PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM

RAPORT Z BADANIA: PROFILAKTYKA INSTYTUCJONALNA W WOJEWÓDZTWIE WIELKOPOLSKIM Poznań, 2014 r.

Raport powstał w ramach Projektu 1.16 Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W ramach Projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji, w 2014 roku, realizowane są badania społeczne w 16 województwach. Tytuły badań: 1. Efektywność pomocy społecznej w gminach wiejskich, 2. Profilaktyka instytucjonalna, 3. Współpraca instytucji pomocy społecznej z innymi instytucjami na terenie gminy, powiatu, województwa zajmującymi się pomocą i wsparciem rodzin i jej wpływ na skuteczność działań pomocy społecznej, 4. Kontrakt socjalny w praktyce. Realizacja badań w każdym z województw odbywa się w oparciu o tę samą metodologię wypracowaną dla każdego z badań przez Obserwatoria Integracji Społecznej z całej Polski we współpracy z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie. W ramach niniejszego projektu badawczego dla każdego z 4 badań powstaną raporty wojewódzkie oraz (na ich podstawie) 4 raporty ogólnopolskie. W województwie wielkopolskim badania regionalne realizowane są przez Obserwatorium Integracji Społecznej działające w strukturze Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu. Niniejszy raport prezentuje wyniki badania ilościowego CAWI, w którym uczestniczyli Dyrektorzy/Kierownicy ośrodków pomocy społecznej z województwa wielkopolskiego. Realizatorem badania na poziomie krajowym oraz raportu ogólnopolskiego będzie firma/instytucja badawcza wyłoniona przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich z Warszawy w formie przetargu. Poznań, sierpień 2014 r. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych jest dozwolone z podaniem źródła.

Spis treści Wprowadzenie... 4 Wykaz skrótów... 8 1. Założenia metodologiczne... 9 2.Ubóstwo...11 3.Przemoc w rodzinie...16 4.Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych...20 5.Bezdomność...27 6.Długotrwałe bezrobocie...32 7.Podsumowanie...41 Aneks...44 Spis wykresów...44 Spis tabel...45 Spis map...46 Bibliografia...46 Lista wskaźników...46 Kwestionariusz ankiety...49

Wprowadzenie Z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zrealizowane zostało badanie regionalne pn. Profilaktyka instytucjonalna. Badanie jest jednym z czterech badań ogólnopolskich realizowanych przez Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej w ramach projektu systemowego Koordynacja na rzecz aktywnej integracji współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej, Priorytet I Zatrudnienie i integracja społeczna Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Zmieniająca się sytuacja społeczno-gospodarcza oraz ewolucja potrzeb społecznych przyczynia się do stawiania przed systemem pomocy społecznej nowych wyzwań oraz powoduje konieczność wprowadzenia takich rozwiązań systemowych, które będą zmniejszać liczbę osób i rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym 1. Pomoc społeczna zajmuje ważne miejsce w systemie zabezpieczenia społecznego. Jej rola ciągle wzrasta, gdyż zakres podmiotowy i przedmiotowy udzielanych świadczeń ulega systematycznemu rozszerzaniu. Coraz więcej osób i rodzin korzysta bowiem ze wsparcia w ramach tego systemu, a katalog spraw regulowanych przez przepisy prawa pomocy społecznej jest obszerny. Bardzo istotnym zadaniem w ramach pomocy społecznej jest zapobieganie powstawaniu marginalizacji osób i rodzin, a więc profilaktyka, która należy do najtrudniejszych zadań pomocy społecznej, bowiem wymaga większego profesjonalizmu pracowników socjalnych oraz współdziałania instytucji pomocy społecznej z innymi podmiotami (np. szkołą, policją). Profilaktyka jest jednym ze sposobów reagowania na różnego rodzaje zjawiska społeczne, które powszechnie postrzegane są jako szkodliwe i niepożądane. Zbigniew B. Gaś definiuje profilaktykę jako proces wspomagania jednostki w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, ograniczenie i likwidowanie czynników, które zaburzają rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia oraz inicjowanie i wzbogacanie czynników sprzyjających rozwojowi zdrowemu życiu 2. Ze względu na rodzaj intencjonalnie podejmowanych działań mających na celu przeciwdziałanie dewiacjom S. Górski wyodrębnia cztery główne odmiany profilaktyki patologii społecznej: Profilaktykę eliminująco-uprzedzającą, która wiąże się z możliwie najwcześniejszym wykrywaniem i usuwaniem biologicznych, psychicznych i społecznych czynników zwiększających ryzyko wykolejenia jednostki. Stosowanie takich działań wyraża się w blokowaniu patogennych czynników lub zwiększaniu odporności jednostki na wpływ wymienionych czynników. Profilaktykę eliminująco-objawową, polegającą na możliwie wczesnym wykrywaniu i reagowaniu na początkowe objawy niedostosowania. Celem tych działań jest likwidowanie skłonności młodzieży do zachowań nieakceptowanych społecznie. Profilaktykę powstrzymującą, która za pomocą różnych środków uniemożliwia lub utrudnia podjęcie decyzji dotyczącej czynu nagannego bądź też wywołuje zmianę takiej decyzji. 1 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Założenie do zmian ustawy o pomocy społecznej, http://federacjango.pl/ upload/file/zalozenia_zmian_ustawy_mpips, [dostęp: 16.07.2014 r.]. 2 L. Albański, Wybrane zagadnienia z patologii społecznej, Kolegium Karkonoskie - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Jelenia Góra 2010, s. 8.

Profilaktykę kreatywną, która wzmacnia i podtrzymuje formy zachowań alternatywne do nieakceptowanych społecznie, czyli takie, które mając charakter prospołeczny wywierają wpływ na ludzi tłumiąc siłę oddziaływania szkodliwych czynników konkurencyjnych. Zalążki postaw prospołecznych powinny być kształtowane w procesie wychowania. Wyniki wielu badań wskazują, że pod względem skuteczności i poniesionych kosztów (materialnych, społecznych i etycznych) profilaktyka kreatywna jest znacznie bardziej opłacalna, niż oparta na destrukcji tradycyjna działalność profilaktyczna 3. Profilaktyka polega na wczesnym, ciągłym, planowym monitorowaniu, diagnozowaniu środowisk zagrożonych biedą, chorobami, przestępczością ( ) 4. Aby podjąć działania prewencyjne, niezbędne są określone zasoby, wśród których wymienia się: dobre, profesjonalne przygotowanie lokalnych pracowników socjalnych, ale także i polityków społecznych w pogłębioną wiedzę o społeczeństwie i społecznościach lokalnych, strukturze i mechanizmach ich funkcjonowania, o konfliktach, ich źródłach oraz sposobach ich rozwiązywania. otoczenie społeczne uznające profilaktykę jest tańszym i skuteczniejszym instrumentem wspierającym ład społeczny, ale tylko wtedy, gdy władza lokalna jest oświecona, a społeczność ma do niej zaufanie, deklaruje chęć współdziałania, ma poczucie identyfikacji. nowe ustawodawstwo silnie akcentujące profilaktykę wraz z wyposażeniem w narzędzia do jej uprawiania 5. Rozwinięta i dobrze realizowana profilaktyka powinna redukować przypadki niedostosowania społecznego oraz patologii społecznej. Ponadto powinna uprzedzać stany zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego i społecznego, aby uchronić jednostki i grupy danej populacji przed niepożądanymi odchyleniami od stanów normalnych. Funkcjonowanie systemu pomocy społecznej reguluje ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej 6. Dotychczasowy model pomocy społecznej koncentrował się na wspieraniu najuboższych, którzy nie potrafili odnaleźć się w nowej rzeczywistości społecznej. Oparty na zasadzie pomocniczości/subsydiarności, wprowadził podstawową regułę działania wobec osób potrzebujących pomocy, a mianowicie, że państwo nie może zastępować działań poszczególnych osób czy rodzin, które powinny własnymi siłami i środkami zaspokajać potrzeby egzystencjalne, natomiast może oraz powinno pomagać i wspierać wówczas, gdy nie są one w stanie samodzielnie przezwyciężać trudnej sytuacji życiowej w jakiej się znalazły. Polska wśród krajów UE27 7 należy do państw o wysokiej wartości wskaźnika zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wynoszącym 27,2 %). Wnioski te potwierdzane są także w dostępnych raportach publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny ( Europejskie badanie dochodów i warunków życia EU-SILC w 2011 r. ). W tej sytuacji konieczne jest zmodyfikowanie dotychczasowych zasad i form systemu pomocy społecznej celem zwiększenia jego efektywności i podniesienia poziomu 3 S. Górski, Profilaktyka społeczna, "Oświata i Wychowanie" 1986, nr 40, s. 14-17. 4 Instytut Rozwoju Służb Społecznych, O polityce w pomocy społecznej, Polityka Społeczna nr 9/2010, s. 44 5 jw., s. 44-45 6 tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 182, z późn. zm. 7 Obszar Unii Europejskiej po rozszerzeniu, które miało miejsce 1 stycznia 2007 roku. Do Wspólnoty przystąpiły wówczas 2 państwa: Rumunia i Bułgaria.

bezpieczeństwa grup szczególnego ryzyka. Projektowane zmiany w ustawie o pomocy społecznej nakierowane są na podniesienie efektywności systemu pomocy społecznej przez podniesienie podmiotowości odbiorców pomocy. Klient pomocy społecznej powinien mieć większy niż dotychczas wpływ na pokonanie swojej trudnej sytuacji życiowej, poprzez nie tylko współpracę z pracownikiem socjalnym, ale także poprzez świadomy wybór oferowanych usług socjalnych. Zmiany w systemie pomocy społecznej mają przyczynić się do tego, aby przyznawane świadczenia, oferowane usługi socjalne, w tym praca socjalna, odpowiadały rzeczywistym potrzebom i możliwościom osób i rodzin, a zastosowane mechanizmy bardziej mobilizująco i aktywizująco wpływały na ich postawy oraz poprawę gotowości aktywnego udziału w życiu publicznym, w tym współdziałania w lokalnym środowisku społecznym. Ponadto w założeniach do zmian ww. ustawy proponuje się przeformułowanie celów pomocy społecznej z wyraźnym wskazaniem, że pomoc społeczna polega na prowadzeniu działań profilaktycznych oraz aktywizacyjnych, a także zapewnieniu pomocy osobom i rodzinom tego wymagającym. Rola świadczeń, zwłaszcza świadczeń pieniężnych powinna być uzupełnieniem usług oferowanych przez system pomocy społecznej, a na pewno powinna stanowić instrument motywujący do aktywnego współdziałania pracowników socjalnych z osobami i rodzinami w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych, w jakich te osoby i rodziny się znajdują. Pomoc społeczna obok funkcji ratowniczych powinna również pełnić funkcję profilaktyczną oraz aktywizacyjną - związaną z wyzwalaniem w osobach i rodzinach wymagających wsparcia woli aktywnego przezwyciężania ich trudnej sytuacji życiowej 8. Obowiązujące dotychczas działania nakierowane na pracę z indywidualnym klientem, pracę z rodziną czy pracę ze środowiskiem lokalnym są wykorzystywane, jednak istnieje potrzeba traktowania ich w sposób zintegrowany. Aktualnie posługiwanie się metodami opartymi na silnych stronach i potencjale klienta, na rozwiązaniu problemu, na silnych stronach i potencjale rodziny; na kliencie znajdującym się w kryzysie stanowią jednocześnie wyzwanie, ale i aktualny standard w działaniach realizowanych przez pomoc społeczną. Wykorzystywane metody mediacji, streetworkingu 9, coachingu 10, jak również wolontariatu, znacząco wpływają zarówno na jakość pracy socjalnej, jak i na efektywność podejmowanych działań 11. W celu wzmocnienia bezpieczeństwa socjalnego obywateli i rodzin przy jednoczesnym wzroście ich aktywności w rozwiązywaniu własnych problemów i trudności życiowych niezbędna jest również realizacja podstawowych usług socjalnych, takich jak: usługi profilaktyczne - adresowane do osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym, skupiających się na edukacji, poradnictwie, pomocy dla samopomocy, terapii oraz innych usługach profilaktycznych, usługi aktywizujące - adresowane do osób pozostających bez zatrudnienia, osób niepełnosprawnych, których dysfunkcje w sferze społecznej można kompensować w ramach usług asystenckich adresowanych do osób samotnych niepełnosprawnych, 8 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Założenie do zmian ustawy o pomocy społecznej, http://federacjango.pl/ upload/file/zalozenia_zmian_ustawy_mpips, [dostęp: 16.07.2014 r.]. 9 Streetworking innowacyjna forma pracy socjalnej, praca prowadzona na ulicy, poza instytucją w środowisku przebywania klienta. 10 Coaching - interaktywny proces szkolenia, którego głównym celem jest przyspieszenie tempa rozwoju i polepszenie efektów działania oraz osiągnięcie celu. 11 M. Łojko, Pomoc społeczna wczoraj i dziś Nowe wyzwania, stare problemy, http://www.ue.katowice.pl/ uploads/media/19_m.lojko_pomoc_spoleczna_wczoraj_i_dzis...pdf, [dostęp: 16.07.2014 r.].

usługi interwencyjne - służące zabezpieczeniu niezbędnych podstawowych potrzeb osób niepełnosprawnych i starych, chorych w ramach usług opiekuńczych świadczonych w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia, w rodzinnych domach pomocy, w mieszkaniach chronionych i w domach pomocy społecznej, a także osób i rodzin znajdujących się w sytuacjach kryzysowych (przemoc, handel ludźmi, klęski żywiołowe i zdarzenia losowe) 12. Usługi profilaktyczne mają zapobiegać powstawaniu i pogłębianiu się niekorzystnych zjawisk społecznych (dysfunkcji), jakie mogą zakłócić prawidłowe funkcjonowanie osób i rodzin w wymiarze zawodowym i pozazawodowym w lokalnym środowisku społecznym i rodzinnym. Negatywna ocena skłania do traktowania takich zjawisk jako zagrożeń i podejmowania czynności prowadzących do ich eliminowania lub przynajmniej ograniczania. Profilaktyka różni się od innych rodzajów przeciwdziałania tym, że jest czynnością uprzedzającą. Podejmowana jest zanim groźne zjawiska się pojawiają, rozprzestrzenią, a ich dolegliwość wymusi dopiero zastosowanie środków zaradczych. Celem usług profilaktycznych świadczonych w ramach pracy socjalnej, w której pracownik socjalny ma pełnić funkcję prewencyjnego oparcia społecznego dla osoby i rodziny będzie wspieranie w przezwyciężeniu pierwszych objawów kryzysu oraz tworzenie warunków sprzyjających uwolnieniu ekspresji osoby i rodziny, by mogła stawać się podmiotem systemu pomocy społecznej i wsparcia. Zakres realizowanych aktualnie i planowanych do realizacji zadań pomocy społecznej, w tym pracy socjalnej jest efektem zarówno potrzeb związanych z funkcjonowaniem społecznym, jak również efektem zmian związanych z podejściem do klienta. Jednakże należy mieć na uwadze fakt, że rozwiązania te powinny również odnosić się do tych, którzy dotychczas nigdy nie korzystali ze świadczeń pomocy społecznej. Działania profilaktyczne powinny być, więc skierowane do różnego rodzaju klientów pomocy społecznej, zaś warunkiem skutecznej pracy profilaktycznej jest skoordynowanie działań we wszystkich obszarach jej funkcjonowania oraz wzmocnienie bądź wprowadzenie nowych działań profilaktycznych. Niniejszy raport z przeprowadzonego w województwie wielkopolskim badania pn. Profilaktyka instytucjonalna składa się z czterech zasadniczych części poprzedzonych streszczeniem całości. Pierwsza część zawiera krótką charakterystykę wraz z opisem metod badawczych. Scharakteryzowano przedmiot badania, wskazano problemy badawcze, jak również omówiono metody na podstawie, których dokonano analizy materiału badawczego. Ponadto przedstawiono zastosowany dobór próby. Kolejną najważniejszą część raportu stanowią wyniki badania. Materiał opracowano na podstawie informacji zebranych w trakcie badania ilościowego z wykorzystaniem również danych zastanych. Głównym źródłem informacji wykorzystanym do opracowania raportu był kwestionariusz ankiety skierowany do ośrodków pomocy społecznej. Źródłem danych zastanych było sprawozdanie MPIPS-03, Sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, Ocena zasobów pomocy społecznej, Bank danych lokalnych Główny Urząd Statystyczny. Ostatnia część raportu zawiera wnioski końcowe. 12 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Założenie do zmian ustawy o pomocy społecznej, http://federacjango.pl/ upload/file/zalozenia_zmian_ustawy_mpips, [dostęp: 16.07.2014 r.].

Wykaz skrótów CAS CAWI EFS FGI, FOCUS GUS MPiPS-03 N n OIS OPS, GOPS PCPR ROPS UAM WUP IRSS PCPR, MOPR CRZL Centralna Aplikacja Statystyczna system informatyczny służący jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej do przekazywania m.in. sprawozdań resortowych Metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej wspomagany komputerowo wywiad (ang. Computer-Assisted Web Interview) Europejski Fundusz Społeczny Zogniskowany wywiad grupowy dyskusja prowadzona przez moderatora na podstawie scenariusza dyskusji (ang. Focus Group Interview) Główny Urząd Statystyczny Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń z systemu pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Liczba uczestników badania ankietowego (N=66) Liczba uczestników badania ankietowego, którzy odpowiadali na wybrane pytania ankiety (n<n) Obserwatorium Integracji Społecznej Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu Wojewódzki Urząd Pracy Instytut Rozwoju Służb Społecznych w Warszawie Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie

1. Założenia metodologiczne Jednym z pierwszych kroków w realizacji badań jest określenie celów badawczych. Jak określa B. Klepacki 13 za cel badań naukowych uważa się wykrycie prawidłowości stale występujących w badanych zjawiskach oraz doprowadzenie na ich podstawie do wniosków ogólnych, ważnych nie tylko dla badanej zbiorowości, ale i dla innych obiektów znajdujących się w takich samych warunkach. Cele badań to także opracowanie właściwych metod badawczych służących poznaniu rzeczywistości. Ich analiza, zaś pozwala na opracowanie indywidualnych kryteriów realizacji badań, takich jak wskazanie obszarów czy zakresu tematycznego. Badaniu Profilaktyka instytucjonalna przyświecał cel zebrania informacji na temat szeroko pojętych usług, które przeciwdziałają długotrwałym skutkom wykluczenia społecznego oraz zapobiegają trwałemu wejściu do systemu pomocy społecznej. Usługi te realizowane były w 2013 roku przez ośrodki pomocy społecznej (OPS) w zakresie m.in. przeciwdziałania ubóstwu, bezradności w sprawach opiekuńczo wychowawczych, przemocy w rodzinie, bezdomności oraz długotrwałemu bezrobociu. Badanie Profilaktyka instytucjonalna ma ponadto na celu weryfikację następujących celów szczegółowych, które przyczyniają się do osiągnięcia celu głównego: 1) Określenie ilości, form oraz sposobu realizacji działań profilaktycznych realizowanych przez OPS 2) Identyfikacja czynników wpływających na realizację działań profilaktycznych realizowanych przez OPS Jednym z fundamentalnych elementów postępowania badawczego jest określenie problemów badawczych. Zdefiniowanie problemu oraz sformułowanie pytań badawczych należy do fazy koncepcyjnej badania oraz wymaga od badacza określenia problematyki i ustalenia treści poszukiwanych informacji. W ramach prac badawczych określono następujące problemy badawcze: 1) Realizowanie usługi o charakterze profilaktycznym 2) Nierealizowanie usługi o charakterze profilaktycznym 3) Przyczyny braku realizacji określonych usług profilaktycznych 4) Czynniki utrudniające realizację działań profilaktycznych 5) Czynniki ułatwiające realizację działań profilaktycznych Metodologia badań społecznych jest szczególnie istotna na etapie planowania sposobu przeprowadzania badania. W niniejszym badaniu cele i pytania badawcze weryfikowano za pomocą dwóch metod badawczych: analizy desk research oraz metody ilościowej. Pierwszą metodą zastosowaną w badaniu jest desk research. Jest to sposób zbierania informacji polegający na analizie dostępnych danych statystycznych. Zastosowanie tej metody posłużyło osiągnieciu zakładanych celów badania oraz zebraniu fundamentalnych informacji o tematyce badawczej na poziomie gmin, powiatów, województw i kraju. 13 B. Klepacki, Wybrane zagadnienia związane z metodologią badań naukowych, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 96, Z. 2, 2009, s.41-42

Analiza desk research została opracowana z uwzględnieniem następujących wskaźników takich jak: 1) Wskaźnik pomocy z powodu ubóstwa 2) Wskaźnik pomocy z powodu bezradności opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego 3) Wskaźnik pomocy z powodu przemocy w rodzinie 4) Wskaźnik pomocy z powodu bezdomności 5) Wskaźnik pomocy z powodu bezrobocia 6) Wskaźnik asystentury rodzin 7) Wskaźnik upowszechnienia metody asysty rodziny 8) Wskaźnik obciążenia placówek wsparcia dziennego 9) Dostępne zasoby instytucjonalne pomocy i wsparcia 10) Liczba indywidualnych programów pomocy 11) Wskaźnik skrajnego ubóstwa w województwach Opracowanie niniejszych wskaźników nastąpiło na podstawie następujących źródeł informacji: 1) Bank Danych Lokalnych Główny Urząd Statystyczny 2) MPiPS-03 - Sprawozdanie półroczne i roczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej - pieniężnych, w naturze i usługach za I-XII 2013r. 3) Ocena Zasobów Pomocy Społecznej za rok 2013 4) WRiSPZ - Sprawozdanie rzeczowo - finansowe z wykorzystania przez gminę zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej za okres od 2013.07.01 do 2013.12.31 5) Dane własne Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej Kolejnym sposobem zbierania danych zastosowanych w badaniu była metoda ilościowa. Koncentruje się ona na numerycznym przedstawieniu i przetwarzaniu danych w celu opisania i wyjaśnienia przedmiotowego zjawiska. W ramach badania ilościowego zastosowano technikę ankiety elektronicznej CAWI 14. Badanie skierowane było do dyrektorów/kierowników ośrodków pomocy społecznej. Niniejszy raport przedstawia analizę wyników badania Profilaktyka instytucjonalna na poziomie wojewódzkim. Na terenie województwa wielkopolskiego ankietę skierowano do 226 jednostek pomocy społecznej, z czego otrzymano 100% zwrot. Respondenci badania mieli za zadanie, w terminie 23 czerwca 15 lipca 2014 roku, wypełnić kwestionariusz ankiety w trybie online zamieszczony w Centralnej Aplikacji Statystycznej (CAS) systemie wspomagającym proces raportowania i komunikacji pomiędzy jednostkami pomocy społecznej, działającymi na poszczególnych poziomach organizacyjnych: centralnym, wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym. Kwestionariusz ankiety składał się z 32 pytań oraz metryczki. Narzędzie podzielone zostało na 5 modułów, przy czym każdy blok zawierał pytania dotyczące innego obszaru tj. profilaktyki w zakresie przeciwdziałania ubóstwu, długotrwałego bezrobocia, bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, przemocy w rodzinie oraz bezdomności. 14 CAWI (z ang. Computer-Assisted Web Interview - wspomagany komputerowo wywiad przy pomocy strony WWW) - metoda zbierania informacji w ilościowych badaniach rynku i opinii publicznej, w której respondent jest proszony o wypełnienie ankiety w formie elektronicznej.

2. Ubóstwo Przeciwdziałanie ubóstwu jest jednym z podstawowych wyzwań stojących przed polityką społeczną państwa. O istocie problemu świadczą wskaźniki określające skalę ubóstwa skrajnego opisane w raporcie Głównego Urzędu Statystycznego pod tytułem Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2013 r.. Według niniejszego raportu wskaźnik skrajnego ubóstwa w województwie wielkopolskim wyniósł w 2013 roku 8,9% i był wyższy niż średnia dla Polski o 1,5 punktu procentowego. Niepokojące są również dane ze sprawozdania resortowego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na temat liczby osób objętych pomocą z powodu ubóstwa z tego typu wsparcia w 2013 roku skorzystało w Wielkopolsce prawie 150 000 osób (dokładnie 148 440 mieszkańców Wielkopolski). Na podstawie tej danej opracowany został wskaźnik pomocy z powodu ubóstwa (liczba osób w rodzinach objętych pomocą z powodu ubóstwa/ liczba osób w rodzinach ogółem korzystających z pomocy), który w województwie Wielkopolskim wyniósł 54%. W projekcie Krajowego Programu Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020. Nowy wymiar aktywnej integracji podkreśla się, iż walka z ubóstwem i wykluczeniem społecznym musi opierać się na wzroście zatrudnienia oraz na nowoczesnej i skutecznej ochronie socjalnej. Zasoby instytucjonalne województwa wielkopolskiego dają możliwość podjęcia kompleksowych działań w tych dwóch obszarach. W kontekście aktywizacji zawodowej funkcjonuje szereg podmiotów świadczących swe usługi w obszarze zatrudnienia socjalnego: w 2013 roku w Wielkopolsce zarejestrowanych było 15 Centrów Integracji Społecznej oraz 16 Klubów Integracji Społecznej. Ochrona socjalna osób dotkniętych ubóstwem realizowana jest przez szereg wyspecjalizowanych instytucji. Wśród nich wymienić można między innymi: środowiskowe domy samopomocy (66 w województwie wielkopolskim), dzienne domy pomocy (23), noclegownie, schroniska i domy dla osób bezdomnych (40), czy mieszkania chronione (66). Wśród szerokiego katalogu aktywności podejmowanych na rzecz przeciwdziałania ubóstwu na uwagę zasługują również programy profilaktyczne, które mają zapobiegać powstawaniu i pogłębianiu się tego niekorzystanego zjawiska. Celem niniejszego podrozdziału będzie empiryczna analiza działań podejmowanych w tym zakresie wraz z identyfikacją przeszkód w ich realizacji.

W 2013 roku mniej niż połowa (41,6%) wielkopolskich gmin podejmowała jakiekolwiek działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania ubóstwu. Wykres nr 1 Realizacja działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu przez wielkopolskie gminy. 58,4% 41,6% TAK NIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Najczęściej realizowane były programy rządowe, ponad połowa badanych podmiotów (60,6%) deklarowała aktywność w tym obszarze wskazując na uczestnictwo w wieloletnim programie wspierania finansowego gmin w zakresie dożywiania Pomoc państwa w zakresie dożywiania oraz w programie Asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej na rok 2013. Udzielone odpowiedzi świadczą o kompleksowym podejściu do problemu profilaktyki ubóstwa. Z jednej strony są to działania osłonowe przeciwdziałające wciąż zagrażającemu problemowi głodu wśród dzieci i młodzieży, z drugiej zaś profilaktyka jest definiowana przez aktywizację społeczną i pracę socjalną z osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji bytowej o czym świadczy korzystanie z programów związanych z asystenturą rodziny. Wykres nr 2 Realizacja rządowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu przez wielkopolskie gminy.

39,4% 60,6% tak nie Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Na pytanie Czy Państwa instytucja w 2013 r. realizowała wojewódzkie programy profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu? twierdząco odpowiedziały zaledwie 4 badane podmioty, to jest 4,2% ogółu respondentów. Jeżeli więc chodzi o kwestię ubóstwa, działania profilaktyczne są przede wszystkim realizowane na poziomie programów resortowych lub gminnych. Wykres nr 3 Realizacja wojewódzkich programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu przez wielkopolskie gminy. 4,2% 4,2% tak nie b.d. 91,6% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Jak wynika z przeprowadzonych badań ponad jedna czwarta wielkopolskich gmin (26,6%) realizuje gminne programy profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu. Natomiast 71,3% badanych podmiotów deklaruje brak działań w tym zakresie. W tym kontekście najczęściej wymieniane były projekty w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, z których korzystały Ośrodki Pomocy Społecznej.

Wykres nr 4 Realizacja gminnych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania ubóstwu przez wielkopolskie gminy. 2,1% 71,3% 26,6% tak nie b.d. Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Mając już wiedzę na temat częstości realizowanych programów zidentyfikowane zostały również metody działań profilaktycznych. Otóż, zdaniem badanych, profilaktyka w zakresie przeciwdziałania ubóstwu najczęściej sprowadza się do poradnictwa (99,6% wskazań), często również są to działania asystenta rodziny (66,4%) oraz praca socjalna (74,3%). Wykres nr 5 Typ działań profilaktycznych realizowanych przez wielkopolskie gminy w zakresie przeciwdziałania ubóstwu. 74,3% 99,6% praca socjalna asystent rodziny poradnictwo 66,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. W ramach świadczenia usług poradnictwa najczęściej wskazywano na poradnictwo: psychologiczne (38,5%) oraz prawne (34,5), rzadziej rodzinne (27,0%). Wykres nr 6 Struktura poradnictwa udzielanego przez wielkopolskie gminy w ramach realizacji działań profilaktycznych zakresie przeciwdziałania ubóstwu.

Praca socjalna Asystent rodziny Poradnictwo 27,0% poradnictwo prawne 34,5% poradnictwo psychologiczne poradnictwo rodzinne 38,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Analiza źródeł finansowania najczęściej podejmowanych działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu w przypadku poradnictwa i pracy socjalnej wskazuje, iż są to w dużej mierze środki własne gminy (odpowiednio 54,7% w przypadku poradnictwa oraz 55,4% jeżeli chodzi o pracę socjalną). Inaczej częstości rozkładają się w przypadku asystentury rodziny, która finansowana jest w większej mierze ze środków budżetowych państwa. Wykres nr 7 Struktura finansowania najczęściej podejmowanych działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu. Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa 8,9% 28,0% 8,4% 1,3% 12,0% 1,2% 17,8% 25,6% 54,7% 40,7% 46,0% 55,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Spośród gmin, które w 2013 roku nie realizowały żadnych działań profilaktycznych mających na celu przeciwdziałanie ubóstwu niemal połowa (41,1%), jako główny powód tej sytuacji podała brak środków finansowych. Istotną przeszkodą są również braki kadrowe, na co wskazywało 28,1% badanych instytucji. Na średnim poziomie oceniana jest dostępność instytucji otoczenia oraz poziom współpracy z nimi. Na brak realizacji działań nie mają natomiast wpływu dotychczasowe doświadczenia, czy braki infrastrukturalne.

Tabela nr 1 Powody, które wpłynęły na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania ubóstwu. Powody 1 2 3 4 5 brak środków finansowych 4,7% 6,1% 20,2% 17,9% 41,1% braki kadrowe 5% 16,2% 22,5% 18,1% 28,1% brak potrzeby 3,2% 25,8% 22,5% 6,7% 1,7% brak instytucji otoczenia 5,1% 15,9% 34% 9,4% 16,3% brak współpracy z instytucjami 3,5% 20,6% 40% 7,1% 7,7% otoczenia brak odpowiedniej infrastruktury 9,6% 16,5% 16,5% 8,7% 8,7% brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych 0,7% 13,9% 27,7% 18,2% 19,5% złe doświadczenia 8,7% 17,7% 19% 5,7% 8,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. 3. Przemoc w rodzinie Przemoc w rodzinie to problem, który ujawnia się na wielu płaszczyznach: prawnej, psychologicznej, aksjologicznej, czy społecznej. Tak wieloaspektowe zagadnienie wymaga podjęcia działań o charakterze nie tylko osłonowym, ale również profilaktycznym. Wskaźnik pomocy z powodu przemocy w rodzinie w 2013 roku wynosił 2% i został obliczony na podstawie stosunku liczby osób w rodzinach objętych pomocą z powodu przemocy w rodzinie do liczby osób w rodzinach ogółem korzystających z pomocy. Mimo, iż skala występowania tego zjawiska jest o wiele mniejsza niż w przypadku problemów takich, jak ubóstwo, czy niepełnosprawność i długotrwała choroba, to jednak z uwagi na konsekwencje, jakie niesie za sobą stosowanie przemocy, jest to kwestia, która wymaga skutecznej i kompleksowej interwencji. Przyglądając się zasobom instytucjonalnym pomocy i wsparcia w zakresie przeciwdziałania przemocy, to w 2013 roku w województwie wielkopolskim działało 26 Ośrodków Interwencji Kryzysowej, które realizowały usługi na rzecz ofiar przemocy. Jak wynika z przeprowadzonych badań ankietowych, w 2013 roku ponad połowa gmin nie realizowała działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania przemocy. Zaledwie 38,6% badanych deklarowało, iż na terenie ich gmin podejmowano tego typu przedsięwzięcia. Wykres nr 8 Realizacja działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez wielkopolskie gminy.

61,4% 38,6% TAK NIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Prawie ¾ gmin biorących udział w badaniu stwierdziło, iż w roku 2013 nie uczestniczyło w żadnym rządowym programie na rzecz przeciwdziałania przemocy. Z resortowych programów skorzystało jedynie 18,6% gmin. Wykres nr 9 Realizacja rządowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez wielkopolskie gminy. 7,10% 18,6% tak nie b.d. 74,3% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Jeszcze mniejszą popularnością cieszyła się realizacja wojewódzkich programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w których uczestniczyło zaledwie 4% badanych instytucji. Wykres nr 10 Realizacja wojewódzkich programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez wielkopolskie gminy.

4,0% 13,6% tak nie b.d. 83,6% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Jak wynika z przeprowadzonych badań, gminy zdecydowanie chętniej realizowały gminne oraz powiatowe programy profilaktyki społecznej. Jednak i na tym poziomie wiele gmin nie podejmowało działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie (70%), a jedynie nieco ponad jedna czwarta wykazała się aktywnością w tym zakresie. Wykres nr 11 Realizacja gminnych/powiatowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez wielkopolskie gminy. 2,9% 27,1% tak nie b.d. 70,0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Najczęstszymi działaniami profilaktycznymi w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie było poradnictwo, praca socjalna oraz asystentura rodziny. Rozkład częstości tych trzech typów działań prezentuje poniższy wykres. Jak widać ze względu na wielowymiarowość problemu przemocy najczęściej wsparcia udzielano w zakresie poradnictwa (98% wskazań).

Praca socjalna Asystent rodziny Poradnictwo Wykres nr 12 Typ działań profilaktycznych realizowanych przez wielkopolskie gminy w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. 74,3% 98,0% praca socjalna asystent rodziny poradnictwo 69,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Poradnictwo oraz praca socjalna jako działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie finansowane były głównie ze środków własnych gmin i powiatów (odpowiednio 64,5% wskazań oraz 74,4%). Natomiast w przypadku asystenta rodziny główny ciężar finansowania przejął budżet państwa (45,8%), jednak przy wciąż znacznym udziale środków własnych gminy (41,4%). Wykres nr 13 Struktura finansowania najczęściej podejmowanych działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa 13,5% 11,0% 11,0% 2,5% 10,2% 2,4% 5,4% 17,8% 41,4% 45,8% 64,5% 74,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Gminy, które w 2013 roku nie realizowały żadnych działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie zostały poproszone o przedstawienie przyczyn tej sytuacji. Jako główny powód podawały brak środków finansowych (38,4% uznało to jako bardzo istotną przyczynę). Przeszkodą są również braki kadrowe, na co

wskazywało 30% badanych instytucji. Działania profilaktyczne utrudnia również brak instytucji otoczenia, co jest problemem dla ponad jednej trzeciej (34,2%) badanych instytucji. Na średnim poziomie oceniany jest poziom współpracy z instytucjami otoczenia. Na brak realizacji działań nie mają natomiast wpływu braki infrastrukturalne, co świadczy o skutecznym działaniu instytucji wsparcia działających na terenie gmin i powiatów. Tabela nr 2 Powody, które wpłynęły na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Powody 1 2 3 4 5 brak środków finansowych 30% 13,6% 10,4% 13,6% 38,4% braki kadrowe 25,6% 14,4% 14,4% 21,6% 30% brak potrzeby 55,2% 24,2% 13,7% 7,3% 3,1% brak instytucji otoczenia 11,7% 10,8% 22,5% 20,8% 34,2% brak współpracy z instytucjami otoczenia 27,3% 14,9% 26,4% 14% 17,3% brak odpowiedniej infrastruktury 49,6% 16,5% 16,5% 8,7% 8,7% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. 4. Bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych Bezradność wynikająca z zaburzenia równowagi systemu rodzinnego przejawiającego się trudnościami we własnym wypełnianiu ról społecznych przez poszczególnych członków rodziny często jest przyczyną złego funkcjonowania rodziny. Zgodnie z Art.7, p.9 ustawy o pomocy społecznej bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych i prowadzeniu gospodarstwa domowego może stanowić podstawę do udzielania rodzinie świadczeń pomocy społecznej. W roku 2013 w województwie wielkopolskim z tego tytułu udzielono pomocy 19 138 rodzinom, w tym 12 282 rodzinom niepełnym i 4 496 rodzinom wielodzietnym. Wskaźnik pomocy z powodu bezradności opiekuńczo-wychowawczej i prowadzenia gospodarstwa domowego wyniósł 25,3% (liczba osób w rodzinach objętych pomocą z powodu bezradności opiekuńczo-wychowawczej i prowadzenia gosp. domowego /liczba osób w rodzinach ogółem korzystających z pomocy *100%). 15 Inną formą wsparcia rodzin przeżywających trudności może być zatrudnienie przez gminy asystentów rodziny. Powołanie asystenta rodziny w 2013 r. było jeszcze zadaniem fakultatywnym dla gmin. Dopiero, zgodnie z ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, od 1 stycznia 2015 r. zatrudnienie asystenta rodziny stanie się dla gmin 15 Obliczono na podstawie sprawozdania MPiPS 03 za 2013 rok.

obligatoryjne. Pod koniec 2013 r. we wszystkich gminach województwa wielkopolskiego zatrudnionych było zaledwie 288 asystentów rodziny, z których usług skorzystało 2 923 rodzin. Wskaźnik asystentury rodzin wyniósł zatem 66,5% (liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych/ liczba asystentów rodziny 16. Współpraca między rodziną a asystentem opiera się na wspólnym opracowaniu i realizacji planu pracy. Zgodnie z art. 15. ust. 3 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej plan pracy z rodziną obejmuje zakres realizowanych działań mających na celu przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, a także zawiera terminy ich realizacji i przewidywane efekty. W roku 2013 w województwie wielkopolskim zostało zawartych 3 033 planów pracy z rodziną, a wskaźnik upowszechnienia metody asysty rodziny wyniósł 16% (liczba planów pracy z rodziną/ liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych *100%). 17 Dodatkowo, rodzina przeżywająca trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczowychowawczych, przy współpracy asystenta, może zostać objęta pomocą rodziny wspierającej jest to rodzina z bezpośredniego otoczenia dziecka, czyli np. sąsiedzi czy rodzina zaprzyjaźniona. Na terenie województwa wielkopolskiego w 2013 r. powołano dopiero 2 takie rodziny. W celu wsparcia rodziny dziecko może zostać objęte opieką i wychowaniem w placówce wsparcia dziennego (art.18, ust.1. ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej). Placówka wsparcia dziennego może być prowadzona w formie: 1) opiekuńczej, w tym kół zainteresowań, świetlic, klubów i ognisk wychowawczych; 2) specjalistycznej; 3) pracy podwórkowej realizowanej przez wychowawcę (art.24, ust.1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. W roku 2013 na terenie województwa wielkopolskiego funkcjonowały 63 placówki wsparcia dziennego o zasięgu gminnym, w tym 47 prowadzonych w formie opiekuńczej, 11 w formie specjalistycznej oraz 5 w formie pracy podwórkowej realizowanej przez wychowawcę, z których skorzystało 1 516 dzieci 18. Wskaźnik obciążenia placówek wsparcia dziennego wyniósł 2,6% (liczba miejsc w placówkach wsparcia dziennego/ liczba mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym (17 lat i mniej)* 1000). 19 16 Obliczono na podstawie sprawozdania MPiPS 03 za 2013 rok oraz SWRiSPZ sprawozdania rzeczowofinansowego z wykonywania zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej stan na 31.12.2013 r. 17 Obliczono na podstawie sprawozdania OZPS za 2013 rok oraz MPiPS 03 za 2013 rok. 18 SWRiSPZ sprawozdanie rzeczowo-finansowe z wykonywania zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej stan na 31.12.2013 r. 19 Obliczono na podstawie SWRiSPZ sprawozdania rzeczowo-finansowego z wykonywania zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej stan na 31.12.2013 r. oraz danych GUS za 2013 rok.

W 2013 roku jakiekolwiek działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych podejmowało blisko połowa (98/ 226) wielkopolskich gmin, a ponad 56 % z nich nie podejmowało żadnych działań profilaktycznych w tym zakresie. Wykres nr 14 Realizacja działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych przez wielkopolskie gminy. 56,6% 43,4% TAK NIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Ponad połowa gmin realizujących działania profilaktyczne w tym zakresie (52/ 98 gmin) brała udział w realizacji programów rządowych (53% wskazań), głównie wskazywano na uczestnictwo w resortowym programie wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej na rok 2013 - asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej. Głównym założeniem programu jest stymulowanie podejmowania przez samorządy terytorialne odpowiednich szczebli takich działań, które służą: Wsparciu rodzin przeżywających trudności opiekuńczo-wychowawcze, które umożliwiłyby zatrzymanie w rodzinie dzieci zagrożone umieszczeniem w pieczy zastępczej lub powrót do rodziny dzieci umieszczonych wcześniej w pieczy zastępczej Rozwojowi sieci powiatowych koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej jako profesjonalnego wsparcia środowisk rodzinnej pieczy zastępczej 20. Ogółem, uczestnictwo w programach rządowych zadeklarowało 23 % wielkopolskich gmin. 20 http://www.mpips.gov.pl/wsparcie-dla-rodzin-z-dziecmi/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem/konkursy/resortowyprogram-wspierania-rodziny-i-systemu-pieczy-zastepczej-na-rok-2013/resortowy-program-wspierania-rodziny-isystemu-pieczy-zastepczej-na-rok-2013---asystent-rodziny-i-koordynator-rodzinnej-pieczy-zastepczej/

Wykres nr 15 Realizacja rządowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych przez wielkopolskie gminy. 23,0% TAK NIE 77,0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Do zadań własnych gminy należy opracowanie i realizacja 3-letnich gminnych programów wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej (art.176, ust.1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej). Realizację gminnych/powiatowych programów mających na celu przeciwdziałanie bezradności w sprawach opiekuńczowychowawczych zadeklarowało zaledwie 20 badanych instytucji (9% badanych gmin). Ponadto, żadna z badanych instytucji nie wykazała uczestnictwa w wojewódzkich programach profilaktyki społecznej.

Wykres nr 16 Realizacja gminnych/powiatowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych przez wielkopolskie gminy. 8,8% tak nie 91,2% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Najczęściej realizowanymi działaniami profilaktycznymi w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych są: praca socjalna (96% wskazań), instytucja asystenta rodziny (84%) oraz szeroko rozumiane poradnictwo (71%). W ramach świadczenia usług poradnictwa najczęściej wskazywano na poradnictwo psychologiczne (38,5%) oraz prawne (34,5), rzadziej rodzinne (27,0%). Wykres nr 17 Struktura poradnictwa udzielanego przez wielkopolskie gminy w ramach realizacji działań profilaktycznych zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. 27,0% poradnictwo prawne 34,5% 38,5% poradnictwo psychologiczne poradnictwo rodzinne

Praca socjalna Asystent rodziny Poradnictwo Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Innymi działaniami wskazanymi przez badane instytucje były również: działania edukacyjne (np. szkolenia, warsztaty), działania informacyjne (np. publikacje, ulotki), zapewnienie stypendiów uczniom i studentom, prowadzenie terapii i mediacji, organizacja festynów i pikników oraz sporadycznie animacje środowiskowe i debaty społeczne. Zarówno świadczenie usług pracy socjalnej, jak i poradnictwa psychologicznego, prawnego i rodzinnego finansowane są przede wszystkim ze środków własnych gmin (i stanowią odpowiednio 63,1% i 53,7% budżetu), natomiast na zapewnienie pracy asystenta rodziny przeznaczane są głównie środki budżetu państwa (44,6%) wraz ze środkami własnymi (42,4%). Wykres nr 18 Struktura finansowania najczęściej podejmowanych działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa 1,6% 1,3% 10,5% 11,4% 11,4% 12,8% 24,5% 22,8% 53,7% 42,4% 44,6% 63,1% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Spośród gmin, które w 2013 roku nie realizowały żadnych działań profilaktycznych mających na celu przeciwdziałanie bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych niemal połowa jako główny powód tej sytuacji podała brak środków finansowych przeznaczonych na ten cel. Dla 1/3 badanych taką przeszkodą okazały się braki kadrowe w ich instytucjach. Co piąta badana instytucja wskazała na brak odpowiedniej infrastruktury w ich otoczeniu. Wśród czynników, które wpłynęły w najmniejszym stopniu na brak realizacji działań profilaktycznych w omawianym zakresie znalazły się: brak potrzeby oraz brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych. Na średnim poziomie oceniana jest dostępność instytucji otoczenia oraz poziom współpracy z nimi. Wynika stąd, że potrzeba planowania i realizacji działań profilaktycznych w obszarze związanym z zapobieganiem problemom opiekuńczo-wychowawczym jest przez badane instytucje dostrzegana i pociąga za sobą odpowiednie zapisy w dokumentach

strategicznych, jednak w praktycznej ich realizacji niewystarczające okazują się zasoby finansowe, kadrowe i instytucjonalne, jakie znajdują się w dyspozycji gmin. Tabela nr 3 Powody, które wpłynęły na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. Powody brak środków finansowych 1 (zdecydowanie nie wpłynęło) 2 (raczej nie wpłynęło) 3 (ani wpłynęło ani nie wpłynęło) 4 (raczej wpłynęło) 5 (zdecydowanie wpłynęło) 15,8% 7,9% 18,8% 10,9% 46,5% braki kadrowe 19,2% 13,1% 11,1% 26,3% 30,3% brak potrzeby 49,5% 24,2% 14,7% 5,3% 6,3% brak instytucji otoczenia brak współpracy z instytucjami otoczenia 23,2% 15,8% 34,7% 13,7% 12,6% 23,4% 19,1% 35,1% 10,6% 11,7% brak odpowiedniej infrastruktury 21,9% 9,4% 28,1% 18,8% 21,9% brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych 38,3% 14,9% 23,4% 8,5% 14,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna.

5. Bezdomność Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. w art. 6 definiuje osobę bezdomną, jako osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania. Ustawowa definicja, tak jak większość współczesnych definicji bezdomności kładzie główny nacisk na problemy mieszkaniowe. W literaturze przedmiotu badacze tego problemu wskazują na brak jednej konstytutywnej cechy bezdomności pewnego rdzenia problemu, co stanowi zasadniczą trudność w jednoznacznym zdefiniowaniu tego, czym jest bezdomność oraz kim jest osoba bezdomna. 21 Najpowszechniej przywoływaną definicją bezdomności w literaturze naukowej jest ta zaproponowana przez A. Przemeńskiego Sytuacja osób lub rodzin, które w danym czasie nie mają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniłoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne. 22 Dokonując przeglądu typologii bezdomności możemy wyróżnić bardzo często są analizowane w literaturze przedmiotu: cztery typy, które 1. Bezdomność z konieczności, a bezdomność z wyboru (niezawiniona/losowa, zawiniona) 2. Bezdomność jawna, a bezdomność ukryta (sensu stricto w sensie ścisłym, sensu largo w bezdomność potencjalna) 3. Bezdomność schroniskowa, a bezdomność pozaschroniskowa (instytucjonalna i pozainstytucjonalna) 4. Bezdomność płytka, a bezdomność głęboka (nieutrwalona - utrwalona, przejściowa - chroniczna) Szacowanie liczby osób bezdomnych i tym samym pomiar skali tego zjawiska jest zadaniem bardzo trudnym z uwagi na kilka powodów: 1. Wspomniane już wcześniej problemy definicyjne dot. pojęcia osoby bezdomnej. 2. Migracje osób bezdomnych w ramach różnych ośrodków miejskich i ich przemieszczanie się w ciągu bardzo krótkiego czasu, co może powodować kilkukrotne ujęcie jednej osoby w statystykach. 3. Trudności z dotarciem do osób bezdomnych poza instytucjonalnymi formami pomocy i wsparcia dedykowanymi tej grupie (schroniskami, noclegowniami, domami dla bezdomnych). 21 Dębski M. [red.], Problem bezdomności w Polsce Wybrane aspekty diagnoza Zespołu Badawczego, Gdańsk 2011. 22 Przemeński A., Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań 2001 [w:] Dębski M. [red.], Problem bezdomności w Polsce Wybrane aspekty diagnoza Zespołu Badawczego, Gdańsk 2011.

Z ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych zainicjowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, które odbywało się w nocy z 7 na 8 lutego 2013 r. wynika, iż na terenie Polski w momencie realizacji badania zliczono 30 700 osób bezdomnych, z tego w województwie wielkopolskim przebywa 2 576 osób, w tym 1 900 ulokowanych było w placówkach instytucjonalnych, a 676 poza nimi. Na poniższych wykresach przedstawiono strukturę ogólnopolskiej i wielkopolskiej grupy bezdomnych. Wykres nr 19 Liczba osób bezdomnych w Polsce oraz Wielkopolsce w podziale na kobiety, dzieci i mężczyzn. 5,0% (1538 os.) POLSKA 30 712 osób 14,2% (4361 os.) 5,8% (150 os.) WIELKOPOLSKA 2 576 osób 14,0% (360 os.) kobiety mężczyźni dzieci kobiety 79,8% (24522 os.) 80,2% (2066 os.) mężczyźni dzieci Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sprawozdania z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012 oraz wyniki Ogólnopolskiego badania liczby osób bezdomnych (7/8 luty 2013), i Badania socjodemograficznego. Liczba osób bezdomnych zliczonych na terenie województwa wielkopolskiego stanowiła nieco ponad 8% ogółu bezdomnych ujętych w statystyki na terenie całej Polski. Największy odsetek bezdomnych zanotowano na terenie województwa śląskiego, mazowieckiego oraz dolnośląskiego, który wynosił odpowiednio 12,4%, 10,2% oraz 9,4%. Zjawisko bezdomności ma tendencję do kumulowania się szczególnie w dużych ośrodkach wielkomiejskich. Bezdomność jako problem społeczny bardzo często koreluje z występowaniem innych kwestii społecznych, ubóstwem, czy bezrobociem. Zatem ważne jest, aby działania podejmowane na rzecz osób bezdomnych były działaniami systemowymi. Zapobieganie bezdomności oraz eliminowanie przyczyn jej powstania należy do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym. Ze sprawozdania resortowego MPIPS-03 wynika, iż w województwie wielkopolskim tylko dla 1,5% osób w rodzinach, korzystających z pomocy społecznej, powodem udzielenia pomocy i wsparcia była bezdomność, natomiast Indywidualnym Programem Wychodzenia z Bezdomności w województwie wielkopolskim zostało objętych 527 osób. 23 Na terenie Wielkopolski w 2013 roku funkcjonowało 23 Sprawozdanie resortowe MPIPS-03

40 noclegowni, schronisk i domów dla osób bezdomnych, z 1617 dostępnych tam miejsc skorzystało w ciągu roku 4435 osób. Najbardziej rozbudowaną infrastrukturę pomocową dla osób bezdomnych mają ośrodki wielkomiejskie np. Poznań (15 placówek). 24 Z 226 ośrodków pomocy społecznej odpowiedzi na pytania w module dotyczącym bezdomności udzieliło 215 ośrodków. Niestety prawie 80% z nich w 2013 roku nie podejmowało działań profilaktycznych skierowanych do grupy osób bezdomnych. Wykres nr 20 Odsetek ośrodków pomocy społecznej podejmujących działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania bezdomności w 2013 roku. 20,9% 79,1% TAK NIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Wśród 45 ośrodków, które w 2013 r. realizowały działania profilaktyczne adresowane do osób bezdomnych, nieco ponad 82% z nich w 2013 roku nie realizowało rządowych, ani wojewódzkich programów profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezdomności (patrz wykres nr 21 i nr 22 ). Wykres nr 21 Realizacja przez ośrodki pomocy społecznej rządowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezdomności w 2013 roku. 11,1% 6,7% 82,2% tak nie bd Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. 24 Ocena zasobów pomocy społecznej województwa wielkopolskiego za rok 2013

Wykres nr 22 Realizacja przez ośrodki pomocy społecznej wojewódzkich programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezdomności w 2013 roku. 13,3% 4,4% 82,2% tak nie bd Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Niestety w 2013 roku 71% respondentów nie realizowało również gminnych/powiatowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezdomności. Wykres nr 23 Realizacja przez ośrodki pomocy społecznej gminnych/powiatowych programów profilaktyki społecznej w zakresie przeciwdziałania bezdomności w 2013 roku. 6,7% 22,2% tak nie bd 71,1% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Wśród najczęściej realizowanych w 2013 r. przez ośrodki pomocy społecznej działań profilaktyki bezdomności znalazły się: praca socjalna, działania informacyjne oraz poradnictwo (patrz wykres nr 24). Mało popularnym narzędziem profilaktyki bezdomności jest streetworking, telefon zaufania, animacja środowiskowa, czy kampania społeczna.

Praca socjalna działania informacyjne (np. publikacje, ulotki) Poradnictwo Wykres nr 24 Trzy najczęściej realizowane w 2013 roku działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania bezdomności Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa Inne źródło finansowania Środki własne Środki europejskie Środki budżetowe państwa 5,1% 7,9% 1,4% 0,5% 8,4% 2,3% 0,5% 0,5% 3,3% 6,5% 24,7% 30,7% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. W ramach działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezdomności w 2013r. oferowano 3 rodzaje poradnictwa: prawne, psychologiczne i rodzinne. Wykres nr 25 struktura poradnictwa oferowanego w 2013 roku w ramach działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezdomności 27,80% 37,10% poradnictwo prawne 35,10% poradnictwo psychologiczne poradnictwo rodzinne Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. Dla 170 ośrodków, które w 2013 roku nie realizowały działań profilaktycznych mających na celu przeciwdziałanie bezdomności czynnikami wpływającymi na brak realizacji były przede wszystkim: brak środków finansowych oraz brak odpowiedniej infrastruktury. Czynnikami, które nie wpływały w 2013 r. na brak podejmowania działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezdomności były przede wszystkim: brak instytucji otoczenia oraz brak współpracy z instytucjami otoczenia.

Tabela nr 4 Powody, które wpłynęły na brak realizacji działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania bezdomności. Powody brak środków finansowych 1 (zdecydowanie nie wpłynęło) 2 (raczej nie wpłynęło) 3 (ani wpłynęło ani nie wpłynęło) 4 (raczej wpłynęło) 5 (zdecydowanie wpłynęło) 34,7% 7,2% 13,2% 9,6% 35,3% braki kadrowe 38,7% 12,5% 16,1% 16,1% 16,7% brak potrzeby 38,9% 13,6% 16% 10,5% 21% brak instytucji otoczenia brak współpracy z instytucjami otoczenia brak odpowiedniej infrastruktury brak zapisów dotyczących prowadzenia działań profilaktycznych w dokumentach strategicznych i programowych 40,5% 15,5% 20,8% 10,7% 12,5% 44,2% 15,2% 27,3% 4,8% 8,5% 32,4% 10,6% 18,2% 11,8% 27,1% 50,6% 18,1% 15,7% 7,2% 8,4% Źródło: Opracowanie własne na podstawie badania Profilaktyka instytucjonalna. 6. Długotrwałe bezrobocie Liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w wielkopolskich powiatowych urzędach pracy w grudniu 2013 roku wyniosła 144 832 osoby i w porównaniu do analogicznego okresu 2012 roku była o 3 070 osób mniejsza. Liczba osób bezrobotnych odnotowana na dzień 31 marca 2014 r. wyniosła 145 897 osób. Stopa bezrobocia w latach 2012-2014 w regionie nie przekroczyła 10% i utrzymywała się na stałym poziomie od 9,9% w 2012 r. do 9,6% w 2013 i 2014 r., tym samym była niższa od stopy bezrobocia w kraju o 3,5 punkty procentowe w 2012 r. oraz 3,8 punktów procentowych w 2013 i 2014 r. 25 W 2013 r. w Wielkopolsce stopa bezrobocia rejestrowanego była najniższa w Polsce. 25 Biuletyny informacyjne WUP w Poznaniu, styczeń 2013, 2014 r. oraz kwiecień 2014 r. dostępne pod linkiem: http://wup.poznan.pl/strony/132.php

LICZBA BEZROBOTNYCH (TYS.) STOPA BEZROBOCIA (%) Mapa nr 1 Stopa bezrobocia (%) w województwie wielkopolskim na tle innych województw w 2013 r. Źródło: Biuletyn informacyjny WUP w Poznaniu, styczeń 2014 r. s.14. Biuletyn jest dostępny pod linkiem: http://wup.poznan.pl/att/statystyki_bezrobotnych/2013/12_2013.pdf Wykres nr 26 Liczba osób bezrobotnych i stopa bezrobocia w województwie wielkopolskim na przestrzeni lat 2012-2014. 160 140 147,9 144,8 145,9 9,9 9,95 9,9 120 9,85 9,8 100 80 81,3 79,8 78,8 9,75 9,7 60 40 20 0 9,6 9,6 2012 2013 2014 9,65 9,6 9,55 9,5 9,45 liczba bezrobotnych w tym kobiety stopa bezrobocia %

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Biuletynów informacyjnych WUP w Poznaniu, styczeń 2013, 2014 r. oraz kwiecień 2014 r. dostępne pod linkiem: http://wup.poznan.pl/strony/132.php Niepokojącym zjawiskiem na przestrzeni ostatnich 3 lat jest wzrost liczby długotrwale bezrobotnych 26, którzy w 2012 r. stanowili 42,6% ogółu bezrobotnych, w 2013 r. 47,1%, natomiast w 2014 r. 48,4%. Stopa bezrobocia w wielkopolskich powiatach jest dość zróżnicowana i osiąga wartości od 4,1-4,2% do 22%. Wzrost bezrobocia długoterminowego w Polsce jest niebezpieczny ze względu na konsekwencje indywidualne oraz społeczne. W poniższej tabeli zostały zaprezentowane koszty bezrobocia w wymiarze indywidualnym, a także w społecznych strukturach mikro, mezo i makro (patrz tabela nr 5). W przypadku bezrobocia długoterminowego w poszczególnych obszarach zachodzi bardzo głęboka deprywacja potrzeb oraz poważne ograniczenia funkcjonowania osób nim dotkniętych. 26 bezrobotny pozostający w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 m-cy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych

Tabela nr 5 Koszty i wymiary bezrobocia 27 Źródło: Opracowanie pt. Bezrobocie między diagnozą a działaniem. http://irss.pl/wpcontent/uploads/2014/01/bezrobocie%20mi%c4%99dzy%20diagnoz%c4%85%20a%20dzia%c5 %82aniem.pdf#page=20&zoom=auto,-157,395 Działania podejmowane na rzecz osób długotrwale bezrobotnych w ramach systemu pomocy społecznej są działaniami kompensacyjno-profilaktycznymi. Kompensacja odbywa się na poziomie zaspokojenia potrzeb, niwelowaniu braków, luk, niedostatków i ograniczeń odnoszących się do zasobów którymi dysponuje jednostka i rodzina, profilaktyka polega na nie dopuszczeniu do głębszej deprywacji potrzeb jednostki i rodziny. W 2013 roku 613 Wielkopolan realizowało Indywidualny Program Zatrudnienia Socjalnego w 26 Centrach Integracji Społecznej na terenie Wielkopolski. W 2013 roku w Wielkopolsce funkcjonowało 25 Klubów Integracji Społecznej. 27 Arendt Ł., Hryniewicka A., Kukulak-Dolata I., Rokicki B., Bezrobocie - między diagnozą a działaniem.