstaje szkoda Przesłanki powstania roszczenia o wykonanie w naturze: Istnienie zobowiązania zobowiązanie zostało skutecznie wykreowane przez strony, a stosunek obligacyjny nadal istnieje Świadczenie musi być wymagalne - musi nadejść termin spełnienia roszczenia. Dopuszczalność środków egzekucji można domagać się wykonania w naturze tylko wtedy, kiedy można dłużnika przymusić do spełnienia świadczenia za pomocą środków egzekucji sądowej. Roszczenie musi być zaskarżalne - w sytuacjach zobowiązań naturalnych w których odpada odpowiedzialność za dług, nie można żądać wykonania. UWAGA - kwestia zaspokojenia zastępczego pojawia się KC w kilku przypadkach: 3
Dłużnik nie wykonał zobowiązania, a wierzyciel może się domagać wykonania zastępczego - wierzyciel może się udać do osoby trzeciej, która wykona za dłużnika zobowiązanie, a wierzyciel obciąży dłużnika kosztami tego wykonania (świadczenie spełnia inna osoba w miejsce dłużnika) Przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych co do gatunku Wierzyciel musi jednak do tego uzyskać upoważnienie sądu w którym będzie zawarte w jakim zakresie może to być spełnione na koszt dłużnika (w wypadkach nagłych wierzyciel może wykonać świadczenie zastępcze bez uprzedniego upoważnienia sądu). We wszystkich powyższych przypadkach wierzyciel zachowuje roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki. b) może żądać naprawienia szkody przez dłużnika, jeżeli za to on odpowiada (odpowiedzialność kontraktowa) Przesłanki (ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu): 1) Istnienie węzła obligacyjnego. 2) Naruszenie węzła obligacyjnego. 3) Szkoda wierzyciela. 4) Związek przyczynowy pomiędzy szkodą, a niewykonaniem zobowiązania. 5) Niewykonanie lub nienależyte wykonanie wynika z okoliczności za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Ad 1. Istnienie ważnego zobowiązania. Musi istnieć zobowiązanie, żeby móc zastosować przepisy o odpowiedzialności kontraktowej. Najczęściej będzie wynikać z umowy, ale przepis nie ogranicza zastosowania tylko do umów, wobec tego należy przyjąć, że może to być także zobowiązanie wynikające z przepisu ustawy lub z jednostronnej czynności prawnej. Ad 2. Naruszenie zobowiązania. Naruszenie węzła obligacyjnego może nastąpić poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Trzeba tutaj rozumieć, że ustawodawca wymieniając te dwa przypadki właściwie wymienia wszystkie możliwości. Problem zwłoki i opóźnienia dłużnik nie wykonuje w terminie, ale nie wiadomo czy wykona czy też nie. Ustawodawca nie wymienia tych sytuacji w katalogu naruszenia zobowiązania jest to spowodowane tym, że zwłoka lub opóźnienie to charakter przejściowy, który w praktyce przekształca się w niewykonanie(w ogóle nie świadczy) lub nienależyte wykonanie(świadczył po terminie). Szczegółowo w dalszej części. Ad 3. Szkoda. Powstaje czasem pytanie, czy samo naruszenie zobowiązania jest szkodą, czy też nie? Uznaje się jednak, ze samo naruszenie węzła obligacyjnego nie jest jeszcze szkodą (są to rzadkie sytuacje, ale zdarzają się). 4
Szkoda jest rozumiana na zasadach ogólnych szkoda to uszczerbek w majątku i utracone korzyści: 1) Przy niewykonaniu: Wartość samego świadczenia Utracone korzyści np. wierzyciel miał otrzymać maszynę do produkcji w celu realizacji innego kontraktu. Wierzyciel nie otrzymał maszyny, a więc szkoda obejmuje także te korzyści które wierzyciel utracił w związku z tym, że nie eksploatował maszyny i nie zrealizował zawartego przez siebie kontraktu. W przypadku umowy wzajemnej jeśli wierzyciel nie spełnił własnego świadczenia to szkoda może być pomniejszona o to co sam zaoszczędził. 2) Przy nienależytym wykonaniu: Różnica wartości pomiędzy świadczeniem należytym, a świadczeniem uzyskanym Utracone korzyści np. wierzyciel uzyskał maszynę, ale produkuje ona mniej niż powinna, a zatem wierzyciel traci to co wyprodukowałaby dobra maszyna. Niedbałe wykonanie np. dłużnik wykonał instalację CO w Centrum Handlowym, która okazała się wadliwa i z tego powodu brak było możliwości otwarcia Centrum we właściwym terminie Trzeba zwrócić uwagę również na osobę poszkodowaną szkoda ma być jedynie po stronie wierzyciela, roszczenie jest skuteczne jedynie inter partes. Problem zadośćuczynienia przy odpowiedzialności kontraktowej W zakresie odpowiedzialności kontraktowej najczęściej jest to szkoda na mieniu, bo wiąże się z obrotem cywilnoprawnym, wymiany dóbr i usług w celach majątkowych. Może się jednak także pojawić szkoda na osobie, zwłaszcza bezpośrednio z osobą wierzyciela związane jest świadczenie spełniane przez dłużnika np. fryzjer, dentysta, etc. W tym zakresie może się także pojawić szkoda niemajątkowa czy w ramach reżimu kontraktowego można domagać się zapłaty w pieniądzu za szkodę niemajątkową? Ugruntowane stanowisko doktryny - w ramach odpowiedzialności kontraktowej nie można żądać zadośćuczynienia, natomiast można domagać się zadośćuczynienia na gruncie odpowiedzialności deliktowej wystarczy wykazać, że dłużnik spełniając świadczenie naruszył obowiązki nałożone na wszystkich np. ochrony zdrowia i życia Część doktryny i orzecznictwa bardziej postępowa uważa, że jest możliwe zasądzanie zadośćuczynienie na podstawie kontraktowej(jest to jednak pogląd mniejszościowy). Trzeba jednak przyznać, że orzecznictwo idzie w kierunku bardziej postępowym orzeczenie ETS (dzisiaj TSUE) dyrektywa zobowiązuje biuro podróży do naprawienia szkody, przy czym nie ogranicza tylko do szkody majątkowej, a zatem podlega naprawieniu także szkoda niemajątkowa w przypadku biura podróży można żądać zadośćuczynienia za zmarnowany urlop. 5
Ad 4. Związek przyczynowy pomiędzy naruszeniem węzła obligacyjnego, a szkodą. Jest przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej w każdym reżimie, chodzi o adekwatny związek przyczynowy, a więc szkoda ma być normalnym następstwem niewykonania albo nienależytego wykonania umowy. Ad 5. Naruszenie zobowiązania jest wynikiem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Przerzucenie ciężaru dowodu - w każdym innym modelu odpowiedzialności to wierzyciel musi wykazać, iż dłużnik ponosi winę za powstanie szkody. Przy odpowiedzialności kontraktowej wina jest domniemana, co oznacza, że to dłużnik musi wykazać okoliczności, które wskazywałaby, iż nie ponosi on odpowiedzialności za powstanie szkody. Przesłanka ta polega na ustaleniu jaka były przyczyna niewykonania lub nienależytego wykonania, a potem stwierdzenie czy okoliczność ta obciąża dłużnika czy też nie: Okoliczności obciążają dłużnika wtedy odpowiada odszkodowawczo. Okoliczności nie obciążają od dłużnika wtedy zwolni się od odpowiedzialności. c) dłużnik dopuszcza się zwłoki w spełnieniu świadczenia; świadczenie odszkodowawcze występuje obok żądania wykonania zobowiązania (art. 477 1 KC): opóźnienie a zwłoka: opóźnienie: ma miejsce wtedy, kiedy niewykonanie zobowiązania w terminie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (art. 476 zd. 2 KC) przypadki dłużnik opóźnia się z wykonaniem zobowiązania, jeżeli nie spełnia świadczenia w terminie oznaczonym w sposób dostatecznie ścisły lub wynikający z właściwości zobowiązania, a gdy termin nie został w ten sposób oznaczony jeżeli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 KC), a także wtedy, gdy kwestionuje istnienie lub wysokość świadczenia (wyrok SN z 17.5.2000 r., I CKN 302/00, niepubl.) zwłoka (opóźnienie kwalifikowane): dłużnika: ma miejsce wtedy, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w oznaczonym terminie, a gdy termin nie został oznaczony jeżeli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu go do wykonania (art. 455 KC) i jest to następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 476 KC) skutki: wierzyciel może nadal domagać się wykonania zobowiązania, a dodatkowo może żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 477 1 KC) 6
wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, jeżeli wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie (art. 447 3 KC) wierzycielowi przysługuje uprawnienie do żądania wykonania zastępczego w następujących przypadkach: art. 479 KC, art. 480 1 KC, art. 480 2 KC art. 480 3 KC szczególna regulacja dot. umów wzajemnych - art. 491 KC wierzyciela: ma miejsce wówczas, gdy zobowiązanie nie zostaje wykonane w terminie z przyczyn leżących po stronie wierzyciela wierzyciel dopuszcza się zwłoki (art. 486 2 KC), gdy bez uzasadnionego powodu (niezależnie od tego, czy powód ten dotyczy, czy nie osoby wierzyciela): uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może zostać spełnione oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmuje skutki: zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika od wykonania zobowiązania dłużnik może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki (art. 486 1 zd. 1 KC) dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 486 1 zd. 2 KC), co skutkuje wygaśnięciem zobowiązania w przypadku zwłoki wierzyciela w umowach wzajemnych wierzycielowi nie przysługuje uprawnienie z art. 488 2 KC do wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia wzajemnego 3.3. Kara umowna (tzw. odszkodowanie umowne): a) stanowi surogat odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego b) może zostać zastrzeżona wyłącznie w przypadku zobowiązań niepieniężnych (art. 483 1 KC)! c) w zobowiązaniach pieniężnych funkcję kary umownej pełnią odsetki za opóźnienie (art. 481 KC)! d) można ją zastrzec na wypadek (art. 483 KC): niewykonania zobowiązania wierzyciel może domagać się: wykonania zobowiązania, albo zapłaty oznaczonej kary umownej nienależytego wykonania zobowiązania (w tym przypadku jej zastrzeżenie nie wyłącza żądania wierzyciela wykonania zobowiązania) wierzyciel może domagać się: wykonania zobowiązania lub zapłaty oznaczonej kary umownej 7
e) należy się ona bez względu na wysokość poniesionej szkody (art. 484 1 zd. 1 KC) f) jej zastrzeżenie zwalnia wierzyciela z obowiązku wykazywania istnienia i wysokości szkody g) wysokość: jest zastrzeżona przez strony w umowie modyfikacja problem tzw. miarkowania kary umownej dłużnika w następujących przypadkach (art. 484 2 KC) gdy kara jest rażąco wygórowana wtedy powinna ulec proporcjonalnemu zmniejszeniu, ponieważ w przeciwnym wypadku prowadziłaby do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela (wyrok SN z 17.3.1988 r., IV CR 58/88, niepubl.) gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane 3.4 Prawo odstąpienia od umowy Funkcje: Pozwala wierzycielowi wycofać się z nieudanej transakcji. W razie zwłoki dłużnika pozwala zakończyć okres oczekiwania i przekształcić zobowiązanie w stan definitywnego niewykonania. Wierzyciel zwalnia się ze zobowiązań wobec dłużnika jeśli na gruncie zobowiązania wierzyciel jest także dłużnikiem. Pozwala wierzycielowi odzyskać środki, które były zaangażowane w nieudaną transakcję. Przesłanki: 1. Naruszenie zobowiązania przez dłużnika. Ustawodawca dopuszcza odstąpienie, ale tylko w dwóch wypadkach, mianowicie w wypadku zwłoki dłużnika i niemożliwości świadczenia[art. 491 1 KC]. W razie zwłoki - wierzyciel może wyznaczyć dodatkowy termin na wykonanie zobowiązania i dopiero w wypadku bezskutecznego upływu terminu wierzyciel nabywa prawo odstąpienia od umowy. Odpowiedni termin - nie jest to wyraźnie ustalone, w razie sporu rozstrzygnie to sąd. W razie niemożliwości świadczenia jeśli świadczenie dłużnika stało się niemożliwe to wierzyciel może według swojego wyboru albo żądać odszkodowania albo od umowy odstąpić. (odszkodowania zażąda wtedy kiedy interes wykonania może być zaspokojony także poprzez zapłatę sumy pieniędzy. 2. Przyczyna naruszenia zobowiązania. Prawo odstąpienia powstaje dopiero wówczas gdy naruszenie ma takie przyczyny, które dłużnika obciążają, jeśli zatem dłużnik wykaże, że jest to zwykłe opóźnienie, to wtedy nie powstaje prawo do odstąpienia. Skutki odstąpienia: Wierzyciel jeśli odstąpi od umowy to ma obowiązek zwrócić wszystko co dostał na mocy umowy, a ma roszczenie o zwrot swojego świadczenia wzajemnego i może domagać się odszkodowania. Jeśli wierzyciel odstąpi od umowy może zaoszczędzić własne świadczenie, a odszkodowanie należy mu się jedynie za utracone korzyści, a więc w zakresie różnicy(odlicza się jego zaoszczędzone świadczenie). 8
Jeśli wierzyciel skorzysta z odszkodowania wtedy ma prawo żądać odszkodowania za spełnienie swojego świadczenia, a także odszkodowanie za utracone korzyści, szkody następcze związane z niewykonaniem i inne roszczenia odszkodowawcze na zasadach ogólnych. 3.5 Odpowiedzialność dłużnika za działania osób trzecich Art. 474 KC - Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Przepis powyższy stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonywa przedstawiciel ustawowy dłużnika. 3.5 Zbieg odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej Są sytuacje w których wyrządzenie szkody może jednocześnie stanowić czyn niedozwolony jak i naruszenie więzi obligacyjnej może pojawić się delikt między stronami zobowiązania, np. płytkarz kradnie płytki wierzyciela w czasie wykonywania prac remontowych. Porównując do innych systemów prawnych: Prawodawstwa germańskie roszczenia kontraktowe i deliktowe konkurują, a zatem poszkodowany ma do wyboru reżim w jakim będzie dochodził roszczeń. Prawodawstwo francuskie nie ma zbiegu podstaw, jeżeli pomiędzy stronami istniała umowa, to zawsze będzie na pierwszym miejscu odpowiedzialność kontraktowa. Polska: Jeśli naruszenie zobowiązania spełnia przesłanki czynu niedozwolonego, to może pojawić się także roszczenie deliktowe - poszkodowany wybiera roszczenie, które jest dla niego bardziej korzystne ze wszystkimi konsekwencjami, a zatem raz przyjęty reżim obowiązuje w pełnym zakresie. Jeśli poszkodowany nie dokonuje wyboru, a przedstawił przed sądem jedynie stan faktyczny, z którego wynikają oba roszczenia, to wyboru powinien dokonywać sąd oceniając co będzie dla poszkodowanego korzystniejsze. 4. Wygaśniecie zobowiązania: 4.1. Przypadki, w których zobowiązanie wygasa z zaspokojeniem wierzyciela: a) wykonanie zobowiązania poprzez spełnienie świadczenia Zgodnie z jego treścią strony powołując zobowiązanie do życia tworzą pewne autonomiczne prawo umowy (ius contractus), które jest wiążące między nimi. W sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu zobowiązanie ma na celu zaspokojenie pewnego interesu wierzyciela, a zatem świadczenie powinno być spełnione w taki sposób, aby ten interes zaspokoić. Zgodnie z prawem, ZWS, zwyczajami zobowiązania funkcjonują w pewnym określonym kontekście społeczno-gospodarczym a ich wykonywanie podlega nie tylko regulacjom prawnym, ale także zwyczajowym przyjętym w danym kontekście. 9
DALEJ PROBLEMATYKA SUROGATÓW ZOBOWIĄZANIA Surogaty wykonania zobowiązania - konstrukcje prawa cywilnego prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania wskutek innych okoliczności niż spełnienia świadczenia, ale jednocześnie z zaspokojeniem interesu wierzyciela. b) świadczenia w miejsce wykonania (datio in solutum) polega na tym, że dłużnik zamiast świadczenia pierwotnego spełnia na rzecz wierzyciela inne świadczenie (art. 453 KC) kiedy dopuszczalne? Ważna umowa o datio in solutum pomiędzy stronami dłużnik proponuje inne świadczenie w miejsce poprzedniego, a wierzyciel to akceptuje. Realne spełnienie świadczenia chodzi o realne wykonanie umowy o datio in solutum przesłanki: zgoda wierzyciela na przyjęcie innego świadczenia (umowa między wierzycielem a dłużnikiem) faktyczne spełnienie innego świadczenia (jeżeli nie dojdzie do rzeczywistego spełnienia nowego świadczenia, to może dojść do odnowienia zobowiązania) c) potrącenie (kompensacja): polega na tym, że dwie osoby, będące jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami, dokonują umorzenia przysługujących sobie wzajemnie wierzytelności (art. 498-505 KC) rodzaje: ustawowe następuje poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli przez jednego z wierzycieli względem drugiego (art. 499 KC) - prawo podmiotowe kształtujące umowne następuje poprzez zawarcie umowy między wzajemnymi wierzycielami (brak regulacji w KC) przesłanki (art. 498 1 KC): dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami; nie jest konieczne, aby obie wierzytelności wynikały z tego samego stosunku prawnego lub ze stosunków prawnych pozostających ze sobą w związku (wyrok SN z 11.9.1987 r., I CR 184/87) przedmiotem świadczeń obu stron są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku; w umownym potrąceniu wzajemne wierzytelności nie muszą być jednorodne (wyrok SN z 17.12.1998 r., II CKN 849/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 128) obie wierzytelności muszą być wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym, tzn. że musiał już upłynąć termin ich spełnienia; odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia (art. 501 KC) wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia, musi być zaskarżalna, tj. nie uległa jeszcze przedawnieniu; na zasadzie 10
wyjątki wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło (art. 502 KC) wyłączenia (art. 505 KC) dotyczy wierzytelności: niepodlegających zajęciu (art. 83-833 KPC) o dostarczenie środków utrzymania z czynów niedozwolonych co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne (np. art. 1087 KPC, art. 14 4 KSH) skutki: uprawnienie do jego dokonania ma charakter uprawnienia kształtującego dokonuje się go przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli drugiej stronie oświadczenie to nie wymaga zachowania żadnej szczególnej formy i nie może być złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu ostatecznie obie wierzytelności umarzają się wzajemnie d) odnowienie (novatio) zobowiązania: jest to umowa między dłużnikiem a wierzycielem dłużnik zobowiązuje się za zgodą wierzyciela spełnić inne świadczenie niż to, do którego był zobowiązany lub spełnić to świadczenie, lecz z innej podstawy prawnej przesłanki odnowienia: Istniejące zobowiązanie. Zawarcie umowy. Towarzyszący umowie zamiar odnowienia. powstaje nowy stosunek obligacyjny ta umowa powinna zawierać wyraźne lub dorozumiane oświadczenia stron, że dokonują odnowienia zobowiązania (animus novandi), a nie mają zamiaru zaciągnięcia kolejnego zobowiązania ta umowa nie wymaga zachowania żadnej szczególnej formy, chyba że wynika to z treści przepisów szczególnych np. art. 158 KC) skutki (ex tunc): wygasa dotychczasowe zobowiązanie dłużnika co do zasady wygasają związane ze zobowiązaniem prawa akcesoryjne (poręczenie lub ograniczone prawa rzeczowe ustanowione przez osobę trzecią), chyba że poręczyciel lub osoba trzecia dająca zabezpieczenie wyrażą zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 507 KC), wówczas prawa te będą zabezpieczać nowe zobowiązanie 4.2. Przypadki, w których zobowiązania wygasa bez zaspokojenia wierzyciela: a) ziszczenie się warunku rozwiązującego lub nadejścia terminu końcowego zastrzeżonego w treści czynności prawnej b) upływ czasu, jeżeli ustawa wiąże z tym faktem wspomniany skutek prawny, a nie poprzestaje tylko na ustanowienie przedawnienia (por. art. 117 KC) 11
c) śmierć dłużnika lub wierzyciela, jeżeli zobowiązanie ma charakter osobisty d) konfuzja e) niemożliwość świadczenia f) zwolnienie z długu Jest to pewien rodzaj zrzeczenia się swojego prawa przez wierzyciela nie jest to jednak jednostronna czynność wierzyciela, dłużnik musi na zwolnienie wyrazić zgodę jest to zatem umowa. Umowa o zwolnienie z długu z punktu widzenia wierzyciela jest umową rozporządzającą, bo wierzyciel rozporządza swoją wierzytelnością jest to zatem umowa kauzalna, a zatem trzeba określić powód prawny dla którego wierzyciel wyzbywa się wierzytelności: Causa donandi wierzyciel działa z zamiarem uczynienia darowizny na rzecz dłużnika, a zatem zwolnienie będzie nieodpłatne. Causa solvendi wierzyciel może zwalniając dłużnika sam zwolnić się z obowiązku względem dłużnika. Będzie to wtedy zwolnienie odpłatne. Zwolnienie może być dokonane pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Zwolnienie wywołuje skutek ex nunc strony mogą jednak swobodnie określić termin od jakiego zwolnienie wywoła skutek. Z chwilą zwolnienia wygasają różne zabezpieczenia wierzytelności co wynika z ich akcesoryjności, jeżeli wygasa zatem dług główny, to wygasają inne postanowienia. g) rozwiązanie umowy przez strony: może mieć skutek ex tunc albo ex nunc (pogląd przeważający) zasadniczo powoduje ustanie zobowiązania, ale prowadzi to do generalnego wygaśnięcia roszczeń o świadczenia wynikające z umowy (wyrok SN z 4.3.2008 r., II PK 179/07, niepubl.) forma zasadniczo ad probationem h) rozwiązanie umowy przez stron wskutek zastosowania tzw. dużej klauzuli rebus sic stantibus 5. Zmiana podmiotów stosunku zobowiązaniowego 5.1. Zmiany po stronie wierzyciela - przelew i subrogacja Przelew wierzytelności cessio. Przelew jest umową pomiędzy wierzycielem(cedentem) a osobą trzecią (cesjonariuszem) mocą której dotychczasowy wierzyciel przenosi wierzytelność na nabywcę. Jest to umowna zmiana wierzyciela. Charakter prawny cesji: Umowa konsensualna wystarczą zgodne oświadczenia woli. Czynność rozporządzająca wierzyciel wyzbywa się wierzytelności, musi być jakaś kauza, Umowa kauzalna ważność przelewu jest zależna od ważności umowy zobowiązującej do przelewu. Przelew może być umową warunkową, może być ograniczony terminem i może być dokonana cesja na zabezpieczenie(ktoś przenosi wierzytelność na nabywcę, ale po to by zabezpieczyć wierzytelność zbywcy). 12
Przelew może być dokonany co do zasady w dowolnej formie, ale jeżeli przenoszona wierzytelność jest stwierdzona pismem to przelew wierzytelności także powinien być stwierdzony pismem. Przedmiot przelewu przedmiotem mogą być co do zasady wszystkie wierzytelności: Pochodzące ze zobowiązań niezupełnych. Wierzytelność warunkowa - wtedy sam przelew nabierze charakteru warunkowego. Wierzytelność przedawniona. Wierzytelność przyszła jeśli jest określona w taki sposób, że można ją zidentyfikować Grupa wierzytelności przelew może dotyczyć całej grupy wierzytelności, które mają pewien wspólny mianownik np. pochodzą z tego samego źródła UWAGA - problem tzw. cesji globalnej czy można przenieść na drugą stronę wszystkie wierzytelności jakie przysługują wierzycielowi w Polsce uważa się, że cesja globalna jest niedozwolona należy wskazać grupę wierzytelności tak aby można je było zidentyfikować. Co nie może być przedmiotem cesji? zastrzeżenia ustawowe tam gdzie ustawodawca stanowi, że takie prawo ma charakter niezbywalny zastrzeżenia wynikające z właściwości zobowiązania np. wierzytelności o charakterze osobistym wierzytelność alimentacyjna zastrzeżenia wynikające z umowy stron pactum de non cedendo zastrzeżenie umowne wyłączające lub ograniczające możliwość dokonania przelewu. Skutki przelewu - wierzytelność przechodzi na nabywcę wraz z akcesoriami np. roszczenie za należne odsetki itp. Ochrona dłużnika: Przelew może być dokonany bez wiedzy i zgody dłużnika, a zatem należy chronić dłużnika przed podwójną zapłatą: Jeżeli dłużnik nie wiedział i nie został poinformowany o przelewie to spełnienie świadczenia do rąk dotychczasowego wierzyciela zwalnia go z obowiązku Jeśli dłużnik dowiedział się na piśmie od wierzyciela o przelewie to powinien zapłacić nowemu wierzycielowi jeśli przelew był nieważny to dotychczasowy wierzyciel może się powołać na tę okoliczność tylko wtedy, kiedy dłużnik o nieważności wiedział. Zarzuty przysługujące dłużnikowi wobec cesjonariusza - wszystkie zarzuty jakie miał wobec zbywcy, także zarzut potrącenia, jeśli nie zdążył wobec zbywcy to może potrącić wobec nabywcy. Także osobiste zarzuty w stosunku do nabywcy wierzytelności (np. dłużnik jest jednocześnie wierzycielem cesjonariusza - może dokonać potrącenia). Subrogacja podstawienie Subrogacja jest wstąpieniem osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela. 13
Dotyczy sytuacji kiedy świadczenie w zobowiązaniu wykonuje ktoś inny niż dłużnik jest to co do zasady dopuszczalne, ustawa przewiduje jedynie wyjątki od tej zasady. Subrogacja ustawowa cessio legis przesłanki: Ta osoba jest odpowiedzialna osobiście lub odpowiada pewnymi przedmiotami majątkowymi np. odpowiedzialność poręczyciela, zastawcy. Osobie trzeciej przysługuje prawo przed którym spłacana wierzytelność ma pierwszeństwo. Osoba trzecia działa za zgodą dłużnika - zgoda dłużnika musi być pod nieważnością na piśmie. Gdy przepis szczególny tak stanowi np. w przypadku zakładu ubezpieczeń. Skutek z chwilą zapłaty osoba trzecia staje się wierzycielem do wysokości dokonanej zapłaty w takim wypadku wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia jeśli jest to roszczenie wymagalne. Czy dozwolona jest subrogacja umowna? Prof. Pajor właściwie nie ma przeszkód żeby zawrzeć taką umowę. 5.2. Zmiany po stronie dłużnika - przejęcie długu Przejęcie długu może być rozumiane dwojako: Przejęcie długu zwalniające dotychczasowy dłużnik zostaje zwolniony ze zobowiązania. Przejęcie długu kumulatywne, inaczej przystąpienie do długu - nowy dłużnik funkcjonuje obok dotychczasowego. Przejęcie długu zwalniające Przejęcie długu to umowa na mocy której dług przechodzi na przejemcę wstępującego w miejsce dłużnika, który zostanie z długu zwolniony. Umowa może zostać zawarta w dwóch wariantach: Umowa przejemcy z wierzycielem za zgodą dłużnika. Umowa przejemcy z dłużnikiem za zgodą wierzyciela. Forma pismo zwykłe pod rygorem nieważności. Umowa ma charakter konsensualny dochodzi na podstawie konsensu stron, ale jest jeszcze potrzebna zgoda wierzyciela lub dłużnika(w zależności do typu umowy). Zgoda może być udzielona każdej ze stron umowy, może być także wyznaczony termin na wypowiedzenie się bezskuteczny upływ terminu jest równoznaczny z odmową. Forma zgody: Zgoda wierzyciela forma pisemna pod rygorem nieważności zgoda wierzyciela jest bezskuteczna jeśli nie wiedział o niewypłacalności przejemcy. Zgoda dłużnika uważa się że może być złożona w dowolnej formie, nawet w dorozumianej Konsekwencje braku zgody: Brak zgody dłużnika umowa uważana jest za niezawartą. Brak zgody wierzyciela umowa o przejęcie długu nie wywoła takich skutków, ale ustawodawca przewidział ustawową konwersję umowa zmienia się w umowę o zwolnienie z obowiązku świadczenia 14
Skutki przejęcia długu: Dług przechodzi na najemcę, a dotychczasowy dłużnik jest zwolniony. Wygasają zabezpieczenia np. zastaw, hipoteka, poręczenie, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia zgodzi się dalej zabezpieczać. Ochrona wierzyciela w przejęciu długu: Forma pisemna umowy o przejęcie długu pod rygorem nieważności. Forma pisemna zgody wierzyciela. Bezskuteczność zgody w wypadku niewypłacalności przejemcy o której wierzyciel nie wiedział. Częściowa abstrakcyjność przejęcia długu w zakresie zarzutów z przejęcia długu o których nie wiedział. Przejęcie kumulatywne przystąpienie do długu Przejęcie kumulatywne - osoba trzecia przystępuje do długu, dłużnik jest nadal zobowiązany, a wierzyciel uzyskuje drugiego dłużnika, który obowiązany jest do spełnienia tego samego świadczenia, a zatem jego możliwości spełnienia świadczenia się zwiększa. Przystępujący do długu odpowiada solidarnie z dłużnikiem dotychczasowym ale można sobie wyobrazić, że strony mogą postanowić inaczej.. Charakter prawny umowy: Konsensualna Przysparzająca dla wierzyciela Problem kauzalności nie jest regulowany w przepisach. Spór w doktrynie: o Czachórski przystąpienie jest czynnością abstrakcyjną, jak przystępuje to nie może się powołać na stosunek z dłużnikiem. o Niemniej jednak przystąpienie może wynikać ze stosunku z wierzycielem, a zatem wtedy może istnieć istotna kauza, którą należy wziąć pod uwagę. 15