Maria Miœkiewicz Polska i Polacy za pierwszych Piastów Zagadnienie, ktoâre mam zamiar PanÂstwu przedstawicâ, nie nalezçy do rozstrzygnieîtych w nauce. UboÂstwo zâroâdeø pisanych z jednej strony, a coraz wieî ksza ilosâcâ danych archeologicznych skøania jednak do ponownego namysøu, jak w sâwietle wspoâ øczesnego zâroâ døoznawstwa mamy przedstawiacâ poczaîtki panâ stwa i narodu polskiego. Najstarsze wzmianki pisane dotyczaîce obszaru dzisiejszej Polski sieî gajaî IX wieku. Mianowicie w zçywocie sâw. Metodego znalazøa sieî wzmianka o ksieî ciu WisÂlan, ¹silnym wielceº, ktoâ ry zostaø wezwany przez Metodego do dobrowolnego przyjeî cia chrztu, pod grozâbaî dokonania owego aktu siøaî, gdyby ksiaîzçeî sieî do prosâby sâwieî tego nie przychyliø. Miejsce chrztu nie jest znane, gdyzç w zapisce stwierdzono jedynie lakonicznie, ¹zÇe tak sieî staøoº. Caøy przekaz dotyczy uzalezçnionego w IX wieku od panâ stwa wielkomorawskiego terytorium Polski poøudniowej, podlegajaîcego wøadzy owego ksieî cia WisÂlan. Ale nazwa jego panâ stwa okresâlona jest nazwaî plemiennaî, znanaî i innym przekazom z tego czasu. O w epizod chrzesâcijanâ ski minaîø jednak na døugo bez echa, gdyzç przez nasteî pne stulecie nie wiemy, jakie polityczne zmiany zachodziøy na tej czeî sâci terytorium poâ zâniejszego panâ stwa polskiego. Kolejne wzmianki dotyczaî innych ziem, mianowicie Wielkopolski, i zwiaîzane saî z pierwszym znanym z imienia wøadcaî panâ stwa gniezânienâ skiego. Najstarszy dokument dotyczaîcy owego ksieî cia, tak zwany ¹Dagome iudexº, sporzaîdzony zostaø juzç zapewne na terenie Wielkopolski. Wøadca deklaruje w nim, zçe ¹Dagome pan i jego zçona Oda, wraz z synami oddajaî w opiekeî Stolicy Piotrowej «civitas Schinesghe»º (okresâlenie fonetyczne, sporzaîdzone przez
54 Maria Miœkiewicz kopisteî øacinâskiego dokumentu) 1. Nazwa tego panâstwa powtarza sieî roâ wniezç na monetach bitych dla prestizçu przez pierwszych wøadcoâ w polskich jako ¹Gnezdun civitasº. To wszystko sâwiadczy, zçe wprawdzie organizacja panâ stwowa w konâ cu X wieku juzç istniaøa, ale termin, jakim oâ w twoâ r okresâlano øaîczyø sieî z osârodkiem gniezânienâ skim. Spro bujmy wieî c wyjasânicâ, co sieî staøo, zçe takie nazewnictwo zostaøo przyjeîte i jak potem doszøo do zmiany tej nazwy. W tej materii w sukurs przychodzaî nam badania archeologiczne, a szczegoâ lnie ustalenia ostatnich lat, okresâlajaîce precyzyjnie daty etapoâ w rozwoju ziem polskich. Mianowicie na skutek badanâ dendrochronologicznych, dajaîcych mozçliwosâcâ precyzyjnego ustalania daty sâcieî cia drzew uzçywanych w przeszøosâci do wznoszenia drewnianych konstrukcji (obronnych i mieszkalnych), udaøo sieî stwierdzicâ, zçe w rozwoju Wielkopolski (i innych ziem polskich roâ wniezç) decydujaîcaî cezureî stanowi okres mieîdzy 930 a 940 rokiem. WoÂwczas opuszczono (bo ulegøy spaleniu) niewielkie groâdki plemienne rozwijajaîce sieî od VIII wieku w mieîdzyrzeczu Obry i Warty, a osadnictwo przeniosøo sieî na tereny Wielkopolski poâ ønocno-wschodniej, w okolice Go ry Lecha w GniezÂnie. Wzniesiono tam woâ wczas szereg grodoâ w, zakøadanych w miejscach dotychczas niezasiedlonych, w Poznaniu, GniezÂnie, Ostrowie Lednickim, Gieczu i innych. Te grody byøy jednak zupeønie roâ zçne od poprzednio wznoszonych, niewielkich obiektoâ w plemiennych. Budowano je wedøug z goâ ry zaøozçonego, jednolitego planu, a ich konstrukcje obronne byøy wysokiej jakosâci. DosÂc powiedziecâ, zçe otaczajaîce owe warownie waøy drewniano-ziemne miaøy wysokosâcâ kilkunastu metroâ w, a u podstawy dochodziøy do 18 metroâ w szerokosâci, czeî sto byøy zwielokrotnione do dwu lub trzech linii obwaøowanâ, przedzielanych fosami. Takie konstrukcje wymagaøy wielkiego wysiøku logistycznego, zwiaîzanego z pozyskaniem olbrzymiej ilosâci dobrego budulca, sâciaîgnieî cia go na miejsce budowy oraz odpowiedniej organizacji pracy. CechaÎ charakterystycznaî tych obwaøowanâ byøa tak zwana konstrukcja hakowa, zapobiegajaîca rozsuwaniu sieî podstawy 1 B. KuÈ rbis, Na progach historii, Poznan 2001, s. 77±79.
Polska i Polacy za pierwszych Piastów 55 waøu pod cieîzçarem kolejnych nawarstwienâ, typowa dla budownictwa wczesnopiastowskiego. Omawiane grody byøy wznoszone przed objeî ciem wøadzy przez Mieszka, najpewniej juzç za panowania jego ojca, znanego pod imieniem Siemomysøa, a kolejnaî rozbudoweî notujemy w latach 80. X wieku. Z legendy dynastycznej rodu Piasto w znamy dwu kolejnych poprzednikoâ w Mieszka: Siemowita i Lestka, wywodzaîcych sieî od mitycznego protoplasty rodu Piasta. SkaÎd wywodzili sieî Piastowie ± nie wiemy, chocâ dane archeologiczne wskazujaî na tereny Wielkopolski poøudniowo-zachodniej z osârodkiem w Kaliszu. Ten groâ d bowiem, jako jedyny uniknaîø spalenia w czasie ekspansji Piasto w na poâ ønoc, co wieî cej, zostaø wzmocniony wzniesieniem ponad dwudziestu grodoâ w w najblizçszej okolicy, a sam Kalisz znacznie rozbudowano. Bardzo interesujaîco przedstawiajaî sieî roâ wniezç wyniki badanâ na obu grodach: w Kaliszu i GniezÂnie, gdyzç w najstarszej fazie funkcjonowaøy w nich najpewniej poganâ skie osârodki kultowe. To byøy usypane z kamieni kurhany, otoczone rowem, na ktoâ rych odbywaøy sieî jakiesâ obrzeî dy poganâ skie. Nizinne poøozçenie grodu w Kaliszu spowodowaøo zapewne koniecznosâcâ powoøania w nim wywyzçszonego nad okoliceî miejsca sakralnego. Fakt, zçe w ramach podboju nowego terytorium najpierw zaczeî to sieî osiedlacâ w GniezÂnie wokoâ ø Go ry Lecha roâ wniezç wskazuje na objeî cie przez Piasto w w posiadanie najwyzçszego punktu w okolicy, co utozçsamiano woâ wczas ze søowianâskim prawem do terytorium. Nie zgadzam sieî w tym przypadku ze zdaniem tych badaczy, ktoâ rzy saîdzaî, zçe osârodek kultowy na Go rze Lecha istniaø p r z e d podbojem przez PiastoÂw tej czeîsâci Wielkopolski. SaÎdzeÎ, zçe dlatego wybrano Gniezno i GoÂreÎ Lecha na centrum tworzonej organizacji (jeszcze woâ wczas plemiennej), bo byø to widomy znak wysokosâciowy podboju okolicznego terytorium. I dla tego samego ¹uprawomocnieniaº owego podboju zaøozçono tam osârodek kultowy. Jego nikøe resztki w postaci rowu i kamiennego nasypu zachowaøy sieî w najwyzçszej partii Go ry Lecha, pod fundamentami kosâcioøa sâw. Jerzego. Ro wniezç oâ wczesna nazwa panâ stwa (Schinesghe), utworzona od nazwy Gniezna, wskazuje na rangeî tego osârodka. Niewielki kurhan kamienny w Kaliszu spadø woâ wczas zapewne do
56 Maria Miœkiewicz roli miejscowego osârodka kultu, zwiaîzanego z pierwotnaî rodowaî domenaî PiastoÂw 2. Sytuacja ulegøa zmianie po przyjeî ciu chrzesâcijanâ stwa i zniszczeniu dawnych, poganâ skich osârodkoâ w kultowych. Od 966 roku pojawiøa sieî mozçliwosâcâ organizowania panâ stwa na nowych zasadach, zgodnych z oâ wczesnymi zwyczajami europejskimi i systemem feudalnym. Zhierarchizowany kosâcioâ ø dodatkowo uøatwiaø administrowanie w zmienionych warunkach spoøecznych i politycznych, wprowadzajaîc møode panâ stwo w orbiteî chrzesâcijanâ skiego sâwiata zachodniej Europy. Po raz pierwszy nowa nazwa ¹Poloniaº pojawiøa sieî w poczaîtkach XI wieku i oznaczaøa ziemie podbite lub przyøaîczone do scentralizowanego organizmu, nad ktoâ rym wøadzeî zwierzchniaî speøniaø przedstawiciel dynastii piastowskiej. To byø jednoczesânie koniec budowy podstaw terytorialnych panâ stwa polskiego. Rozwo j tego organizmu przebiegaø podobnie do innych panâ stw, zaroâ wno søowianâ skich, jak i zachodnioeuropejskich. Nie byø to proces ewolucyjny, zachodziøy w nim i nagøe zaøamania, i kolejne odbudowy, powodowane czynnikami wewneî trznymi i zewneî trznymi. Do tych pierwszych mozçna zaliczycâ bunt Miecøawa czy wygnanie na WeÎ gry Bolesøawa S miaøego po jego zatargu z biskupem Stanisøawem, do drugich ± najazdy Brzetysøawa, ksiaîzçaît ruskich baîdzâ wøadcoâ w ottonâskich. Te zagadnienia szeroko komentowane byøy i saî w roâ zçnych pracach historykoâ w, poczynajaîc od Lelewela, a na wspoâ øczesnych badaczach wczesnego sâredniowiecza konâ czaîc. Ja jednak chciaøabym sieî skoncentrowacâ na wymowie danych archeologicznych, ktoâ re nasâwietlajaî te zagadnienia z innego punktu widzenia. Dokøadna analiza wynikoâ w badanâ wykopaliskowych pozwala nam bowiem odtwarzacâ proces historyczny wprawdzie zgodny z nielicznymi przekazami pisanymi, ale znacznie wzbogacony o kontekst kulturowy. Na plan pierwszy wysuwa sieî w tym zakresie mozçliwosâcâ okresâlenia, a zatem i odroâzçnienia, swoich i obcych, ktoârzy u progu panâstwowosâci tworzyli zreî by spoøeczenâ stwa polskiego. Okres wczesnego panâstwa byø czasem wyrazânych przemieszczenâ ludnosâciowych, zwiaîza- 2 T. Baranowski, GroÂd w Kaliszu, w: Civitates principales. Katalog wystawy, red. T. Janiak, S. Stryniak, Gniezno 1998, s. 49±50.
Polska i Polacy za pierwszych Piastów 57 nych ze znacznaî mobilnosâciaî roâ zçnych grup i jednostek. Skøadaøy sieî na niaî trudnosâci gospodarcze, przemiany spoøeczne, ideologiczne, demograficzne i inne, ktoâ re miaøy wpøyw na ksztaøtowanie sieî danej spoøecznosâci. Na wsteî pie trzeba jednak ustalicâ, od kiedy i w stosunku do kogo mozçemy moâ wicâ o poczuciu przynalezçnosâci do grupy. W okresie panowania ustroju plemiennego wieîzâ utrwalona wspoâlnotaî terytorialnaî, tradycjaî, kultem i jeî zykiem miaøa odniesienie do identyfikacji jednostek w ramach plemienia. Wedøug definicji B. Zientary polityczny charakter wspoâ lnoty plemiennej dotyczyø grupy ludzkiej przekonanej o wspoâ lnym pochodzeniu, posiadajaîcej wspoâ lnaî tradycjeî historycznaî, odbijajaîcaî sieî roâ wniezç w religii, prawie, obyczajach, stroju i innych elementach zçycia wspoâlnoty 3. MozÇna zatem uznacâ, zçe plemieî byøo organizacjaî øaîczaîcaî ludnosâcâ jednorodnaî etnicznie. PlemieÎ z trudem przyjmowaøo obcych, a jesâli juzç ± byøy to zwykle jednostki wybitne, jak na przykøad kupiec frankonâ ski ± Samo, zaøozçyciel efemerycznego, ale za to pierwszego panâstwa søowianâskiego w VII wieku. W zâroâ døach pisanych zachowaøy sieî nieliczne dane dotyczaîce ustroju plemiennego na ziemiach polskich. PodstawowaÎ organizacjeî spoøecznosâci plemiennych realizowano (zresztaî na caøej SøowianÂszczyzÂnie) w ramach dziaøanâ wiecu, czyli zebrania ogoâ øu czøonkoâ w plemienia. Ten system zostaø jednak w poczaîtkach panâ stwowosâci znacznie osøabiony. Miaøy na to wpøyw nie tylko przemiany cywilizacyjne, ale i posteî pujaîce rozwarstwienie spoøeczne. Polityczna rola wiecu powoli zanikaøa na rzecz wøadzy naczelnej, a jej prerogatywy zaczeîøy przechodzicâ na radeî ksiaîzçeîcaî. Jej czøonkowie nalezçeli zapewne do naczelnikoâw rodoâw lub osoâb w inny sposoâb zasøuzçonych dla wøadcy. Najstarszy opis istnienia takiej warstwy mamy w kronice Galla Anonima, ktoâ ry stwierdziø, co nasteî puje: ¹Miaø zasâ kroâ l [...] przyjacioâø i doradcoâw [...] z ktoârymi prowadziø tajne narady w sprawach kroâ lestwaº. W przypadku zdrady wtraîcaø niektoâ rych do lochu, lecz gdy za wstawiennictwem zçony uøaskawiø ich od sâmierci: ¹Starszych pomieî dzy nimi søowami tylko karciø, do møodszych zasâ ze søowami stosowaø i roâzgi. A tak po ojcowsku napomniawszy, przyodzie- 3 B. Zientara, SÂwit narodoâw europejskich, Warszawa 1985, s. 320.
58 Maria Miœkiewicz waø ich w stroje kroâlewskie, dawaø podarunki i zlewaø na nich zaszczyty, po czym pozwalaø im z radosâciaî udacâ sieî do domu... Tak rozumnie skøaniaø wszystkich swoich poddanych, by sieî go bali i kochali zarazemº 4. Z tego przekazu wynika, zçe rozwarstwienie spoøeczne na ¹ludº i ¹dostojniko wº dokonaøo sieî juzç za Bolesøawa Chrobrego. Przy tej okazji powstaje dodatkowe pytanie: sposâroâ d jakich grup etniczno-spoøecznych rekrutowali sieî polscy mozçni. Teza, zçe byli to przede wszystkim czøonkowie miejscowych rodoâ w, wydaje sieî nazbyt prosta. Okres wczesnego sâredniowiecza obfitowaø bowiem w znaczne przepøywy ludnosâci, takzçe (a czasem przede wszystkim) ± elit. To nie dziwi w warunkach ustawicznych walk, najazdoâ w, napadoâ w, rabunkoâw. Zdobywanie øupoâw byøo jednym ze sposoboâw bogacenia sieî, a wøadcy polscy nie byli w tym przypadku wyjaîtkiem. Chrobry zacheîcaø swoje wojska do boju z Rusinami nasteîpujaîco: ¹jezÇeli jak to zwyklisâcie dzielnie natrzecie, jezçeli przywiedziecie sobie na pamieî câ wøasne przechwaøki i obietnice c z y n i o n e p r z y p o d z i a l e ø u - p oâ w u m n i e n a u c z t a c hº [podkr. ± M.M.] 5, to bitwa na pewno beî dzie zwycieî ska. Wojami byli nie tylko miejscowi. Istniaøa caøa gromada wolnych rycerzy, najczeî sâciej møodszych synoâ w, ktoâ rzy nie mogli liczycâ na udziaø w spadku rodzinnym, najmujaîcych sieî do druzçyn mozçnowøadczych na søuzçbeî, liczaîc na øatwe wzbogacenie sieî. Byø to w Europie proceder powszechny, a przodowali w nim Skandynawowie. Nikogo tezç nie dziwiøo, zçe na zakonâ czenie Zjazdu GniezÂnien skiego w 1000 roku Bolesøaw, oproâ cz innych daroâ w, ofiarowaø cesarzowi 300 pancernych, co spowodowaøo, izç Otto III ¹wesoøo powracaø do domuº 6. MozÇna z tego wyciaîgnaîcâ wniosek, zçe ani pochodzenie, ani trudnosâci z przyswojeniem miejscowego jeî zyka nie stanowiøy zçadnej przeszkody w przyjeîciu na søuzçbeî, byle kandydat byø bitny i lojalny. To pierwsze zapewniaøo oâ wczesne wychowanie. I tak Bolesøaw III (Krzy- 4 Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, tøum. R. Grodecki, Wrocøaw±Warszawa± KrakoÂw 1965, I [13]. 5 Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, I [6]. 6 Kronika Thietmara, tøum. J. Jedlicki, Poznan 1953, s. 208±209.
Polska i Polacy za pierwszych Piastów 59 wousty), ¹aczkolwiek jest zwyczajem chøopcoâ w szlachetnego rodu zabawiacâ sieî psami i ptakami [...] jeszcze w pacholeî ctwie cieszyø sieî søuzçbaî rycerskaîº (polowaniem, wyprawami na wroga) 7. Zas lojalnosâcâ zapewniaøa sâwieîta zasada feudalizmu, nakazujaîca wiernosâcâ swojemu panu. Dlatego takzçe nie byøo obaw, by najemni druzçynnicy zdradzali swego wøadceî, bo na to nie pozwalaø im honor i skøadana przysieîga. SkaÎd wieî c mozçemy dowiedziecâ sieî, kim byli oâ wczesâni czøonkowie wojsk ksiaîzçeî cych i kroâ lewskich (a takzçe druzçyn mozçnowøadczych)? Odpowiedzi dostarczajaî nam zâroâ døa archeologiczne. Po pierwsze, mozçemy tu przywoøacâ budowle (sâwieckie i sakralne) wznoszone z kamienia; po drugie, nalezçy zwroâ cicâ uwageî na nietypowe pochoâ wki odkrywane coraz liczniej na ziemiach polskich. JesÂli chodzi o budowle kamienne, to ich pojawienie sieî zwiaîzane jest z chrystianizacjaî zapoczaîtkowanaî chrztem Mieszka w 966 roku. WoÂwczas to przybyli wraz z DobrawaÎ duchowni czescy. Od czasu powoøania biskupstwa misyjnego w Poznaniu (968 r.) i kolejnych biskupstw w Krakowie, Wrocøawiu i Koøobrzegu, erygowanych podczas Zjazdu w 1000 roku wraz z metropoliaî gniezânienâskaî, do Polski napøywali duchowni niemieccy, potem iryjscy, italscy, wreszcie pojawili sieî takzçe miejscowi. Wszyscy oni charakteryzowali sieî umiejeî tnosâciaî czytania i pisania, znajomosâciaî øaciny, umiejeî tnosâciami administrowania, dyplomacji etc. Oni roâ wniezç od poczaîtku wprowadzania chrzesâcijanâ stwa stanowili trzon kadry urzeî dniczej sâwieckiego aparatu wøadzy, dodatkowo budujaîc miejscowaî hierarchieî duchowienâ stwa. Widomym znakiem ich przybycia byøy przede wszystkim budowle wznoszone z kamienia. Architektonicznie wzorowano je na obiektach czeskich, ottonâ skich, italskich, mozçe niekiedy roâ wniezç bizantyjskich. PoczaÎtkowo byøy to rotundy i maøe jednonawowe kosâcioâ øki z poâ øokraîgøaî absydaî, zawsze wznoszone w centralnych grodach panâstwa. Przy nich powstawaøy budowle sâwieckie (lub uzçytkowane przez duchownych) tak zwane palatia, prostokaîtne, czasem pieî trowe (np. Ostro w Lednicki), czasem z podcieniami podtrzymywanymi kolumnadaî (WisÂlica). Obecnie znamy ponad 10 tego typu monumentalnych zaøozçenâ, ktoâ re w oâ wczesnej drewnianej rzeczywistosâci musiaøy wy- 7 Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, II [9].
60 Maria Miœkiewicz wieracâ ogromne wrazçenie i cieszycâ sieî wielkim prestizçem. Rzecz charakterystyczna, zçe te budowle z zaøozçenia miaøy søuzçycâ jedynie wøadcy i miejscowej elicie. Byøy bowiem niewielkie, ale wejsâcie do nich prowadziøo z palatium prosto na podwyzçszonaî emporeî. Tam søuchaø nabozçenâ stw ksiaîzçeî z rodzinaî, pozostali zajmowali miejsca na parterze. Pierwszy kosâcioâ ø, na planie troâ jnawowej bazyliki, przeznaczony dla wszystkich mieszkanâ coâ w okolicy wznioâ sø na Wawelu Bolesøaw Chrobry, a pierwszy kosâcioâ ø zbudowany na podgrodziu powstaø w PrzemysÂlu. Ten ostatni datowany jest na II poøoweî XI wieku, co pokazuje, zçe prawie wiek musiaø upøynaîcâ, by dostrzezçono potrzebeî szerzenia nowej wiary posâroâ d ludu. JesÂli chodzi o eliteî spoøecznaî, to znowu wiele na ten temat moâwiaî nam zâroâ døa archeologiczne. Pocho wki z wneî trz kosâcioøoâ w mogaî dotyczycâ osoâ b o obcym pochodzeniu (np. biskupa Maura zøozçonego w krypcie kosâcioøa w TynÂcu). Z okresu wøadania pierwszych PiastoÂw mamy roâ wniezç posâwiadczone pojedyncze pochoâ wki, baîdzâ caøe cmentarzyska, ktoâ re nie byøy zakøadane wedøug zwyczaju miejscowego i øaîczymy je z osadnictwem obcych druzçynnikoâ w. NalezÇaÎ do nich przede wszystkim cmentarzyska w Lutomiersku koøo èodzi, w Ciepøem i S wielubiu na Pomorzu oraz w Pokrzywnicy koøo Møawy. Pojedyncze pochoâ wki obcych odkryto ostatnio roâ wniezç w Kaødusie na Kujawach 8. Groby te majaî kilka cech wspoâlnych, a mianowicie znajdujemy w nich bogate wyposazçenie meî zçczyzn w importowanaî bronâ (pieî knie zdobione miecze, topory i ostrogi), niemiejscowe ozdoby (zapinki skandynawskie, sprzaîczki ruskie) srebrne i szklane ozdoby kobiece, przedmioty zbytku (misy braîzowe, zdobione wiaderka, monety). Kolejnym elementem wyroâzçniajaîcym jest forma grobu, w ktoârej pochoâ wek zøozçono w obstawie z kilku gøazoâ w ustawionych w ksztaøcie øodzi lub czworokaîta z zabrukowanaî powierzchniaî baîdzâ w sarkofagu z pøyt kamiennych. JesÂli znajdujemy takie groby poza obreî bem kosâcioøoâw, na oddzielnych nekropolach, to mozçemy saîdzicâ, zçe odmiennosâcâ stosowanego rytuaøu, znajdujaîcego odpowiedniki poza ziemiami polskimi, potwierdza obcosâcâ etnicznaî owych zmarøych. 8 A. Buko, Archeologia Polski wczesnosâredniowiecznej, Warszawa 2005, s. 357±358.
Polska i Polacy za pierwszych Piastów 61 Niekiedy wspoâ øwysteî pujaî z nimi groby typowe dla miejscowego osadnictwa, nie tak bogato wyposazçone baîdzâ nalezçaîce tylko do kobiet, co dowodzi, zçe przybysze wøaîczali sieî w danaî spoøecznosâcâ przez ozçenki, a bycâ mozçe niektoâre kobiety, takzçe bogato w grobach zaopatrzone, przybyøy na nasze ziemie wraz z meî zçami. MozÇemy roâ wniezç okresâlicâ kierunki owego napøywu druzçynnikoâ w, gdyzç ich cmentarze saî zgrupowane wyøaîcznie w pasie Polski poâønocnej i nie przekraczajaî Pilicy. Widac wieî c wyrazânie, zçe pierwsi Piastowie musieli uzupeøniacâ swoje siøy zbrojne nie na ziemiach, ktoâ re zamierzali dopiero przyøaîczycâ (jak np. S laîsk czy Maøopolska), ale poza miejscowymi wsparciem dla nich byli przybysze z poâ ønocy i z poâ ønocnego wschodu (Skandynawowie, Baøtowie, Rusini). Te fakty jasno dowodzaî sporej penetracji naszych ziem przez ludzi obcych etnicznie. I tu dochodzimy do kolejnego problemu, a mianowicie do identyfikacji etnicznej poszczegoâ lnych grup lub osoâb. Wydaje sieî, zçe w przypadku elit sprawa ta nie miaøa wieîkszego znaczenia. Mamy roâ wniezç dowody na ¹wzÇenianieº sieî w miejscowaî ludnosâcâ caøych grup. Badania antropologiczne tego zagadnienia na materiaøach kostnych uzyskanych w trakcie badanâ wykopaliskowych cmentarzysk z XI wieku w Sandomierzu wykazaøy, zçe grupa meî zçczyzn przybyøa woâ wczas z Wielkopolski pojmowaøa za zçony kobiety miejscowe. Kwatery rodzinne zakøadane w kolejnych rzeî dach cmentarza nie zostawiajaî w tym wzgleîdzie zçadnych waîtpliwosâci 9. WiaÎzÇaÎc te sprawy z najazdem ksieî cia czeskiego Brzetysøawa (1038 r.), mozçemy je zilustrowacâ dodatkowo opisem Galla Anonima o ucieczce rzesz ludzi z Wielkopolski (gøoâ wnie na Mazowsze). ¹A wspomniane miasta [Gniezno i PoznanÂ] tak døugo pozostaøy w opuszczeniu, zçe w kosâciele sâw. Wojciecha meî czennika i sâw. Piotra apostoøa dzikie zwierzeîta zaøozçyøy swe legowiskaº 10. To jednak byøy peregrynacje w obreî bie jednego kraju, a wobec tego mozçna sieî spodziewacâ, zçe przybysze nie byli traktowani jak obcy. Czy ludnosâcâ wiejska miaøa juzç woâ wczas sâwiadomosâcâ narodowaî? B. Zientara pisze, zçe dopiero 9 T. Rysiewska, Struktury pokrewienâstwa utrwalone na cmentarzyskach, w: Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w ksztaøtowaniu sieî nowej Europy, KrakoÂw 2000. 10 Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, I [19].
62 Maria Miœkiewicz terytorialnosâcâ uczucâ plemiennych jest drogaî do wytworzenia sâwiadomosâci narodowosâciowej, a owa terytorializacja mozçe sieî dokonacâ poprzez stworzenie przez plemieî trwaøej organizacji panâstwowej 11. SaÎdzeÎ, zçe wieî kszaî roleî w tym procesie odgrywaøa wøadza (zaroâwno sâwiecka, jak i duchowna), jako czynnik integrujaîcy, wchøaniajaîcy obcych w miejscowe spoøeczenâ stwo. ZresztaÎ przykøad szedø z goâry ± od wøadcy, ktoâry zabiegaø o stosowne koligacje z rodami panujaîcymi Europy, co w oâwczesnych warunkach sprzyjaøo zawiaîzywaniu takzçe politycznych sojuszy. Jest jednak pewna rysa na tym dosâcâ jednolitym obrazie, a dotyczy ona zachowanâ politycznych mozçnowøadcoâ w. Mamy w tym wzgleî dzie co najmniej trzy interesujaîce przykøady z poczaîtkoâ w XI wieku (dwa zwiaîzane z Mazowszem i jeden z Maøopolski i S laîska). Mianowicie niezwykle trwaøa wydaje sieî lojalnosâcâ mozçnych wzgleî dem dynastii piastowskiej. O ile w jej obreî bie dochodziøo do gwaøtownych zajsâcâ (np. wygnanie braci przyrodnich wraz z macochaî OdaÎ przez Bolesøawa Chrobrego, osâlepienie Zbigniewa przez Krzywoustego i kolejne niesnaski wybuchajaîce wsâroâ d jego synoâ w w sprawie dzielnicy senioralnej), o tyle generalnie poza Piastami zçaden inny roâ d nie zdoøaø przejaîcâ w Polsce wøadzy. Wszechwøadny palatyn Sieciech, sprawujaîcy rzaîdy w imieniu bezwolnego Wøadysøawa Hermana, zostaø w konâ cu odsunieîty od wøadzy. PoteÎzÇny wielkopolski roâd AwdanÂcoÂw, ktoâry wydaø mozçnych palatynoâ w i fundatoroâ w klasztornych, straciø zaufanie Bolesøawa Krzywoustego i po XII wieku nie odzyskaø juzç znaczenia. Jeszcze inaczej potoczyøy sieî losy czesânika Mieszka II ± Miecøawa. Ten z kolei chciaø posiaîsâcâ we wøadanie prowincjeî panâ stwa Piasto w ± Mazowsze. On jeden prawdopodobnie moâ gø pochodzicâ ze Skandynawii lub ze sârodowiska Rusi poâ ønocno-zachodniej, gdzie mieszaøa sieî ludnosâcâ baøtyjska, søowianâ ska i finâ sko-wikinâ ska. On tezç zapewne za gøoâ wny obszar rezydencjonalny obraø poâ ønocne ziemie Mazowsza w dorzeczu goârnego Orzyca. Tam bowiem w XI wieku zaøozçono dwa blisko siebie poøozçone grody w Grzebsku i w Tan sku- Przedborach, kilka cmentarzysk z bogato wyposazçonymi pochoâ wkami: w Pokrzywnicy, èaîczynie i Tan sku; tam odkryto pochodzaîcy 11 Zientara, SÂwit narodoâw europejskich, s. 33.
Polska i Polacy za pierwszych Piastów 63 z tego samego okresu skarb ozdoâb i monet srebrnych w Brzozowie Nowym; tam wreszcie byøo najwieî ksze zageî szczenie osadnictwa na caøym Mazowszu. Dokøadne badania powierzchniowe doprowadziøy do odkrycia w najblizçszej okolicy kilkudziesieî ciu dalszych stanowisk wczesnosâredniowiecznych, datowanych na XI±XII wiek. Miecøaw, jak pisze Gall Anonim, ¹ufny w odwageî swego wojska, a nadto zasâlepiony zçaîdzaî zgubnej ambicji, proâ bowaø zuchwale sieî gnaîcâ po to, co mu sieî nie nalezçaøo ani z prawa zçadnego, ani z przyrodzeniaº 12. A wieîc jedynie zçaîdza wøadzy byøa u niego motorem napeîdowym, by sieîgnaîcâ po wøadztwo nad Mazowszem. Owa ziemia ± jak uwazça kronikarz ± Miecøawowi sieî nie nalezçaøa, gdyzç nie byø krewnym PiastoÂw i celu swego buntu nie osiaîgnaîø, gdyzç ± w 1047 roku zginaîø w wielkiej bitwie wydanej przez Kazimierza, w ktoârej roâwniezç dokonano wielkiej rzezi Mazowszan. O takich wøasânie wypadkach sâwiadczaî cmentarzyska nad goâ rnym Orzycem, na ktoâ rych, jak saîdzeî, zostali pochowani druzçynnicy Miecøawa, wyposazçeni w bogate uzbrojenie i inne przedmioty luksusowe, stanowiaîce owoc rabunku baîdzâ udziaøu w øupach. O ich etnicznej proweniencji sâwiadczaî liczne importy, gøoâ wnie skandynawskie i baøtyjskie, wchodzaîce w skøad wyposazçenia pochoâ wkoâ w, nie tylko meî skich, ale i kobiecych. Przedmioty te wskazujaî na tereny, z jakich przybyøy rodziny nad Orzyc. Nie byli to wieî c tylko najemnicy ± rycerze, ale roâ wniezç kobiety i dzieci. Byc mozçe, zçe ich zajeî cia wojenne uzupeøniaøy dziaøania handlowe na szlaku ze wschodu na Pomorze i do Wielkopolski, czego sâladem mozçe bycâ skarb z Brzozowa. Z kolei o zainteresowaniu wøadcoâ w polskich tym samym szlakiem i terenami do niego przylegajaîcymi sâwiadczaî dwa dokumenty. Pierwszy, z roku 1065, to tak zwany falsyfikat mogilenâ ski z nadaniem dla klasztoru w Mogilnie, gdzie m.in. wymienione saî przeprawa przez Orzyc oraz groâ d w Grzebsku. Drugi ± to spis doâ br biskupstwa pøockiego, erygowanego w 1075 roku z inspiracji Bolesøawa S miaøego. Czy w sâwietle powyzçszych rozwazçanâ mozçemy okresâlicâ, od kiedy i wsâroâ d jakich grup spoøecznych mogøa wyksztaøcicâ sieî wieî zâ przynalezçnosâci ponadplemiennej? Na pewno takie poczucie øaîcznosâci ze 12 Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, I [20].
64 Maria Miœkiewicz wspoâ lnotaî mozçna odniesâcâ do pierwszych wøadcoâ w i przejawianej przez warstweî rycerskaî lojalnosâci wobec dynastii. Wøadcom wieî cej wolno, wøadcy mogaî walczycâ o wøadzeî, ale dzieje sieî to w obreîbie dynastii panujaîcej. MozÇni niekiedy proâ bujaî sieî temu przeciwstawicâ, ale ich proâby, bez wzgleîdu na to, czy pochodzaî oni z miejscowych, czy obcych rodoâ w, nie konâ czaî sieî powodzeniem. PrzewazÇa bowiem lojalnosâcâ pozostaøych wobec panujaîcej dynastii. Rycerze, nawet najemni, saî wierni panujaîcemu, gdyzç jest to fundamentalna zasada feudalna. Przyjmowani saî tezç z czasem w ramy miejscowych spoøecznosâci, o czym sâwiadczaî pojedyncze pochoâ wki obcych na cmentarzach uzçywanych przez ogoâø (np. Ciepøe, Kaødus). Natomiast nie wiemy nic na temat poczucia przynalezçnosâci narodowosâciowej wsâroâ d ogoâ øu wolnych mieszkanâ coâ w ± chøopoâ w, rzemiesâlnikoâ w, urzeî dnikoâ w panâskich. SøuzÇyli Piastom przez pøacenie danin, mogli bycâ wzywani do walki w razie zagrozçenia najazdem, powoli sieî chrystianizowali, a takzçe zasilali kadry duchowienâ stwa. Ich sâwiadomosâcâ bardziej zapewne wiaîzaøa sieî z przywiaîzaniem do regionu, miejscem gospodarowania, ze stosunkami saîsiedzkimi i obowiaîzkami wzgleî dem wøasnego rodu. Wydaje sieî, zçe dopiero wiek XIII, kiedy chrzesâcijanâ stwo upowszechniøo sieî wpøynaîø na zmiany w mentalnosâci. Po zânym przejawem tego procesu beî dzie dopiero twoâ rczosâcâ Mikoøaja Reja, ktoâ ry stwierdziø: ¹A niechaj narodowie wzçdy postronni znajaî, izç Polacy nie geîsi, izç swoâj jeîzyk majaîº.