CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 1 Regionalny rynek oświaty Polski i Ukrainy: analiza porównawcza Projekt Wstęp W ostatnich kilkunastu latach, zarówno w Polsce jak i na Ukrainie, nastąpiły istotne zmiany gospodarcze i polityczne. Zmiany te, oraz szybki postęp technologiczny, znalazły swoje odzwierciedlenie m.in. w zmianach w popycie na rynku pracy. Wzrósł w szczególności popyt na specjalistów, posiadających wysokie kwalifikacje w zawodach związanych z technologiami teleinformatycznymi, programowaniem, polepszaniem metod i organizacji produkcji itd.. Zmiany nie ominęły również oświaty z jej ekonomicznymi i społecznymi funkcjami. Zarówno w Polsce jak i na Ukrainie systemy oświaty dostosowują się do standardów europejskich wytyczonych przez Unię Europejską. Wyrazem tych standardów są m.in. określone zależności i wskaźniki statystyczne. Ukraina, chcąc podążać za rozwojem gospodarczym i politycznym krajów Unii Europejskiej może korzystać, również w polityce oświatowej, z doświadczeń tych krajów a zwłaszcza Polski, która jest członkiem Unii Europejskiej. Polska, która jest bardzo bliska Ukrainie, nie tylko kulturowo i historycznie, ma też podobną jak Ukraina wizję przyszłej Europy. Europa ta powinna być mianowicie regionem silnym gospodarczo, mimo swojej różnorodności - zwartym politycznie i zwracającym istotną uwagę na rozwój wiedzy, krzewienie oświaty i kultury, ponieważ dzięki temu rozwija się również demokracja. Biorąc powyższe pod uwagę, w artykule został podjęty problem różnic w systemie oświaty i statystycznego porównania działalności oświatowej między dwoma regionami Polski i Ukrainy - zachodniopomorskim i lwowskim, o zbliżonej do siebie liczbie ludności oraz położeniu przygranicznym. Na bazie tego porównania zostaną wyciągnięte wnioski dla ewentualnych oczekiwanych zmian w polityce oświatowej, uwzględniającej również Proces Boloński. Analiza zostanie przeprowadzona na bazie Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Kształcenia ISCED 1997 zaaprobowanej przez UNESCO w 1997r 1 : Poziomy wykształcenia, wg tej klasyfikacji, w odniesieniu do Polski są następujące: 1 Źródło polskie: MENiS, Departament Strategii Edukacyjnej i Funduszy Strukturalnych Źródło UNESCO: www.uis.unesco.org/ev.php?id=3813_201&102=do_topic
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 2 Poziom 0 przedszkole Poziom 1 szkoła podstawowa Poziom 2 A gimnazjum Poziom 3 A liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technika Poziom 3 C zasadnicza szkoła zawodowa Poziom 4 C szkoła policealna Poziom 5 A wyższe studia zawodowe, studia magisterskie, uzupełniające studia magisterskie, studia podyplomowe Poziom 5 B kolegium nauczycielskie, kolegia języków obcych Poziom 6 studia doktoranckie Bardzo zbliżone poziomy wykształcenia występują również w odniesieniu do Ukrainy. Analiza porównawcza systemu oświaty zgodnie z klasyfikacją międzynarodową ISCED 97 Dla analizy porównawczej między systemem oświaty w Ukrainie i Polsce zostaną wykorzystane strukturalne modele oświaty w tych krajach (rys. 1, rys. 2).
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 3 Rys. 1. Schemat dróg edukacyjnych w Polsce Źródło: Raport o stanie Miasta Szczecina (http://www.szczecin.pl/raport04/html/home.html)
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 4 Rysunek 2. Model systemu edukacji Ukrainy Lata nauki Wiek Praca zawodowa Doktorantura Doktor nauk (dr hab.) Aspirantura Kandydat nauk (dr) Działalność naukowa Studia podyplomowe Praca zawodowa IV poziom najwyższy poziom uniwersytet, akademia (specjalista, magister) III poziom instytut, uniwersytet, akademia (specjalista, magister) II poziom kolegium, szkoły wyższe (bakaławr) Oświata wyższa za poziomem akredytacji 16 14 13 23 22 21 20 I poziom technikum, szkoła zawodowa (młodszy specjalista) Praca zawodowa 17 Szkoły zawodowe (kwalifikowany pracownik ) III poziom pełna średnia szkoła II poziom - średnia szkoła Oświata średnia za poziomem 11 9 Oświata pozaszkolna I poziom - podstawowa szkoła 1 6 Przedszkole Źródło: Ministerstwo Edukacji Ukrainy http://www.mon.gov.ua/zvtn
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 5 Porównując ze sobą systemy edukacji Polski i Ukrainy (rysunki 1 i 2), można dostrzec pewne różnice strukturalne. Przykładem może być to, że okres nauki w szkole podstawowej trwa w Polsce 6 lat a następnie 3 lata w gimnazjum. Na Ukrainie uczy się najpierw 3 lata w szkole początkowej i 6 lat w podstawowej. Po szkole podstawowej, zarówno na Ukrainie jak i w Polsce można podjąć naukę w różnego typu szkołach średnich. Uczeń w szkole podstawowej i gimnazjum (ISCED 97, poziom 1-2) zarówno w Polsce jak i na Ukrainie uczy się zatem 9 lat osiągając najczęściej wiek 16 lat. Później, kontynuując ogólną edukację polscy uczniowie uczą się 3 lata w liceum i przygotują się do matury. Kończą szkołę średnią mając około 19 lat. Pełna oświata na Ukrainie trwa, od skończenia szkoły podstawowej, jeszcze 2 lata i uczeń maturzysta osiąga wiek 18 lat. Zatem polski system oświaty na poziomie 1-3, wg ISCED 97 wynosi 12 lat nauki i uczeń w wieku 19 lat zdobywa wykształcenie średnie. Na Ukrainie odpowiedni poziom wykształcenia osiąga się po 11 latach nauki, a uczniowie kończą szkolę w wieku 18 lat. Ta różnica okresu nauki w Polsce i na Ukrainie, wynosząca 1 rok, nie daje możliwości pełnego porównania część wskaźników oświatowych i ekonomicznych, wykorzystywanych w polityce oświatowej, jednakże pewne porównania są możliwe. Analiza wskaźników w oświacie Polski i Ukrainy Badanie i analiza modeli strukturalnych edukacji potrzebna jest do wskazania kierunków realizacji polityki oświatowej państwa. Jednym z celów tej polityki jest zaspokajanie potrzeb społecznych w zakresie oświaty i rozwoju wiedzy, które są wynikiem zmian zachodzących w systemie gospodarczym i politycznym państwa. Sam proces analizy funkcjonowania systemu oświaty opiera się m.in. na wyborze statystycznych wskaźników, kształtujących się na podstawie systemu oświaty, na który mają również wpływ zależności z innymi procesami, mającymi charakter społeczno polityczno - gospodarczy. Badając wskaźniki statystyczne stanu oświaty regionu lwowskiego i województwa zachodniopomorskiego można zbudować porównywalne tabele. Wskaźniki te można wydzielić w ośmiu grupach, obejmujących głównie instytucje i osoby w nich funkcjonujące. Poszczególnie wskaźniki zostały przedstawione tabelarycznie (tabela 1 i 2) i graficznie (rys. 3 i rys. 4). Dane porównawcze umożliwiają też określenie miejsca badanego regionu w odniesieniu do całego kraju lub innych państw oraz na wskazanie tendencji rozwojowych
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 6 (tabela 1, tabela 2). Ze względu na ograniczoną dostępność porównywalnych danych statystycznych, w tabelach zostały ujęte wybrane wskaźniki. Tabela 1 Analiza porównawcza wybranych wskaźników, charakteryzujących rynek oświaty Polski i Ukrainy (stan na 31.12. 2008) Polska Województwo Ukraina Okręg Lwowski Zachodniopomorskie tys % tys % tys % tys % Ludność 38 811 100,0 1 697 4,4 46 149 100 2 553 5,5 Odsetek osób w wieku 0-29 lat w całości populacji 16 173 42,3 724 42,7 16 700 39,7 1 013 39,7 Liczba uczących się ogółem 9 918 100,0 450 4,5 9 263 100 482 5,2 ISCED 97 poziom 0 841 100,0 36 4,3 1 137 100 48 4,2 ISCED 97 poziom 1-3 6 878 100,0 307 4,5 5 753 100 284 4,9 ISCED 97 poziom 5-6 1 983 100,0 99 5,0 2 737 100 150 6,3 Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Eurostatu i Komitetu Statystyki Ukrainy http://epp.eurostat.cec.eu.int/portal/page?_pageid=0,1136184,0_45572595&_dad=po rtal&_schema=portal http://www.ukrcensus.gov.ua/results/general/age http://www.ukrstat.gov.ua/ Analizując dane zawarte w tabeli 1 można zauważyć, że w stosunku do ludności całego kraju, region lwowski i województwo zachodniopomorskie są porównywalne. Podobny jest również zarówno odsetek osób w wieku 0-29 lat, chociaż z większym odsetkiem tej grupy osób w Polsce, jak i uczących się na różnych poziomach edukacji. Zarówno w okręgu lwowskim jak i województwie zachodniopomorskim można zauważyć trochę większą, w stosunku do całości odpowiednich krajów, aktywność w uczestniczeniu w studiach wyższych. Poza przedstawionymi w tabeli 1 danymi statystycznymi obejmującymi strukturę aktywność edukacyjnej wg klasyfikacji ISCED 97, podjęto również kwestię oceny ilościowej wybranych wskaźników stanu edukacji, obejmującej liczbę szkół, uczniów i nauczycieli (tabela 2) oraz dokonano porównania okręgu lwowskiego i województwa zachodniopomorskiego, biorąc za punkt odniesienia liczbę osób w wieku 0-29 lat, czyli potencjalnych uczniów i studentów.
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 7 Tabela 2 Wskaźniki oświaty okręgu lwowskiego i województwa zachodniopomorskiego (stan na 31.12. 2007) L Okręg p lwowski WSKAŹNIK Województwo zachodniopomorskie (2) Stosunek (1)/(2) (1) 0 Odsetek osób w wieku 0-29 lat 1013 721 1,40 1 Szkoły ogółem 2034 1312 1,55 w tym szkoły: podstawowe 477 524 0,91 gimnazjalne (szkoły średnie) 1469 308 4,77 podstawowe i gimnazjalne 1946 832 2,34 ponadpodstawowe i ponadgimnazjalne 1531 461 3,32 wyższe 26 19 1,37 2 Szkoły na 1000 mieszkańców 0.8 0,9 3 Uczniowie i studenci (tys.) 514,7 320,3 1,61 w tym w szkołach: podstawowych 48,8 104,9 0,47 gimnazjalnych (szkoły średnie) 283,5 65,9 4,30 podstawowych i gimnazjalnych 332,3 170,8 1,95 ponadpodstawowych i 31,9 69,4 ponadgimnazjalnych 0,46 gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych 315.4 135,3 2,33 wyższych 150,5 80,1 1,88 4 Uczniowie i studenci na 1000 ludności, 209.4 219 osób 5 Nauczyciele (tys.) 36,4 20,9 1,74 6 Nauczyciele akademiccy 8432** 3146 2,68 7 Liczba osób ze stopniem naukowym 3520 1234 doktora 2,85 8 Liczba osób ze stopniem naukowy 662 633 doktora habilitowanego 1,05 * w liczbę szkól wyższych włączono także filie, które posiadają samodzielny status prawny ** i zatrudnieni w działalności badawczej Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane Komitetu Statystyki Ukrainy www.ukrstat.gov.ua/, GUS Szczecin, Raport o stanie miasta http://www.szczecin.pl/raport04/html/11_6.htm) Przedstawione w tabeli 2 wskaźniki, obrazują ilościowy stan szkół, uczniów i nauczycieli, według poziomów oświaty. Taki sposób przedstawiania danych daje możliwość określenia struktury regionalnego rynku oświaty, dynamiki zmian w niej - w przypadku wykorzystania danych z większej liczby lat, pozwalają na analizę liczby uczniów i studentów, którzy przypadają na jednego nauczyciela, co charakteryzuje poziom zabezpieczenia szkół nauczycielami i pozwala wysunąć prognozy popytu i podaży.
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 8 Z danych zawartych w tabeli 2 widać, że odsetek osób w wieku 0-29 lat jest w okręgu lwowskim o około 43% wyższy niż w województwie zachodniopomorskim. Podobna proporcja jest zachowana dla liczby szkół ogółem w tych regionach w lwowskim jest o 37% więcej niż w zachodniopomorskim. Zdecydowanie większe dysproporcje występują przy uwzględnieniu szkół wyższych. Mianowicie w regionie lwowskim jest o 223% więcej tych szkół niż w zachodniopomorskim, jednakże różnica wynika częściowo z traktowania na Ukrainie filii szkół wyższych jako osobnych uczelni wyższych. Dla porównania danych dokonano ich grupowania w odniesieniu do wszystkich typów szkolnictwa, oprócz wyższego. Analizując dane dotyczące liczby uczniów, można zauważyć (tabela 2), że o 47% uczniów jest więcej w regionie lwowskim niż w zachodniopomorskim i to zarówno uczniów ogółem jak i studentów, czyli proporcjonalnie do liczby osób w wieku 0-29 lat. Wyższa w okręgu lwowskim niż w województwie zachodniopomorskim jest liczba nauczycieli (64% więcej) Istotnie zróżnicowane są proporcje między analizowanymi regionami w liczbie nauczycieli akademickich. Ogółem jest ich w regionie lwowskim o 318 % więcej, z czego o 268 % więcej jest osób ze stopniem naukowym doktora i 4 % więcej ze stopniem naukowym doktora habilitowanego. Spowodowane to jest jednak, między innym, różnym podejściem metodologicznym, ponieważ w strukturze nauczycieli akademickich w Ukrainie wliczono także pracowników zatrudnionych w działalności badawczej. Można zatem zauważyć, że między regionem lwowskim i województwem zachodniopomorskim w większości analizowanych wskaźników nie ma dużych dysproporcji poza liczbą uczelni wyższych i liczbą pracowników naukowych. Różnica ta jest na korzyść Ukrainy, gdzie przy tej samej liczbie studentów jest proporcjonalnie znacznie więcej pracowników naukowych niż w województwie zachodniopomorskim. Z jednej strony świadczy to o mobilności kadry naukowej w Polsce, która pracuje na więcej niż jednym etacie, a z drugiej o dużej liczbie studentów przypadających na jednego wykładowcę w szkołach wyższych Wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy struktury oświaty oraz zastosowanych i obliczonych wskaźników, można wysunąć następujące wnioski ogólne dla statystyki oświatowej, polityki edukacyjnej i społecznej: 1. Pogrupowanie i porównanie danych statystycznych analizowanych regionów umożliwia wyznaczenie wspólnej metodologii badań regionalnych rynków oświatowych.
CBS Projekt Regionalny rynek oświaty... 9 2. Przeprowadzona ilościowa analiza regionalnych rynków oświaty Polski i Ukrainy pozwala wysunąć wniosek o istnieniu podobieństwa systemu edukacji, co z kolei umożliwia opracowanie metod dla prowadzenia wspólnych, transregionalnych programów edukacyjnych, szczególnie dla okręgu lwowskiego, w oparciu o doswiadczenia województwa zachodniopomorskiego na etapie aspiracji członkostwa do UE oraz wspólpracy z instytucjami edukacyjnymi Europy Zachodnuej. 3. Sytuacja na rynku pracy w Polsce pokazuje, że pojawił się niedobór osób wykonujących czynności proste (spawacze, ślusarze, tokarze, murarze itp.). System edukacji jednakże, który funkcjonuje obecnie w Polsce, nie umożliwia wzrostu liczby osób z tymi umiejętnościami. Może być istotną wskazówką dla polityki edukacyjnej na Ukrainie, że likwidacja szkół zawodowych, może powodować problemy z podażą pracowników w niektórych zawodach. Tak więc, mimo wzrostu wymagań edukacyjnych i istnienia społeczeństwa wiedzy, popyt na czynności proste nie maleje w istotny sposób. Wymienione problemy mogą mieć wpływ również na procesy migracyjne. 4. Zdecydowanie większa liczba pracowników naukowych w regionie lwowskim w stosunku do województwa zachodniopomorskiego wpływać będzie zapewne pozytywnie na rozwój badań i wiedzy osób zamieszkujących ten region Ukrainy a to z kolei sprzyjać może wzrostowi konkurencyjności firm w regionie lwowskim. Z kolei niski odsetek pracowników naukowych w województwie zachodniopomorskim powinien skłaniać do pogłębienia analizy takiego stanu rzeczy i wpływu tej sytuacji na rozwój naukowy, dydaktyczny i gospodarczy regionu. 5. Potrzebne jest opracowanie strategii regionalnego rozwoju rynku edukacji Polski i Ukrainy, odpowiadające głównym filarom Strategii Lizbońskiej i Procesu Bolońskiego, co wesprze dążenia Ukrainy do członkostwa w UE. Jak z przedstawionych wniosków można zauważyć, mimo że Ukraina nie jest krajem członkowskim Unii Europejskiej a Polska jest, to nie oznacza, że w kwestii rozwoju kapitału ludzkiego poprzez edukację, Ukraina jest krajem odbiegającym od standardów unijnych, zakładając, że Polska ma je zbliżone do unijnych. Zmian wymaga jednak zapewne kwestia struktury edukacji i dostosowania jej do Procesu Bolońskiego.