Koncepcja rozwoju szlaku geoturystycznego Cel rozwoju szlaku: wzrost konkurencyjności regionu i rozwój działalności gospodarczej związanej z turystyką oraz poszerzenie oferty turystycznej Uzasadnienie konieczności rozwijania szlaku geoturytycznego Geo-Karpaty: Szlak Geo-Karpaty stwarza możliwości rozwoju turystyki poznawczej w zakresie geologii i historii przemysłu naftowego. Przy rozwoju tej turystyki zalecane byłoby wprowadzenie elementów związanych z innymi dziedzinami nauk przyrodniczych, a także społecznych ze szczególnym uwzględnieniem historii. Te ostatnie dziedziny zostaną zasygnalizowane tylko skrótowo. Część geologiczna uzasadnienia Karpaty to unikalne w Europie pasmo górskie. Są one częścią alpejskiego pasa orogenicznego ciągnącego się od Alp po Himalaje. Tworzą one charakterystyczny łuk przebiegający od Wiednia poprzez terytorium Austrii, Słowacji, Polski, Ukrainy i Rumunii po Żelazne Wrota na Dunaju (Fig.1). Powstały one w wyniku procesów, które rozgrywały się w obszarze położonym pomiędzy płytą afrykańską i euroazjatycką od triasu do czwartorzęd. Mimo, że niższe od pozostałych Alpidów Europy są znacznie bardziej interesujące pod względem geologicznym dzięki znaczącym złożom ropy, gazu, soli oraz rud metali takich jak złoto, srebro, miedź. Fig. 1 Fragment łuku Karpat, żółty prostokąt oznacza obszar objęty projektem, strzałka kierunek północyskały budujące Karpaty zawierają zapis historii geologicznej począwszy od ryftingu -rozciągania skorupy ziemskiej i powstania Oceany Tetydy rozdzielającego płytę euroazjatycką i afrykańską. Procesowi temu towarzyszył podmorski wulkanizm podobny do dzisiejszego zlokalizowanego w obrębie grzbietu środkowo-atlantyckiego i na dnie Morza Czerwonego. Karpaty pod względem geologicznym dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne. Podstawą tego podziału jest wiek tworzenia się struktur geologicznych; dla Karpat wewnętrznych jest to kreda, dla Karpat zewnętrznych neogen. Granicą między tymi dwiema jednostkami tektonicznymi jest wąska strefa pienińska. Znaczącą rolę w gromadzeniu się osadów budujących dzisiejsze Karpaty zewnętrzne odegrały prądy zawiesinowe spływające po stoku kontynentu, a ich charakterystyczne drobniejące ku górze osady określane są
mianem fliszu. Skały fliszowe będące przekładańcem piaskowców i łupków (Fig.2) są odpowiedzialne za rozwój licznych osuwisk w Karpatach zewnętrznych. Na zewnątrz łuku Karpat znajduje się zapadlisko przedkarpackie wypełnione osadami, które zostały przyniesione z wypiętrzającego się i erodowanego łańcucha górskiego (tzw. molasą). Fig. 2 Tabela stratygraficzna polskiej części Karpat zewnętrznych (wg. Dziadzio i inn. 2005, uproszczone i zmodyfikowane) W wyniku późniejszych ruchów tektonicznych osady nagromadzone z Oceanie Tetydy i stosunkowo nieliczne produkty działalności magmowej zostały zdeformowane, przemieszczone na znaczne (rzędu dziesiątek kilometrów) odległości (Fig.3) i ponasuwane na siebie tworząc fałdowo nasuwczy pas Karpat. Rozwój struktury fałdowej Karpat zewnętrznych był najbardziej intensywny około 10 mln lat temu w miocenie i odbywał się równocześnie z gromadzeniem się osadów molasowych i solnych w obrębie zapadliska przedkarpackiego, starsza część tej molasy została również zafałdowana o czym można się przekonać zwiedzając kopalnię soli w Wieliczce.
U schyłku fałdowania łańcucha Karpat rozwinął się wulkanizm, głównie andezytowy przypominający obecny wulkanizm Andów, z którym związane są liczne złoża złota, srebra i miedzi. Najwięcej pozostałości tego wulkanizmu zachowanych jest na terenie Bułgarii, Rumunii, Ukrainy i Słowacji, w Polsce taką pozostałością jest Góra Wżar koło Szczawnicy. Fig. 3 Przekrój geologiczny ilustrujący zasięg nasunięć w polskiej części obszaru objętego przewodnikiem (wg. Ślączka i inn. 2005 uproszczone). Ponasuwane wzdłuż powierzchni uskokowej (złuskowane) fałdy określane są mianem skib (przez skojarzenie z pasem gleby odciętej i przesuniętej przez pług). Jeszcze bardziej ponasuwane na siebie płasko zalegające fałdy alpejskie skojarzyły się wielkiemu francuskiemu geologowi Marcelowi Aleksandrowi Bertrandowi z pofałdowanym obrusem i określił je mianem nappe de charriage (nappe-obrus, charriage-nasunięcie (por. Fig.4.)
W języku polski określane są one mianem płaszczowin (od pofałdowanego płaszcza). Fig. 4 Pofałdowany obrus model płaszczowiny Bertranda (fot. A.Solecki) Karpaty razem z Alpami były miejscem, gdzie na początku ubiegłego wieku rozwijano płaszczowinową teorię pasów orogenicznych (górotwórczych). We współczesnej literaturze geologicznej takie strefy określane są mianem pryzm akrecyjnych i interpretowane są jako produkt podsuwania się płyty oceanicznej pod kontynentalną. Bogata historia geologiczna i zróżnicowane zasoby surowców mineralnych stwarzają w Karpatach okazję do poznania całokształtu zjawsik związanych z formowaniem się skorupy ziemskiej i jej surowców mineralnych. Uzasadnienie wynikające z historii przemysłu naftowego Rozwój turystyki poznawczej ukazującej polski priorytet naftowy, który dał początek nowej, petrochemicznej epoce materialnej w dziejach ludzkości jest trudny do przecenienia jako element budowania tożsamości i dumy narodowej w świecie, w którym dorobek naukowy techniczny jest jednym z podstawowych kryteriów samooceny społeczeństw.
Pierwszą destylację ropy naftowej i otrzymanie nafty przeprowadził polski chemik Filip Walter urodzony w Krakowie, a pracujący w Paryżu. Pierwszą produkcję nafty ukierunkowaną na praktyczne zastosowanie w lampie naftowej przeprowadzili 31 lipca 1853 roku (symboliczna, oficjalna data narodzin przemysłu naftowego) we lwowskiej aptece dwaj polscy farmaceuci Ignacy Łukasiewicz i Jan Zeh. Otrzymany produkt stosowany był w lampie naftowej skonstruowanej przez Polaka Adama Bratkowskiego, lwowskiego blacharza według wskazówek Ignacego Łukasiewicza. Z Podkarpaciem związany był zarówno Ignacy Łukasiewicz, który urodził się w Zadusznikach, uczęszczał do gimnazjum w Rzeszowie, a karierę farmaceuty rozpoczął w Łańcucie i Rzeszowie, jak i Jan Zeh urodzony w Łańcucie. Burzliwy rozwój przemysłu naftowego sprawił, że liczni Polacy weszli w grono pionierów tego przemysłu i związanych z nim nauk technicznych i geologicznych. Uzasadnienie wynikające z innych nauk Łańcuch górski Karpat w historii Polski odegrał istotną rolę. Do rangi symbolu urasta fakt, że jego zachodni kraniec leży w pobliżu pola bitwy wiedeńskiej, gdzie w dniu 12.09.1683 polska armia powstrzymała pochód Imperium Osmańskiego i ocaliła cywilizacje europejską, kraniec południowo wschodni to miejsce bitwy pod Golubacem, gdzie poległ Zawisza Czarny, polski symbol honoru rycerskiego. Objęty projektem po stronie polskiej, obszar położony pomiędzy Przemyślem a Krosnem, to miejsce wielu wydarzeń z historii Polski, które rozgrywały się w scenerii do dziś zachowanych zabytków. Unikalną atrakcją związaną z prehistorią terenu Karpat jest położony na zachód od Krosna skansen Karpacka Troja. Kierunki rozwoju: Rozwój przestrzenny-przedłużenie szlaku Obiekty opracowanego w ramach projektu szlaku geoturystycznego znajdują się na obszarze skrajnie południowej zapadliska przedkarpackiego i Karpat zewnętrznych. Jego dalszy rozwój przestrzenny na terenie Polski może odbywać się na przyległe tereny północnej części zapadliska przedkarpackiego (po Roztocze) i ku zachodowi w obrębie pozostałej części Karpat zewnętrznych, strefy pienińskiej i Karpat wewnętrznych (Tatr i Podhala). Pożądane byłoby w przyszłości przedłużenie szlaku na cały obszar Karpat co wymagałoby współpracy z partnerami austriackim, słowackimi, rumuńskimi i bułgarskimi. Możliwe jest także połączenie szlaku Geo-Karpaty z małopolskim szlakiem geoturystycznym.
Fig. 5 Tablica na szlaku geoturystycznym w Małopolsce Sam obszar Polski dostarcza możliwości rozwoju przestrzennego szlaku i doprowadzenia go do atrakcji turystycznych takich jak kopalnie w Wieliczce i Bochni, obiekty na terenie Pienińskiego i Tatrzańskiego Parku Narodowego, Mofeta w Złockiem i gipsy w Siedliskach. Fig. 6 Oznakowania mofety im. prof. Henryka Świdzińskiego
Rozwój w obrębie istniejącego odcinka szlaku Istniejący odcinek szlaku pozwala na wypełnienie przestrzeni turystycznej dodatkowymi elementami uzupełniającymi największe atrakcje regionu. Zwiedzając największe atrakcje Podkarpacia jak np. Zamek w Łańcucie czy podziemną trasę turystyczną w Rzeszowie po drodze w Bieszczady czy Beskid Niski turyści mogą zatrzymać się w rejonie Krosna, Rymanowa lub Sanoka. Na Pogórzu Dynowskim zlokalizowanych jest wiele mało znanych atrakcji jak wychodnie skalne czy sztolnie w rejonie Woli Komborskiej, Łękach Strzyżowskich będących uzupełnieniem skał w rezerwacie Prządki w Czarnorzekach oraz grupy skał przy zamku Kamieniec. Z kolei w niedalekiej Stępinie u podnóża owianej legendami góry Chełm oprócz obiektu z czasów II wojny światowej Kwatera Hitlera godne polecenia są wody mineralne, które z tutejszych ujęć trafiają pod nazwą Polonea na półki sklepów całej Polski. Krosno jako kolejne centrum ruchu turystycznego związanego z zabytkami starego miasta, historią produkcji szkła posiada wiele dodatkowych atrakcji i walorów sprzyjających wzrostowi ruchu turystycznego. Coroczna wielka impreza związana z Międzynarodowymi Górskimi Zawodami Balonowymi należy do największych w kraju. Przyciąga rzesze miłośników tego sportu, którzy w tym czasie szukają dodatkowych atrakcji. Historia tego miasta łączy dorobek Ziemi Krakowskiej i Sanockiej. Jako prastara osada na traktach kupieckich dziś jest ważnym punktem w turystycznych wędrówkach po Podkarpaciu w drodze na Słowację i Ukrainę. Duże znaczenie dla ruchu turystycznego ma również bliska odległość z karpackimi uzdrowiskami jak Iwonicz lub Rymanów Zdrój. Kuracjusze, którzy od wielu lat przyjeżdżają tam na leczenie dużo czasu spędzają na wycieczkach odbywanych po bliższych i dalszych okolicach. W programach organizatorów czasu wolnego w uzdrowiskach standardem są wycieczki do Muzeum w Bóbrce, rezerwatu Prządki, zamku Kamieniec. Dalsze wycieczki docierają w rejon całych Bieszczadów, poprzez Pogórze Przemyskie do Krasiczyna, Przemyśla i Bolestraszyc. A stąd już tylko krok do niedalekiego Lwowa. Sanok jak i położone na północ Góry Słonne to kolejny wyjątkowo ciekawy rejon. Tamtejszy skansen należy do najlepszych w Polsce, przyciągając tysiące turystów. Punkt widokowy na Górach Słonnych znany głównie miejscowym, posiada wybitne walory krajobrazowe i powinien być stałym punktem w wszystkich turystów przejeżdżających z Sanoka i Leska do Przemyśla. Bieszczady turystycznie kojarzone z jeziorem Solińskim i Bieszczadzkim Parkiem Narodowym wciąż potrzebują uzupełniania oferty turystycznej, która pozwoli na lepsze umiejscowienie mocno zcentralizowanego ruchu turystycznego. Turyści zmęczeni tłumami szukają coraz to nowych spokojniejszych miejsc. Z pozoru mocno zagospodarowane nie
posiadają jednak w pełni dobrze skonstruowanego produktu turystycznego. Jednym z dynamicznie rozwijających się centrów turystycznych jest ośrodek wypoczynkowo - rehabilitacyjny "Caritas" w Myczkowcach. W jego bezpośrednim sąsiedztwie co roku pojawiają się nowe elementy infrastruktury turystycznej. Jednym z tych elementów jest oznaczona na szlaku Geo-Karpaty ściana skalna nad Sanem, która jest sukcesywnie zagospodarowywana przez miejscowy samorząd gminny. Liczne gospodarstwa agroturystyczne z roku na rok starają się poprawiać swoją ofertę kierowaną do turystów. Umiejscowienie na terenie jednego z nich punktu geoturystycznego powinno dać impuls innym i pokazać potencjalne możliwości rozwoju. Nowo otwarty luksusowy kompleksowy obiekt o charakterze wypoczynkowo - konferencyjno - sportowym Arłamów to niewątpliwie największa inwestycja infrastrukturalna w branży turystycznej w południowo - wschodniej Polsce. Dysponujący własnym lotniskiem, położony w centrum Pogórza Przemyskiego obiekt potrzebuje uzupełnienia w terenie małej infrastruktury turystycznej na odpowiednim poziomie. Kilka punktów geoturystycznych w najbliższej okolicy jest więc niewątpliwie właściwym tego elementem. Pobliska dolina rzeki Wiar obfituje w tego typu ciekawostki jednak jest wciąż bardzo mało znana i udostępniona. Punkty w Huwnikach czy Nowych Sadach to kolejny przykład pokazujący potrzebę tego typu działań. Do tej pory okolica ta znana była głównie przez pryzmat Kalwarii Pacławskiej i setek pielgrzymów, którzy przez cały rok to miejsce odwiedzają. W wędrówkach po najbliższej okolicy turyści z Kalwarii trafią na miejsca ciekawe, które zostały przykładowo oznaczone na szlaku geoturystycznym. Ten ostatni odcinek szlaku po polskiej stronie dopełnia niewątpliwie ofertę turystyczną jaka jest związana z Przemyślem. Ten prastary gród łączący historię Polski i Rusi obfituje przede wszystkim w atrakcje historyczne, kulturowe ale przecież jego powstanie nierozerwalnie związane jest z położeniem na progu Karpat. W rejonie gdzie San opuszcza górski obszar na ostatnich wzniesieniach Pogórza cały Przemyśl został opasany pierścieniem fortyfikacji z okresu I wojny światowej. To przede wszystkim uwarunkowania geologiczne sprawiły, że jest to do dziś bardzo interesujący region. Na odcinku od Krosna przez Sanok, Lesko i Przemyśl szlak geoturystyczny pokazuje, że jest jeszcze wiele elementów w środowisku naturalnym, które mogą być wykorzystane do rozwoju zrównoważonej turystyki. Grupy docelowe: Docelowe grupy potencjalnych klientów szlaku geoturystycznego to:
Krajowe: młodzież szkolna (zielone szkoły) i studenci; kuracjusze uzdrowisk (uzupełnienie ofert wyjazdów typu Lwów i Miszkolc); wczasowicze znad Soliny (uzupełnienie ofert wyjazdów typu Lwów i Miszkolc). Krajowe i Zagraniczne: uczestnicy kongresów naukowych i kulturalnych (np. Festiwal Zespołów Polonijnych w Rzeszowie); miłośnicy dawnego rzemiosła warsztaty: szklarskie, kamieniarskie itp.; miłośnicy rekonstrukcji militarnych; miłośnicy gier terenowych (geocaching); zbieracze skamieniałości (fossil safari).
Działania: Proponowane działania to: Opracowanie w porozumieniu z działającymi biurami turystycznymi i gospodarstwami agroturystycznymi pakietów ofertowych dla poszczególnych grup docelowych uwzględniających ofertę geoturystyczną regionu; Opracowanie wzorów i przykładów upominków związanych z geologią (np. wyroby z rogowca); Rozwiązanie prawno - organizacyjne umożliwiające uzyskiwanie przez właścicieli gruntów przychodów z tytułu udostępnienia nieruchomości gruntowych dla zbieraczy skamieniałości; Promocja szlaku geoturystycznego w mediach, zwłaszcza w Internecie - przykładowe portale: Beskid-Niski.pl, Bieszczady Net., Twoje Bieszczady, e-sanok.pl, Pogorza.pl, Karpatywschodnie.pl Publikacja artykułów w czasopismach regionalnych i branżowych "Prządki" gmina Korczyna, "DPS" gmina Dukla, "Echo" gminy Iwonicz, "Nasz Rymanów", "Nasze Bieszczady", "Gazeta Bieszczadzka", "Nowiny", "Super Nowości", reagionalne dodatki ogólnopolskich dzienników, "Geoturystyka", "Przegląd Geologiczny" Bezpośrednie kontakty z firmami i instytucjami samorządowymi i branżowymi, tj: o Podkarpacki Urząd Wojewódzki, urzędy powiatowe i gminne z obszaru szlaku; o Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia "Pro Carpathia"; o Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna; o Lokalna Organizacja Turystyczna "Beskid Niski"; o LGD Kraina Nafty, LGD W dolinie Wisłoka ; o Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne "Bieszczady"; o Bieszczadzkie Towarzystwo Cyklistów; o Fundacja Partnerstwo dla Środowiska; o Gospodarstwa agroturystyczne z obszaru szlaku. Literatura Dziadzio, P. S., Borys.Z., Kuk S., Masłowski E., Probulski J., Pietrusiak M., Górka A., Moryc J., Baszkiewicz A., Karnkowski P., Karnkowski P.H., Pietrusiak M., 2005: Hydrocarbon resources of the Polish Outer Carpathians Reservoir parameters, trap types, and selected
hydrocarbon fields: A stratigraphic review, in J. Golonka and F. J. Picha, eds., The Carpathians and their foreland: Geology and hydrocarbon resources: AAPG Memoir 84, p. 259 291. Ślączka A., Kruglov S., Golonka J., Oszczypko N. and Popadyuk I., 2005: Geology and hydrocarbon resources of the Outer Carpathians, Poland, Slovakia, and Ukraine: general geology, AAPG Mem., v. 84, p. 221 25