I n f o r m a c j a p r a w n a

Warszawa, 25.02.2010 r. I n f o r m a c j a p r a w n a Przedmiot informacji: Emerytury pomostowe i rekompensaty na gruncie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. nr 237 poz.1656), a w szczególności : 1.Kiedy pracownik traci prawo do rekompensaty? - czy gdy pracodawca wpłaci 1, 5% na FEP i umieści pracownika na liście do ZUS -czy w chwili, gdy pracownik złoŝy wniosek o emeryturę do ZUS. 2. Jakie są zasady obliczania i wypłaty rekompensat? (w spół. K ) 3. Wyjaśnić niezrozumiałe zapisy ustawy: art. 2 ust.5, art. 21 ust. 1 i2 4. Czy przed złoŝeniem wniosku do ZUS o emeryturę naleŝy rozwiązać stosunek pracy? Podstawa prawna informacji ustawę z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych ( Dz. U. nr 237 poz. 1656)-dalej :EPU; ustawę z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ( t. j. Dz. U. 2009 r. Nr 153 poz. 1227); rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze(dz. U.1998 nr 162, poz. 1118); Zleceniodawca informacji: Zrzeszenie Związków Zawodowych Energetyków Podstawy faktyczne informacji: zapytanie Zleceniodawcy Strona1

Stan prawny: Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych jest wyrazem dążenia do stopniowej likwidacji możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę. Zawęża ona liczbę stanowisk definiowanych jako praca w szczególnych warunkach albo o szczególnym charakterze w stosunku do ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a z zatrudnieniem na tych stanowiskach związane były szczególne przywileje (również emerytalne). Na wstępie wyjaśnienia wymaga art. 21 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych w brzmieniu: Rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 15 lat. Istotą zmian, wprowadzonych ustawą o emeryturach pomostowych jest zmiana katalogu prac klasyfikowanych dotąd jako wykonywane w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 r. (t. j. Dz. U. 2009 r. Nr 153 poz. 1227) w art. 32 oraz art. 33 zawiera wykaz stanowisk, na których prace wykonywane są w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (przy czym odwołuje się do definicji zawartej w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.). Przepisy te określają krąg podmiotów uprawnionych do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Art. 32 ust. 3 stanowi, iż : Dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się: 1) pracowników organów kontroli państwowej; 2) pracowników organów administracji celnej; 3) pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną; 4) dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy; Strona2

5) nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm. ); 6) żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej; 7) pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a-5 i 8 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1229, z późn zm. ). Ponadto w ust. 4 wyżej powołanego art. znajduje się stwierdzenie, iż Wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów dotychczasowych. Owe przepisy dotychczasowe to Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, które w załącznikach zawiera wykaz prac w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego. A zatem na gruncie ustawy o emeryturach i rentach z FUS uprawnieni do uzyskania wcześniejszych świadczeń emerytalnych są pracownicy wykonujący prace w warunkach szkodliwych z rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. oraz z art. 32 i 33 ww. ustawy. Ustawa o emeryturach pomostowych zawęża w sposób wyraźny stanowiska, które związane są ze szczególnymi warunkami lub charakterem. Na gruncie tej (pomostowej) ustawy za tego rodzaju prace mogą być uważane tylko i wyłącznie te stanowiska, które są wymienione w wykazach, stanowiących załączniki nr 1 oraz nr 2 do ustawy. Definicja z art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych stanowi tylko katalog cech, które musiałaby spełniać dana praca, by zostać uznana przez ustawodawcę za wykonywaną w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. W obecnym stanie prawnym tylko stanowiska Strona3

wymienione w załącznikach nr 1 i 2 ustawy o emeryturach pomostowych są klasyfikowane jako prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Zatem podkreślić należy, że większość osób wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przed wejściem w życie ustawy o emeryturach pomostowych ( 1 stycznia 2009 r.) nie znalazła się w załącznikach nr 1 i 2 do ustawy, a zatem utraciło status pracowników szczególnych. Mamy więc do czynienia z zaostrzeniem kryteriów, które należy spełnić, aby móc ubiegać się o emeryturę przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Ustawodawca, ograniczając uprawnienia pracowników do przechodzenia na wcześniejsze emerytury, dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które przed 1 stycznia 2009 r., przepracowały co najmniej 15 lat w warunkach szczególnych lub w pracach o szczególnym charakterze przy uwzględnieniu definicji szerszej z art. 32 i 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przewidział rekompensaty, jako formę dodatku do przyszłej emerytury przyznawanej uprawnionemu po osiągnięciu przez niego wieku 60 (kobiety) lub 65 (mężczyźni) lat. Art. 21 ust. 2 opisywanej ustawy o emeryturach pomostowych w brzmieniu Rekompensata nie przysługuje osobie, która nabyła prawo do emerytury na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS. wyłącza z kręgu osób uprawnionych do żądania rekompensaty te z nich, które przeszły na wcześniejszą emeryturę na podstawie przepisów ustawy o FUS., czyli skorzystały z wcześniejszego świadczenia emerytalnego. W związku z powyższym rekompensata nie przysługuje osobie, która: ma prawo do wcześniejszej emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze określonej w ustawie o Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (art. 32 i 33 ustawy o FUS) lub ma ustalone prawo do emerytury pomostowej lub Strona4

ma ustalone prawo do emerytury górniczej, emerytury z tytułu wykonywania pracy górniczej oraz do emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek czy też przyznane nauczycielskie świadczenie kompensacyjne ( na podstawie przepisów art. 46, 50, 50a, 50e lub art. 184 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, bądź na podstawie przepisów art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela albo też na podstawie przepisów art. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy - Karta Nauczyciela ). Rekompensata przewidziana jest natomiast dla takiego kręgu podmiotów, które spełniają wymagania dla uzyskania wyżej wymienionych świadczeń ( wcześniejsza emerytura, emerytura pomostowa, górnicza itp.) ale nie ubiegały się o jego przyznanie, czyli nie złożyły wniosku. W związku z powyższym przejdą one na emeryturę z momentem osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego - 60 lat (kobiety) oraz 65 lat (mężczyźni). W składanym do ZUS wniosku o emeryturę powinni zaznaczyć,że ubiegają się także o obliczenie rekompensaty. Ponadto zatrudnienie w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze powinno zostać należycie udokumentowane, dlatego też ubiegający się o przyznanie rekompensaty do składanego wniosku o emeryturę powinni dołączyć świadectwo pracy lub zaświadczenie potwierdzające wykonywanie takiej pracy uzyskane od pracodawcy. Natomiast w przypadku osób wykonujących własną działalność twórczą lub artystyczną wymagane jest przedłożenie decyzji Komisji do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców, która dokumentuje okres i rodzaj prowadzonej działalności. Art. 2 ust. 5 ustawy o emeryturach pomostowych stanowi, iż rekompensata to odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Reasumując rekompensata przysługuje wtedy, jeśli osoba nie skorzysta z prawa do wcześniejszej emerytury w rozumieniu przepisów ustawy o FUS ani tez nie ma ustalonego Strona5

prawa do emerytury pomostowej czy też innego, ww. świadczenia, a urodziła się po 1948 roku i przed 1 stycznia 2009 r. pracowała przez co najmniej 15 lat w szczególnych warunkach lub wykonywała prace o szczególnym charakterze, zdefiniowane przez ustawę o emeryturach i rentach z FUS oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. Ustawa o emeryturach pomostowych wskazuje wzór na podstawie którego Zakład Ubezpieczeń Społecznych oblicza kwotę rekompensaty. Jej wysokość jest uzależniona od kilku czynników, przede wszystkim: ustalonego w pełnych latach faktycznego wieku ubiegającego się, na dzień 31 grudnia 2008r. liczby okresów składkowych i nieskładkowych wymienionych w ustawie emerytalnej; długości wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; obniżonego wieku emerytalnego określonego dla danego rodzaju pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, obliczając rekompensatę dla osoby, która przechodzi na emeryturę po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego (60 i 65 lat), korzysta z wzoru zamieszczonego w art. 22 1 ustawy o emeryturach pomostowych. ZUS, ustalając 15-letni okres zatrudnienia (przed 1 stycznia 2009 r. ) w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, uwzględnia tylko okresy pełnego i stałego wykonywania takiej pracy. Kwota będąca wynikiem tego działania jest dodatkiem do kapitału początkowego opiewającego na wysokość ustaloną na dzień 1 stycznia 1999 r., a nie jednorazowym, samodzielnym świadczeniem pieniężnym. Rekompensata wraz z kapitałem początkowym podlega waloryzacji zgodnie ze wskaźnikami waloryzacji w kolejnych latach. Strona6

Wysokość rekompensaty jest wyszczególniona w decyzji emerytalnej. Ma ona wpływ na wysokość powszechnej emerytury obliczonej na nowych zasadach, stanowiąc do niej dodatek z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wykonywanej przez uprawnionego przed wejściem w życie ustawy o emeryturach pomostowych. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. nałożyła na płatników (pracodawców) obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych za pracownika, który urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r. oraz wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych (art. 35 ust. 1 EPU). Wysokość składki to 1,5 % podstawy jej wymiaru, ustalonej na analogicznych zasadach jak podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Pracodawca (płatnik składek) jest również obowiązany przekazać do ZUS dane o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze do 31 marca danego roku kalendarzowego za poprzedni rok kalendarzowy ( zatem pierwsze zgłoszenie danych za 2010 r. musi mieć miejsce do 31 marca 2011 r.) Obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych nie ma związku z prawem pracownika do ubiegania się o rekompensatę. Prawo do rekompensaty mają ci pracownicy, urodzeni po 1948 r., którzy przepracowali przed 1 stycznia 2009 co najmniej 15 lat w warunkach szczególnych (ale w rozumieniu także wcześniejszych przepisów, czyli Rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. oraz ustawy o emeryturach i rentach z FUS). Składka na Fundusz Emerytur Pomostowych jest odprowadzana natomiast obowiązkowo przez płatników składek (pracodawców) za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu załącznika nr 1 i nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych. Biorąc pod uwagę powyższe, pracodawca, płatnik składek na FEP nie zajmuje się ani obliczaniem, ani wypłatą rekompensat z tytułu wykonywania prac w szczególnych warunkach albo o szczególnym charakterze. Kompetencje w tym przedmiocie posiada Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na wniosek ubiegającego się o emeryturę (wniosek o emeryturę wraz z rekompensatą należy złożyć na formularzu oznaczonym: ZUS Rp-1E). Przed ukończeniem 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn nie należy Strona7

składać wniosku o obliczenie wysokości rekompensaty, bo jej wysokość, wraz z kapitałem początkowym, podlega waloryzacji. Zatem złożenie do ZUS wniosku o emeryturę po osiągnięciu wieku emerytalnego (60, 65 lat) nie powoduje utraty prawa do rekompensaty. Ubiegający się o emeryturę powinien jednocześnie złożyć wniosek o obliczenie rekompensaty ( formularz: ZUS Rp-1E). Jeśli natomiast pracownik, spełniając wymogi ustawy o pomostówkach,uzyska prawo do emerytury pomostowej i wystąpi o nią z wnioskiem do ZUS, nie może zostać mu równocześnie przyznana rekompensata. Odnosząc się do ostatniego z pytań postawionych we wstępie należy podkreślić, że ustawowym wymogiem uzyskania emerytury pomostowej jest rozwiązanie stosunku pracy (art. 4 punkt 7 ustawy o emeryturach pomostowych). Z informacji uzyskanych w ZUS wynika jednakże, iż we wniosku o przyznanie emerytury pomostowej osoba ubiegająca się o nią może zaznaczyć, że rozwiązanie stosunku pracy nastąpi określonego dnia oraz zobowiązać się w terminie do trzydziestu dni od złożenia takiego wniosku do okazania (doniesienia) ZUS zaświadczenia o rozwiązaniu stosunku pracy. Z praktyki przyjmowanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na podstawie porozumienia z zainteresowanym przejściem na emeryturę pomostową wynika więc, że w dniu składania wniosku o emeryturę pomostową, osoba ubiegająca się o nią może jeszcze pozostawać w stosunku zatrudnienia, jednocześnie zobowiązując się do rozwiązania go i okazania stosownego zaświadczenia w terminie nie przekraczającym trzydziestu dni. Trzeba więc podkreślić, że jeśli stosunek pracy nie zostanie rozwiązany, a zaświadczenie o tym fakcie nie zostanie przedłożone do ZUS emerytura pomostowa nie będzie mogła zostać przyznana, bo zgodnie z brzmieniem art. 15 u. 1 EPU Prawo do emerytury pomostowej powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Warto też podkreślić, iż, według brzmienia art. 17 u. 4, ulega ono zawieszeniu zawsze, jeśli uprawniony do emerytury pomostowej podejmie pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, zdefiniowaną przez ustawę o emeryturach pomostowych. Strona8

Podsumowując warto zauważyć, że rekompensata to nie samoistne świadczenie pieniężne. Jest ona określana przez ustawę o emeryturach pomostowych jako dodatek do kapitału początkowego który jest ustalony na dzień 1 stycznia 1999 r. Kwota rekompensaty podlega również, jak kapitał początkowy waloryzacjom. Obliczenia tego dokonuje Zakład Ubezpieczeń Społecznych przy okazji ustalania prawa i wysokości emerytury przysługującej po ukończeniu 60 lat w przypadku kobiet oraz 65 lat w przypadku mężczyzn. Wniosek o obliczenie rekompensaty złożyć więc należy we wniosku o emeryturę (nie wcześniej) na jednym formularzu (ZUS Rp-1 E). Prawo do uzyskania rekompensaty mają osoby urodzone po 1948 roku, które równocześnie przed dniem 1 stycznia 2009 r. przez co najmniej 15 lat wykonywały prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu art. 32 i art. 33 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (szerszy katalog stanowisk z Rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r.) Pracodawca nie zajmuje się obliczaniem rekompensaty. Nie ma tez znaczenia fakt wpłacania przez niego składki na Fundusz Emerytur Pomostowych ani umieszczenie pracownika na liście do ZUS. Ustawa nakłada na pracodawcę obowiązek uiszczania składek na pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, a zaświadczenie o zatrudnieniu w takich warunkach będzie miało znaczenie tylko w kwestii wypisania przez pracodawcę zaświadczenia o takowym zatrudnieniu. Dzieje się tak tym bardziej, ze uprawnienie do rekompensaty nabywa osoba, która przed 1 stycznia 2009 r. wypracowała 15 lat w szczególnych warunkach (czyli nabyła to uprawnienie wcześniej niż powstał obowiązek wpłacania składek na FEP który to ustawa nakłada na pracodawców dopiero od stycznia 2010 r.). Ponadto samo wystąpienie pracownika z wnioskiem o przyznanie emerytury pomostowej jeszcze nie pozbawia go prawa do rekompensaty. Natomiast w przypadku ustalenia po złożeniu takiego wniosku przez uprawnionego przez ZUS prawa do emerytury pomostowej - ustaje prawo do ubiegania się o rekompensatę. Strona9

Rekompensata bowiem przewidziana jest tylko w przypadku, kiedy osoba ( ur. po 1948 r. oraz przed 1 stycznia 2009 r. wykonująca co najmniej 15 lat prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze) ubiegająca się o jej wyliczenie pracowała do osiągnięcia wieku emerytalnego (60, 65 lat w zależności od płci) - w związku z powyższym należy jej się rekompensata, spełniająca charakter odszkodowania, w postaci kwoty doliczonej do kapitału początkowego i w ten sposób wpływającej na wysokość wypłacanej emerytury. Warszawa 25.02.2010 Marcin Szymanek doradca prawny Strona10