Ptaki zimujące w otwartym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski

Notatki Ornitologiczne 2008, 49: 153 161 Ptaki zimujące w otwartym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski Artur Goławski, Zbigniew Kasprzykowski Abstrakt: W trzech sezonach zimowych (2003/2004, 2004/2005 i 2005/2006) przeprowadzono liczenia ptaków zimujących w otwartym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski koło Siedlec. W okresie od listopada do końca lutego, na dwóch transektach różniących się udziałem siedlisk wykonano 66 kontroli. Łącznie stwierdzono 34 gatunki, a między transektami nie stwierdzono różnic w liczbie gatunków oraz w liczebności wszystkich ptaków. Średnie zagęszczenie ptaków na obu transektach było niemal identyczne i wyniosło na transekcie I 60,5 os./100 ha, a na transekcie II 58,1 os./100 ha. Liczba gatunków oraz liczebność ogólna ptaków nie były uzależnione od sezonu badań, natomiast różniły się w obrębie trzech wyróżnionych okresów: 1.11 10.12, 11.12 20.01 i 21.01 28.02. U gatunków dominujących, tj. trznadla Emberiza citrinella, górniczka Eremophila alpestris, dzwońca Carduelis chloris, mazurka Passer montanus oraz makolągwy C. cannabina, stwierdzono sukcesywny spadek frekwencji w kolejnych okresach. Zagęszczenie kilku gatunków zimujących pod Siedlcami, w tym: trznadla, rzepołucha C. flavirostris, czeczotki C. flammea, śnieguły Plectrophenax nivalis i górniczka osiągały wysokie wartości w porównaniu z innymi obszarami w krajobrazie rolniczym Polski. Birds wintering in the open agricultural landscape of eastern Poland. Abstract: During three winter seasons (2003/2004, 2004/2005 and 2005/2006) bird censuses were carried out in the open agricultural landscape near Siedlce, eastern Poland. In the span from November till the end of February, 66 controlswere performed within two transectsdiffering in the proportionsof habitat types. A total of 34 bird specieswere recorded and no differenceswere found between the transectsin the number of species or total abundance of birds. The mean bird density for the two transects was almost identical, equalling 60.5 and 58.1 ind./100 ha in transect I and II respectively. The number of species and total abundance of the avifauna were not found related to the study season but they differed within three distinguished periods, i.e. 1st Nov. 10th Dec., 11th Dec. 20th Jan. and 21st Jan. 28th Feb. For the predominating species, namely the Yellowhammer Emberiza citrinella, Shore Lark Eremophila alpestris, Greenfinch Carduelis chloris, Tree Sparrow Passer montanus and Linnet C. cannabina a successive decline in the frequency in consecutive periods was noted. The density of a few species wintering near Siedlce, including the Yellowhammer, Twite C. flavirostris, Redpoll C. flammea, Snow Bunting Plectrophenax nivalis and Shore Lark reached high valuesascompared with data collected in other areasof agricultural landscape in Poland. W Europie Zachodniej wiele gatunków ptaków zasiedlających otwarty krajobraz rolniczy znacznie obniżyło swoją liczebność (PECMBS 2007). Jedną z ważniejszych przyczyn tego zjawiska było zubożenie bazy pokarmowej w okresie zimowym (Robinson & Sutherland 1999). Dla wielu małych gatunków ptaków wróblowych Passeriformes dostępność pokarmu w zimie 153

wpływa na ich przeżywalność, a także na późniejszą reprodukcję (Lack 1966, Houston & Mc- Namara 1993, Stoate et al. 2004). Zubożenie bazy pokarmowej jest następstwem intensyfikacji rolnictwa, głównie przez powiększanie areału ozimin i zaorywanie ściernisk stanowiących ważne żerowiska ptaków w zimie oraz przez znaczne zmniejszenie różnorodności gatunkowej chwastów, których nasiona stanowią pokarm wielu gatunków (Robinson & Sutherland 1999, Wilson et al. 1999, Chamberlain et al. 2000, Donald et al. 2001, Vickery et al. 2002). Krajobraz rolniczy zajmuje ponad 50% powierzchni Polski (Baranowski & Ciołkosz 1996). Jest on miejscem zimowania zarówno gatunków osiadłych, jak i migrantów krótkodystansowych z północnej i wschodniej Europy. Wiedza o występowaniu ptaków w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski w okresie zimowym jest bardzo powierzchowna (Kasprzykowski & Goławski 2003, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Tereny rolnicze w tej części kraju znacząco różnią się sposobem użytkowania od obszarów w zachodniej Europie, a nawet w zachodniej Polsce (Tryjanowski 2000, Bański 2006). We wschodniej Polsce uprawy są silnie rozdrobnione, z dużą ilością szerokich miedz i śródpolnych dróżek, które obfitują w różnorodne chwasty (Bański 2006). Z drugiej strony surowe warunki pogodowe w okresie zimowym, szczególnie niska temperatura powietrza i długo zalegająca pokrywa śnieżna, kształtują inne zespoły ptaków w porównaniu z obszarami o łagodniejszym klimacie (np. Gillings & Beaven 2004, Cunningham et al. 2005, Vogrin 2007). Celem pracy była charakterystyka zgrupowań ptaków w okresie zimowym w otwartym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Dla niektórych gatunków osiadłych oraz migratów krótkodystansowych krajobraz rolniczy wschodniej Polski może mieć istotne znaczenie jako miejsce zimowania. Ponadto, w miarę ocieplania się klimatu w półroczu zimowym (Ballester et al. 2008), znaczenie tego obszaru dla ptaków będzie prawdopodobnie wzrastało. Teren badań Badania prowadzono w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Obszar ten należy do mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka i makroregionu Nizina Południowopodlaska (Kondracki 1988). Rzeźba terenu jest mało urozmaicona. Cały obszar jest płaską równiną położoną na wysokości około 160 m n.p.m. Na terenie objętym badaniami dominują gleby IV i V klasy bonitacyjnej zaliczane do gleb brunatnych i płowych (Witek 1981). Charakterystyczną cechą tego obszaru jest dominacja gruntów ornych oraz znaczne rozdrobnienie upraw (Kasprzykowski 2007). W tym typie krajobrazu wyznaczono dwa transekty pozbawione śródpolnych zadrzewień oraz zabudowań (transekt I koordynaty środka transektu 52 01'N, 22 18'E, transekt II 52 06'N, 22 21'E), położone w okolicy Siedlec. W obrębie transektów występowały jedynie rozproszone, pojedyncze drzewa i krzewy, głównie grusze Pyrus communis, brzozy Betula sp. i wierzby Salix sp., a odległość granicy pasa objętego obserwacjami od najbliższej zabudowy lub lasu wynosiła co najmniej 100 m. Każdy transekt miał długość 11 km w pierwszym sezonie badań oraz 12 km w następnych sezonach. W kolejnych sezonach badań trasy transektów były stałe (po dodaniu 1 km) i obejmowały siedliska otwarte ze zdecydowana dominacją ozimin i zaoranych gruntów. Udział siedlisk w obrębie obu transektów różnił się istotnie (G=15,18, df=5, P=0,009; rys. 1). Materiał i metody Badania prowadzono w trzech sezonach: 2003/2004, 2004/2005 i 2005/2006. Metodykę liczeń przyjęto w oparciu o podobne badania (Mason & Macdonald 1999). Ptaki liczono w pasie o szerokości 200 m po 100 m z obu stron od trasy przemarszu, posługując się lornetką 10 42. W pierwszym sezonie badań, na każdym transekcie liczeniami objęto obszar wynoszący 220 ha, zaś w następnych latach po 240 ha. W niniejszej pracy uwzględniono je- 154

Rys. 1. Porównanie udziału siedlisk na dwóch transektach. OZ ozimina, OR orne, ŚC ściernisko, OD odłóg, ŻW żwirownia, IN inne Fig. 1. Comparison of the proportions of different habitat types in two transects. (1) type of habitat, (2) % of area. OZ winter crops, OR ploughland, ŚC stubble field, OD fallow land, ŻW gravel-pit, IN others dynie ptaki przebywające na ziemi lub drzewach oraz takie, które żerowały w obrębie transektu, np. polujące w locie ptaki szponiaste. Kontrole odbywały się w odstępach około 10 dni, od początku grudnia do końca lutego w pierwszym sezonie badań i od początku listopada do końca lutego w dwu następnych sezonach, podobnie do innych badań (Tucker 1992, Mason & Macdonald 1999, Gillings & Baeven 2004). Łącznie na każdym transekcie wykonano 33 kontrole: 9 w pierwszym sezonie i po 12 w kolejnych dwóch sezonach. Sezon zimowania obejmujący cztery miesiące podzielono arbitralnie na trzy okresy. Początek zimowania obejmował cały listopad i pierwsze 10 dni grudnia, środek od 11 grudnia do 20 stycznia, a trzeci okres trwał od trzeciej dekady stycznia do końca lutego. Liczenia prowadzono w godzinach 8.30 14.00, tylko przy sprzyjającej pogodzie, tj. w dni bez opadów i silniejszego wiatru. Do porównań liczby gatunków oraz liczebności ptaków między transektami wykorzystano test t dla par zależnych. Do określenia wpływu sezonu i okresu zimowania na liczbę gatunków oraz ogólną liczebność ptaków zastosowano dwuczynnikową analizę wariancji, po pierwiastkowej transformacji danych. Do określenia różnic pomiędzy wyróżnionymi okresami zimowania użyto testu post-hoc Newmana-Keulsa. Do analizy wpływu sezonu zimowania na liczebność gatunków dominujących wykorzystano test Kruskala-Wallisa, natomiast do porównania zagęszczeń liczniejszych gatunków pomiędzy transektami wykorzystano test Wilcoxona z uwzględnieniem poprawki Bonferroniego. Test G użyto do porównań udziału środowisk między transektami oraz frekwencji gatunków dominujących (Sokal & Rohlf 2001). Do obliczeń wykorzystano pakiet Statistica 6.0 (StatSoft 2003). Wyniki Zespół ptaków zimujących W trzech sezonach badawczych na dwóch transektach stwierdzono łącznie 34 gatunki (tab. 1). W kolejnych kontrolach liczba gatunków na tych samych transektach nie różniła się istot- 155

Tabela 1. Porównanie średnich zagęszczeń ptaków (±SD) zimujących na transektach w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. + <0,1, P prawdopodobieństwo istotności różnic między transektami w oparciu o test Wilcoxona, NS różnica nieistotna statystycznie Table 1. Comparison of mean bird densities wintering on transects in agricultural landscape in eastern Poland. + density below 0.1 ind. per 100 ha, (1) species, (2) density in ind./100 ha, (3) statistical significance of differences between transects measured by the Wilcoxon test Gatunek (1) Zagęszczenie [os./100 ha] (2) Transekt 1 Transekt 2 P (3) Cygnus olor + Circus cyaneus + + Accipiter gentilis 0,1 ± 0,1 + Accipiter nisus 0,1 ± 0,1 + Buteo buteo 0,3 ± 0,4 0,5 ± 0,7 NS Buteo lagopus 0,1 ± 0,2 0,1 ± 0,4 NS Falco tinnunculus + Perdix perdix 2,6 ± 3,2 2,3 ± 2,3 NS Dendrocopos major + Alauda arvensis 0,1 ± 0,3 0,1 ± 0,3 NS Eremophila alpestris 2,3 ± 5,7 6,3 ± 12,5 P<0,001 Anthus pratensis + Phoenicurus ochruros + Turdus pilaris + Cyanistes caeruleus + 0,2 ± 0,6 Parus major 0,1 ± 0,2 0,1 ± 0,1 NS Lanius excubitor 0,2 ± 0,3 0,2 ± 0,2 NS Garrulus glandarius + Pica pica 0,3 ± 0,6 0,5 ± 0,6 NS Corvus monedula 1,1 ± 9,5 Corvus frugilegus 2,1 ± 20,2 Corvus corax 2,1 ± 2,5 2,3 ± 3,2 NS Passer montanus 3,1 ± 8,9 4,3 ± 10,8 NS Fringilla coelebs + Fringilla montifringilla + + Carduelis chloris 9,5 ± 17,4 5,4 ± 2,5 P<0,01 Carduelis carduelis 0,4 ± 1,2 0,3 ± 0,3 NS Carduelis cannabina 5,7 ± 11,3 3,3 ± 2,5 P<0,05 Carduelis flavirostris 1,7 ± 5,0 0,9 ± 0,4 NS Carduelis flammea 1,6 ± 3,5 1,7 ± 9,2 NS Plectrophenax nivalis 0,7 ± 2,6 1,4 ± 11,9 NS Emberiza citrinella 29,1 ± 37,7 26,4 ± 30,1 NS Emberiza schoeniclus + Emberiza calandra 0,1 ± 0,2 0,4 ± 1,3 P<0,05 Łącznie (4) 60,5± 62,1 58,1± 57,9 NS 156

Rys. 2. Porównanie średniej liczby gatunków stwierdzonych w trzech wyróżnionych okresach zimowania. Strzałkami zaznaczono różnice istotne statystycznie (p<0,01). Linia pozioma średnia, ramka odchylanie standardowe, wąsy zakres Fig. 2. Comparison of the mean number of species recorded in three distinguished wintering periods. The arrows indicate statistically significant differences (p<0.01). Horizontal line mean, frame standard deviation, whiskers range Rys. 3. Porównanie średniej liczebności ptaków (osobników/kontrolę) w wyróżnionych okresach zimowania. Strzałkami zaznaczono różnice istotne statystycznie (p<0,001). Linia pozioma średnia, ramka odchylanie standardowe, wąsy zakres Fig. 3. Comparison of the mean number of birds (individuals per control) in the winteringperiods distinguished. The arrows indicate statistically significant differences (p<0.001). Horizontal line mean, frame standard deviation, whiskers range nie (t 32 =0,98, P=0,377). Nie stwierdzono również istotnych różnic w łącznej liczebności wszystkich ptaków (t 32 =0,14, P=0,889). Dla obu transektów łącznie nie odnotowano wpływu sezonu badań zarówno na liczbę gatunków (ANOVA; F 2,61 =0,29, P=0,746), jak i łączną liczebność zimujących ptaków (F 2,57 =2,59, P=0,083). Natomiast okres zimowania wpływał istotnie na liczbę gatunków (F 2,61 =12,19, P<0,001) oraz na łączną liczebność zimujących ptaków (F 2,57 =21,84, P<0,001). W miarę upływu zimy zmniejszała się zarówno liczba gatunków, jak i liczebność ptaków, przy czym trzeci z wyróżnionych okresów zimowania istotnie różnił się od dwu pozostałych okresów (test post-hoc Newmana-Keulsa, rys. 2 i 3). Zagęszczenie wszystkich gatunków ptaków na obu transektach było niemal identyczne, a jedynie w przypadku 4 spośród 18 gatunków częściej występujących, stwierdzono różnice w zagęszczeniach między transektami (tab. 1). Gatunki dominujące Do gatunków dominujących, osiągających ponad 5% liczebności wszystkich stwierdzonych osobników, należały: trznadel Emberiza citrinella (44,0%), górniczek Eremophila alpestris (10,8%), dzwoniec Carduelis chloris (8,7%), mazurek Passer montanus (7,2%) oraz makolągwa C. cannabina (5,2%). Gatunki te stanowiły łącznie 75% liczebności całego zgrupowania. Wśród tych gatunków trznadel i mazurek odznaczały się zbliżonymi zagęszczeniami na obu transektach, zaś dla trzech pozostałych gatunków wykazano różnice istotne statystycznie pomiędzy transektami (tab. 1). Liczebności pięciu gatunków dominujących nie różniły się pomiędzy sezonami (test Kruskala-Wallisa, P>0.05 we wszystkich przypadkach). Odnotowano natomiast różnice w ich frekwencji (2003/2004-2004/2005: G=12,80, P=0,012, df=4; 2004/2005-2005/2006: G=11,14, P=0,025, df=4; 2003/2004 2005/ 2006: G=31,74, P<0,001, df=4; rys. 4). U wszystkich pięciu gatunków stwierdzono także spadek częstości występowania w kolejnych okresach zimowania, a trzeci okres zimowania 157

Rys. 4. Frekwencja gatunków dominujących w trzech sezonach zimowania Fig. 4. Frequency of the predominatingspecies in three winteringseasons Rys. 5. Frekwencja gatunków dominujących w wyróżnionych okresach zimowania Fig. 5. Frequency of the predominatingspecies in the winteringperiods distinguished różnił się istotnie od okresu pierwszego i drugiego (okres 1/okres 3: G=19,29, P<0,001, df=4 oraz okres2/okres3: G=15,18, P=0,004, df=4; brak różnic w przypadku jednego porównania okres 1/okres 2: G=4,13, P=0,389, df=4; rys. 5). Dyskusja Zróżnicowanie gatunkowe ptaków stwierdzone w krajobrazie rolniczym we wschodniej Polsce było znaczne. Porównania z innymi badaniami okazują się jednak trudne, gdyż zazwyczaj obejmowały one, w odróżnieniu od badanych transektów, także niewielkie zadrze- 158

wienia lub pojedyncze zabudowania, a metody liczeń ptaków były odmienne (Tryjanowski 1995, Stoate et al. 2003, Atkinson et al. 2006, Vogrin 2007). Zadrzewienia skupiają większą liczbę gatunków, które nie są notowane na otaczających je polach (Lack 1992). W Wielkopolsce podczas sześciu sezonów badań w otwartym krajobrazie rolniczym stwierdzono tylko 19 gatunków, ale uwzględniając zadrzewienia liczba ta wzrastała do 39 gatunków (Tryjanowski 1995). Liczba gatunków odnotowana w krajobrazie rolniczym wschodniej Polski była porównywalna z wynikami badań prowadzonymi w innych krajach (głównie w Danii i Niemczech, patrz zestawienie w: Tryjanowski 1995). Natomiast ogólne zagęszczenie ptaków zimujących we wschodniej Polsce było jedną z najniższych wartości odnotowanych dotychczas w Europie (Tryjanowski 1995, Mason & Macdonald 1999, Kujawa 2000, Stoate et al. 2003). W innych krajach zagęszczenia przekraczały z reguły 100 os./100 ha. Na ten wynik mógł wpłynąć fakt, że inne badania obejmowały także zadrzewienia, co przekładało się na zwiększenie liczby gatunków i zarazem liczebności. Skład gatunkowy zespołu ptaków zimujących w agrocenozach Europy jest zależny od położenia badanego terenu (np. Gillings& Beaven 2004). Najbliżej zlokalizowane powierzchnie badawcze, na których prowadzono podobne badania znajdowały się w zachodniej Polsce (ok. 450 km na zachód). Stwierdzono tam te same gatunki dominujące trznadla, mazurka i makolągwę (Tryjanowski 1995, Kujawa 2000). Różnice dotyczyły powszechniejszego zimowania skowronka Alauda arvensis i potrzeszcza E. calandra na zachodzie Polski oraz dzwońca i górniczka na wschodzie Polski. Dzwoniec, górniczek i trznadel osiągały we wschodniej Polsce wyższe zagęszczenia w porównaniu z zachodnią Polską (Tryjanowski 1995, Kujawa 2000). Ponadto krajobraz rolniczy wschodniej Polski wyróżniał się liczniejszym występowaniem gatunków migrujących, gniazdujących na północy Europy i Azji, takich jak: rzepołuch C. flavirostris, czeczotka C. flammea i śnieguła Plectrophenax nivalis. Wymienione gatunki występowały stosunkowo rzadko w badanych metodycznie agrocenozach zachodniej Polski (Tryjanowski 1995, Kujawa 2000, Orłowski 2006), jak również w krajobrazie rolniczym Europy Zachodniej (Mason & Macdonald 1999, Atkinson et al. 2002, Stoate at al. 2003, Gillings & Beaven 2004, Atkinson et al. 2006). Pomiędzy badanymi transektami, a także trzema sezonami badań nie odnotowano różnic w liczebności większości gatunków. W bardzo zbliżonych zagęszczeniach zimowały przede wszystkim trznadel i mazurek, stanowiące trzon zespołu zimujących ptaków. Te dwa gatunki należy uznać za charakterystyczne dla Polski wschodniej w okresie zimowania. Natomiast różnice w liczebności odnotowano w przypadku pozostałych trzech gatunków dominujących górniczka, dzwońca i makolągwy. Dzwoniec oraz makolągwa występowały liczniej na transekcie I, prawdopodobnie ze względu na większy udział ściernisk i odłogów. Natomiast na transekcie II zdecydowanie liczniej odnotowano górniczka. Wynikało to z większej powierzchni zaoranych gruntów, które były najchętniej wykorzystywane przez ten gatunek. Wraz z upływem zimy zmniejszała się liczba gatunków i liczebność ptaków. Było to prawdopodobnie spowodowane wyeksploatowaniem nasion chwastów i przemieszczeniem się ptaków w inne rejony lub siedliska (Górski 1976). Po drugie, przedłużanie się czasu zalegania pokrywy śnieżnej mogło ograniczać dostępność pokarmu. W konsekwencji niektóre gatunki (np. trznadel, mazurek) mogły przenosić się na pobliskie obszary zabudowane (Siriwardena & Stevens 2004, Goławski & Dombrowski mat. niepubl.). Natomiast inne, np. górniczek, makolągwa i rzepołuch mogły przemieszczać się w kierunku zachodnim, gdzie warunki pogodowe są łagodniejsze (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Ponowny wzrost liczebności gatunków wędrownych we wschodniej Polsce, np. górniczka, następuje w marcu, już w czasie wiosennej migracji na lęgowiska (Lewartowski & Pugacewicz 1983). 159

Podsumowując należy stwierdzić, że agrocenozy wschodniej Polski są ważnym miejscem zimowania, zarówno gniazdujących w różnych siedliskach gatunków osiadłych, jak i migrantów krótkodystansowych z północnej i wschodniej Europy. Określenie fenologii występowania oraz składu gatunkowego zespołu ptaków zimujących w krajobrazie rolniczym może przyczynić się w przyszłości do odpowiedniego gospodarowania gruntami, tak aby możliwe było pogodzenie potrzeb zimujących ptaków z rozwijającą się gospodarką rolną. Podobny mechanizm jest przecież proponowany przy programach rolno-środowiskowych dotyczących awifauny lęgowej. Dziękujemy Cezaremu Mitrusowi i Tomaszowi Mazgajskiemu za cenne uwagi do pierwszej wersji pracy. Literatura Atkinson P.W., Fuller R.J., GillingsS., Vickery J.A. 2006. Counting birdson farmland habitatsin winter. Bird Sudy 53: 303 309. Atkinson P.W., Fuller R.J., Vickery J.A. 2002. Large-scale patterns of summer and winter bird distribution in relation to farmland type in England and Wales. Ecography 25: 466 480. Ballester J., Douville H., Chauvin F. 2008. Present-day climatology and projected changes of warm and cold daysin the CNRM-CM3 global climate model. (DOI: 10.1007/s00382-008-0371-0). Bański J. 2006. Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa. Baranowski M., Ciołkosz A. 1996. Użytkowanie ziemi 1: 1 500 000. Arkusz 81.1. W: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Chamberlain D.E., Fuller R.J., Bunce R.G.H., Duckworth J.C., Shrubb M. 2000. Changesin abundance of farmland birdsin relation to the timing of agricultural intensification in England and Wales. J. Appl. Ecol. 37: 771 788. Cunningham H.M., Bradbury R.B., Chaney K., Wilcox A. 2005. Effect of non-inversion tillage on field usage by UK farmland birds in winter. Bird Study 52: 173 179. Donald P.F., Green R.E., Heath M.F. 2001. Agricultural intensification and the collapse of Europe s farmland bird population. Proc. R. Soc. Lond. B 268: 25 29. Gillings S., Beaven P. 2004. Wintering farmland birds: results for mass-participation surveys. Brit. Birds97: 118 129. Górski W. 1976. Badania nad ptakami zimującymi na polach pod Poznaniem. Acta Ornithol. 16: 79 116. Houston A.I., McNamara J.M. 1993. A theoretical investigation of the fat reserves and mortality levels of small birdsin winter. OrnisScand. 24: 205 219. Kasprzykowski Z. 2007. Reproduction of the rook Corvus frugilegus in relation to the colony size and foraging habitats. Folia Zool. 56: 186 193. Kasprzykowski Z., Goławski A. 2003. Zimowanie ptaków w otwartym krajobrazie rolniczym Wysoczyzny Siedleckiej w sezonie 2002/2003. Kulon 8: 21 25. Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kujawa K. 2000. Awifauna zimowa krajobrazu rolniczego Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapowskiego. Biul. Park. Krajobraz. Wielkopolski 6: 123 130. Lack D. 1966. Population studies of birds. Clarendon Press, Oxford. Lack P. 1992. Birdson lowland farms. London, H.M.S.O. Lewartowski Z., Pugacewicz E. 1983. Występowanie górniczka (Eremophila alpestris), rzepołucha (Acanthis flavirostris) i śnieguły (Plectrophenax nivalis) w rejonie Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 24: 152 157. Mason C.F., Macdonald S.M. 1999. Winter bird numbers and land-use preferences in an arable landscape in eastern England. Bird Conserv. Int. 9: 119 127. Orłowski G. 2006. Cropland use by birds wintering in arable landscape in south-western Poland. Agric. Ecosys. Environ. 116: 273 279. PECMBS. 2007. State of Europe scommon Birds, 2007. CSO/RSPB, Prague, Czech Republic. Robinson R.A., Sutherland W.J. 1999. The winter distribution of seed-eating birds: habitat structure, seed density and seasonal depletion. Ecography 2: 447 454. 160

Siriwardena G.M., Baillie S.R., Buckland S.T., Fewster R.M., Marchant J.H., Wilson J.D. 1998. Trends in the abundance of farmland birds: a quantitative comparison of smoothed Common Birds Census indices. J. App. Ecol. 35: 24 43. Siriwardena G.M., StevensD.E. 2004. Effectsof habitat on the use of supplementary food by farmland birdsin winter. Ibis146 (Suppl. 2): 144 154. StatSoft, Inc. 2003. STATISTICA (data analysis software system), version 6. www.statsoft.com. Sokal R.R., Rohlf F.J. 2001. Biometry. 3rd ed. New York. Stoate C., Henderson I.G., Parish D.M.B. 2004. Development of an ari-environment scheme option: seed-bearing crops for farmland birds. Ibis 146 (Suppl. 2): 203 209. Stoate C., Szczur J., Aebischer N.J. 2003. Winter use of wild bird cover crops by passerines on farmland in northeast England. Bird Study 50: 15 21. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Tryjanowski P. 1995. The composition and dynamics of a wintering bird community in an agricultural area of western Poland. Acta Ornithol. 30: 153 160. Tryjanowski P. 2000. Changesin breeding populationsof some farmland birdsin W Poland in relationsto changesin crop structure, weather conditionsand number of predators. Folia Zool. 49: 305 315. Tucker G.M. 1992. Effectsof agricultural practiceson field use by invertebrate-feeding birdsin winter. J. Appl. Ecol. 29: 779 790. Vickery J., Carter N., Fuller R.J. 2002. The potential value of managed cereal field marginsasforaging habitatsfor farmland birdsin the UK. Agric. Ecosys. Environ. 89: 41 52. Vogrin M. 2007. The bird assemblage in an extensive agricultural area during the non-breeding season in central Slovenia. Ornis Svecica 17: 101 105. Wilson J.D., Morris A.J., Arroyo B.E., Clark S.C., Bradbury R.B. 1999. A review of the abundance and diversity of invertebrate and plant foodsof granivorousbirdsin northern Europe in relation to agricultural change. Agric. Ecosys. Environ. 75: 13 30. Witek T. (red.). 1981. Waloryzacja Rolniczej Przestrzeni Produkcyjnej Polski według gmin. Inst. Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy. Artur Goławski Katedra Zoologii, Akademia Podlaska Prusa 12, 08-110 Siedlce artgo1@ap.siedlce.pl Zbigniew Kasprzykowski Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Akademia Podlaska Prusa 12, 08-110 Siedlce 161