CHARAKTERYSTYKA MOWY DZIECKA UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM (RODZAJE ZABURZEŃ, FORMY PRACY NA LEKCJI I W GRUPIE)

CHARAKTERYSTYKA MOWY DZIECKA UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO W STOPNIU LEKKIM (RODZAJE ZABURZEŃ, FORMY PRACY NA LEKCJI I W GRUPIE) CZĘŚĆ PRAKTYCZNA Zajęcia z uczniem z wadą wymowy (nie realizowanie głosek dentalizowanych: s z c dz, sz ż cz dż ; ś ź ć dź). Załącznik nr 1 CZĘŚĆ TEORETYCZNA Prawidłowy rozwój dziecka zależy w dużej mierze od umiejętności komunikowania się za pomocą przekazu werbalnego. Na bazie materiału językowego dziecko konkretyzuje swoje myśli, uczucia i pragnienia. Dodatkowo sprawność komunikowania się jest ważnym czynnikiem podczas nabywania nowej wiedzy i prawidłowego funkcjonowania w różnych sytuacjach życia codziennego. Dzieci, u których opanowanie mowy jest z różnego rodzaju powodów zaburzone, przejawiają różnego rodzaju trudności w społecznym funkcjonowaniu. Podając definicję L. Kaczmarka mówimy, więc że Mowa, to akt w procesie językowego porozumiewania się. Osoba mówiąca przekazuje informację, a rozmówca ją odbiera. Procesy te są możliwe, gdy zarówno odbiorca jak i nadawca znają ten sam język. 1.Rozwój mowy dziecka Prawidłowy rozwój dziecka rządzi się swymi prawami. Przebiega ściśle określonymi etapami, które maja swoje charakterystyczne cechy i określony czas pojawiania się. Dotyczy, to również rozwoju wymowy. Wymowę poszczególnych głosek dziecko przyswaja sobie stopniowo. L. Kaczmarek podaje następującą kolejność pojawiania się głosek Okres melodii ( 0-1 roku życia) Natychmiast po urodzeniu dziecko wydaje krzyk. Krzykiem i płaczem komunikuje swoje niezadowolenie. Później zaczyna kojarzyć, że ile razy krzyczy, to zawsze zjawia się matka. Jest to pierwsze porozumiewanie. W 2-3 miesiącu życia niemowlę zaczyna głużyć, to znaczy wytwarzać przypadkowe dźwięki gardłowe. Głużenie występuje również u dzieci głuchych. Około 5-6 miesiąca życia głużenie przekształca się w gaworzenie. Jest to zamierzone powstawanie dźwięków wydawanych przez dziecko zasłyszanych z otoczenia, dziecko bawi się nimi. W 7-8 miesiącu życia dziecko zaczyna reagować na mowę, tworzy wyrazy o konkretnym znaczeniu: ma-ma, ba-ba, ta-ta. W czwartym kwartale pierwszego roku życia pojawia się u dziecka rozumienie, które wyprzedza mowę dziecka. Okres melodii, to okres, w którym pojawiają się takie głoski jak: a, e, czasami: i, m, b, n, t, d, j mogą pojawić się pierwsze słowa. Okres wyrazu (1-2 rok życia) Wielki postęp w rozwoju mowy przypada na ten okres. W tym okresie dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek oprócz nosowych: ę, ą. Ze spółgłosek wymawia: p, b, t, m, d, k, ś, ć. Pozostałe najczęściej zastępuje innymi, które są dla niego łatwiejsze w wymowie. Wymawiane wyrazy są już kojarzone z konkretnymi przedmiotami lub osobą. Pod koniec 2 roku życia dziecko usiłuje nazywać swoje doznania. 1

Okres zdania (2-3 rok życia) Dziecko buduje pierwsze dwuwyrazowe zdania, początkowo tylko zdania twierdzące. Później pojawiają się zdania pytające i rozkazujące. Mowa dzieci między 2 a 3 rokiem życia jest zrozumiała dla osób nie tylko z najbliższego otoczenia. W okresie zdania dziecko powinno wypowiadać już następujące głoski: wargowe: p, b, m, pi, bi, mi; wargowo-zębowe: f, w, fi, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, di, ń, j; tylnojęzykowe: k, g, ch; przednio-językowo-zębowe: t, d, n; samogłoski nosowe: ą, ę. Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka. Okres swoistej mowy dziecięcej ( 3-7 rok życia) Słownik dziecka staje się bogaty i bardziej urozmaicony. Dziecko trzyletnie potrafi porozumiewać się z otoczeniem, jego mowa jest w pewnym stopniu ukształtowana, choć nie pozbawiona błędów, jej rozwój nadal trwa.. Dziecko potrafi już odróżnić szereg syczący: s, z, c, dz od ciszącego: ś, ź, ć, dź. Pod koniec 4 roku życia pojawia się głoska r, wcześniej pomijana lub zastępowana innymi głoskami l lub j. Między 4 5 rokiem życia pojawiają się głoski: sz, ż, cz, dż. Dziecko 7 letnie powinno wymawiać wszystkie głoski prawidłowo, zdarza się jednak, że ten okres przedłuża się i rozwój bywa nieco opóźniony. Prawidłowy rozwój mowy stanowi istotny element dojrzałości szkolnej dziecka. Od ucznia rozpoczynającego naukę w klasie pierwszej oczekuje się swobodnego wypowiadania się na bliskie mu życiowo tematy, umiejętności powtórzenia usłyszanego opowiadania, powiedzenia z pamięci wierszyka, słownego opisu obrazka. 2. Charakterystyka mowy dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim Mowa jest czynnością niezwykle złożoną i zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Trudno wyliczyć wszystkie te czynniki. O pewnych jednak należy wspomnieć ze względu na ich wpływ i znaczenie wychowawcze. Można do nich zaliczyć między innymi zdolności ogólne i specjalne, płeć i ogólne warunki społecznowychowawcze we wczesnym dzieciństwie. Upośledzenie Umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się (K.Kirejczyk 1981). Model rozwoju mowy osób upośledzonych w stopniu lekkim nie różni się zasadniczo od modelu rozwoju mowy dzieci z normą intelektualną. Rozwój mowy u jednych i drugich przebiega według tych samych etapów, aczkolwiek nie w tym samym czasie. Rozwój mowy jest na ogół opóźniony w związku, z czym wszystkie etapy zostają przesunięte w czasie. Przykładowo dzieci z normą intelektualną w wieku 4 lat są sprawnymi użytkownikami języka natomiast upośledzone umysłowo w stopniu lekkim albo jeszcze milczy, albo z trudnością tworzy pierwsze wyrazy i buduje nieporadne zdania. Na uwagę zasługuje głównie rozstęp między okresem wyrazu, a zdania upośledzonych umysłowo. Im przerwa miedzy samodzielnym tworzeniem słów, a budowaniem zdań jest dłuższa, tym z reguły głębsze jest upośledzenie umysłowe. Opóźnienie rozwoju mowy dotyczy wszystkich sfer słownej działalności (i potrzeby kontaktu słownego, programowania, realizacji, kontroli słownego aktu oraz porównywania rezultatu z wcześniejszym planem). Przejawia się to w anormalnym i opóźnionym rozwoju fonologicznego, morfologicznego, syntaktycznego, semantycznego poziomu języka 2

Wielu autorów badało strukturę wypowiedzi upośledzonych umysłowo w różnym wieku. Zbierając charakterystyczne opisy, można by scharakteryzować mowę tych dzieci w różnych płaszczyznach: Zaburzenia fonologiczne i morfologiczne Wady wymowy są bardziej złożone, nawarstwione i występują częściej. Co związane jest między innymi z nieprawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego, oddechowego oraz brakiem ich koordynacji. Błędna artykulacja głosek najczęściej dotyczy najbardziej złożonych artykulacyjnie głosek, czyli: r, sz, ż (rz), cz, dż. Głoski te mogą być zamieniane (substytucja), opuszczane (elizja) lub zniekształcane (deformacja). Zaburzenia semantyczne Zasób słownictwa jest bardzo ubogi. Obserwuje się niewłaściwe używanie nazw do określania przedmiotów, osób, zjawisk. Jego słownik czynny jest uboższy od biernego. Dzieci rozpoczynające naukę w pierwszej klasie w większości nie znają nazw otaczających ich przedmiotów. W ich słowniku znajdują się przede wszystkim rzeczowniki mające konkretne znaczenie, a brak jest słów uogólniających. Dzieci upośledzone umysłowo rzadko używają słów oznaczających cechy przedmiotu, słowa o przeciwstawnym znaczeniu, przysłówki (tu, tam, potem).ich słownik jest konkretny, i rzadko występują w nim określenia abstrakcyjne.. Zaburzenie syntaktyczne Dzieci porozumiewają się najczęściej za pomocą zdania prostego, ich wypowiedź jest przez to bardzo uboga. Jeśli budują zdania złożone to głównie współrzędnie łączne lub przeciwstawne. Wypowiedzi formułowane są głównie w czasie teraźniejszym, rzadziej w przeszłym, a sporadycznie w przyszłym. Wypowiedzi dzieci upośledzonych umysłowo są zaburzone pod względem gramatycznym. Błędy te polegają na braku koordynacji form gramatycznych, oraz na braku, lub nadmiarze zbędnych elementów w zdaniu To zjawisko poprawia się w miarę rozwoju psychofizycznego dziecka. Zaburzenie mowy narracyjnej Kształtowanie mowy narracyjnej charakteryzuje się zwolnionym tempem rozwoju i jakościowymi zmianami. Dzieci przez długi okres zatrzymują się na etapie - pytanie - odpowiedź i mowy sytuacyjnej. O wiele łatwiej dzieciom jest powtórzyć tekst, niż samym stworzyć opowiadanie. Należy dodać, że o sprawności komunikowania się tych osób nie decyduje tylko stopień upośledzenie ale również: - motywacja, - lęk komunikacyjny; - nastawienie otoczenia; - wychowanie językowe (w rodzinie, w grupie rówieśniczej); - osobowość itp. Odpowiednio kształcone i stymulowane dzieci lekko upośledzone umysłowo, stają się pełnosprawnymi użytkownikami języka potocznego mówionego, który jest zupełnie wystarczający w codziennej komunikacji werbalnej. 3

3. Wady wymowy Opóźnienie rozwoju mowy Częstym zjawiskiem towarzyszącym Upośledzeniu umysłowemu jest znaczne późniejsze pojawienie się poszczególnych stadiów rozwoju mowy. Należy zwrócić uwagę, że Opóźniony Rozwój Mowy to istotnie niższa sprawność językowa, powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana wieloma czynnikami. Może być spowodowane: niska inteligencją; zaburzeniami słuchu; uszkodzeniem mózgu; zaburzeniem psychicznym i emocjonalnym; opóźnieniem dojrzewania układu nerwowego; dysfunkcjami motoryki narządów mowy; zaniedbaniami środowiskowymi. Wyróżniamy proste i globalne opóźnienie rozwoju mowy. PROSTE dziecko rozwija się prawidłowo, rozumie, wykonuje nasze polecenia, a nie mówi. GLOBALNE Może występować na tle ogólnego niedorozwoju dziecka. ORM u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim ma głównie charakter: - globalny, gdyż obejmuje wszystkie rodzaje sprawności językowych. - niesamoistny, gdyż współtowarzyszy m. in. upośledzeniu umysłowemu - jest traktowane jako cecha upośledzenia umysłowego. - ma tendencję poprawy tzn. z wiekiem przybywa coraz więcej umiejętności językowych pozwalających na posługiwanie się mową w stopniu wystarczającym. Jednak postęp ten jest znacznie wolniejszy niż u dzieci z norma intelektualną. Dyslalia zaburzenia mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, bądź kilku dźwięków. Jest to zaburzenie dźwiękowej strony języka, wyrażające się w formie zniekształcenia głosek. Wyróżniamy dyslalię jednoraką ( jedna głoska wymawiana odmiennie); wieloraka (kilka lub kilkanaście głosek wymawianych odmiennie); całkowita /alalia/( wszystkie głoski wymawiane odmiennie.) Najczęstsze przyczyny dyslalii to: zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego (nieprawidłowa budowa języka, nieprawidłowa budowa podniebienia, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosowej); nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: (niska sprawność języka, zakłócona sprawność mięśni napinających i przywodzących, brak pionizacji języka); nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu: ( zaburzenie analizy i syntezy słuchowej, wybiórcze upośledzenie słuchu, obniżenie słyszalności, zaburzenia słuchu fonematycznego); niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym ( nieprawidłowe wzorce wymowy, nieprawidłowa atmosfera) W obrębie dyslalii wyróżniamy wszelkiego rodzaju seplenienia, rerania, nieprawidłową wymowę głosek k, g, bezdźwięczność i inne odchylenia od normalnej artykulacji. Sygmatyzm w języku polskim odnosi się do nieprawidłowej artykulacji trzech szeregów głosek: s z c dz ś ź ć dź sz ż cz dż. Nieprawidłowa artykulacja tych głosek w wymowie dziecka nosi nazwę seplenienia. Najczęściej spotykamy nieprawidłową realizację głosek: sz, ż, cz, dz, które są wymawiane jak ś, ź ć, dź lub s, z, c, dz. Głoski s, z, c, dz mogą być zmiękczone lub wymawiane jak sz, ż, cz, dż Wadliwa wymowa dźwięku r (rotacyzm), to wymawianie zamiast r jakiegoś innego dźwięku, np. l, ł, J,. Wyróżniamy następujące deformacje w/w głoski: rotacyzm języczkowy, rotacyzm boczny, rotacyzm wargowy, krtaniowy, gardłowy. Lelanie: wadliwe wymawianie głoski l, np. lala jaja. Łełanie: wadliwe wymawianie głoski ł, np. ławka jawka. 4

Geganie: wadliwe wymawianie głoski g, np. g = t lub g = d. Kekanie: wadliwe wymawianie głoski k, np. k = t Do wad wymowy zalicza się również bezdźwięczność, która polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, czyli bez drgań wiązadeł głosowych, np. woda fota. Inną często spotykaną wada jest nosowanie, zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe są wymawiane jak głoski ustne lub odwrotnie gdy głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym Deformacje (zniekształcanie) realizacja danej głoski zachodzi w połączeniu z nieprawidłowym ułożenie artykulatorów np. -seplenienie międzyzębowe (kiedy przy wymawianiu głosek dentalizowanych język znajduje się między zębami_ - wymowa boczna, - wymowa tylnojęzykowa, - wymowa gardłowa itp. Jąkanie jest funkcją niepłynności mówienia i reakcji jej towarzyszących. U dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest nieznaczny odsetek dzieci jąkających się.. Nie odnoszą się do swojej ewentualnej niepłynności jak uczniowie z normą intelektualną i nie przejmują się tym zaburzeniem dzięki czemu znika ona a w sposób naturalny. Jeżeli jednak takie zaburzenie występuje, terapia jest bardzo trudna i długotrwała ze względu na nieumiejętności współpracy z terapeutą i dokonania samokontroli. Zaburzenia mowy mogą być również spowodowane uszkodzeniem słuchu. Słuch ma ogromny wpływ na rozwój mowy i jego upośledzenie może być przyczyną występowania wielu zaburzeń. Najbardziej zauważalna wada mowy, powstała w wyniku uszkodzenia słuchu,polega na opuszczaniu lub zamianie głosek końcowych. 4. Postępowanie nauczyciela wobec dziecka z wadą wymowy Nauczyciel znający problem dziecka oraz wykazujący troskę o jego los może dziecku pomóc, a wtedy: - zaburzenia mowy nie mogą być powodem obniżania ocen, - dostrzeżone w pracach pisemnych błędy wynikające z zaburzeń mowy należy poprawiać nie wystawiając ocen negatywnych do momentu wyrównania niedoborów, - lepiej odpowiadają nie ponaglone, - odpowiedzi nie powinny być przerywane zwracaniem uwagi na potknięcia wynikające zaburzeń mowy, jednak podczas czytania możemy się umówić z uczniem, że ma odczytywać w prawidłowy sposób, - jeśli w pracach klasowych otrzyma zadania, które będzie mogło wykonać dobrze i zostać za nie publicznie pochwalone zostanie silniej włączone w zespół klasowy, - znając problemy dziecka o zaburzonej mowie, należy czuwać nad atmosferą w klasie, by nie dopuścić do sytuacji upokarzających je. - ćwiczenia językowe: utrwalanie prawidłowej wymowy w prostych zdaniach. - doskonalić analizę i syntezę słuchową (fonemową, sylabową, morfemową itp.) Jeśli nauczyciel wie, że uczeń z jego klasy uczęszcza na zajęcia logopedyczne, powinien dołożyć starań, by wesprzeć wysiłki dziecka i terapeuty. 5

- Jeżeli dziecko jąka się, pod żadnym względem nie można: mówić: Nie jąkaj się ; dziecko zastraszać, być niecierpliwym, mówić za dziecko, ani za nie odpowiadać; nie wolno kierować uwagi dziecka na jego sposób mówienia. Należy natomiast: zawsze tak samo reagować na to co dziecko mówi, a nie jak mówi; jeżeli dziecko śpieszy się, jest podniecone, możemy powiedzieć uspokój się, mamy dużo czasu itp.. Praca z dzieckiem z wadą wymowy w grupie internackiej - znając problemy dziecka o zaburzonej mowie, należy czuwać nad atmosferą w grupie, by nie dopuścić do sytuacji upokarzających je. - regularne ćwiczenia (codziennie po 5-10 minut), wykonywane w spokoju, bez ponagleń, ale z należytą starannością i kontrolą - różnego rodzaju zabawy językowe polegające na słuchowej i wzrokowej analizie i syntezie wyrazowej, sylabowej itp. (np. wymyślanie wyrazów na głoskę występująca na końcu wyrazu wypowiedzianego przez kolegę itp.) - różnego rodzaju ćwiczenia oddechowe, usprawniającą narządy artykulacyjne, ćwiczenia słuchu fonematycznego itp. - w/w ćwiczenia w młodszych grupach winny być oparte na zabawie, a w grupach starszych wychowanków należy opierać się na materiale językowym przerabianym na bieżąco w klasie na różnych przedmiotach. -praca z dzieckiem jąkającym się - zasady postępowania takie jak wymieniono powyżej. Dodatkowo można zastosować szereg ćwiczeń przy współpracy z logopedą (np. uczenie się wierszyka i mówienie go razem z nauczycielem powoli i wyraźnie; mówienie zdań w połączeniu z ruchem rąk i oddechu itp.) 6

PRZYKŁADOWE ĆWICZENIA CWICZENIA ODDECHOWE Prawidłowe oddychanie jest podstawą dobrej wymowy. Z obserwacji dzieci z opóźnionym rozwojem mowy i z wadami słuchu wynika, że oddychają one nieprawidłowo. Objawia się to: oddychaniem przez usta zamiast przez nos; krótką fazą wydechową; nierównomierną siłą wydechu w trakcie budowania wypowiedzi ustnych; nieekonomicznym zużywaniem powietrza w czasie mówienia. Propozycje niektórych ćwiczeń oddechowych : - Wdech nosem ( usta zamknięte ) i wydech ustami. Usta w czasie wydechu ułożone jak przy wymowie głoski u ( chuchanie ). - Dmuchanie na płomień świecy, piłkę pingpongową, kulę z waty zaczepioną na nitce i tworząca wahadełko, dmuchanie na wiatraczek, przez rurkę do szklanki z wodą. - Duży i powolny wdech nosem przy zamkniętych ustach i bez zatrzymania powietrza. Powolny wydech, wargi ułożone jak przy wymawianiu głoski u. - Jesteśmy na wycieczce na łące : wąchamy kwiatki; wciągamy zapach i zatrzymujemy go jak; najdłużej, potem wydmuchujemy; zdmuchujemy puch z mlecza, płatki z kwiatków - Szumi wiatr: szszszszsz ( raz głośniej, raz ciszej ). - Chuchamy na zmarznięte ręce: chuuu, chuuu. - dmuchanie baniek mydlanych, - wdech ręce do góry, wydech - ręce opadają - mówienie samogłosek na jednym wydechu, lub wybrzmiewacie spółgłosek trwałych: w, f, s, z, sz, ż, powtarzanie zdań na jednym wydechu itp ĆWICZENIA NARZĄDÓW ARTYKULACYJNYCH Prawidłową wymowę głosek warunkuje odpowiedni poziom sprawności narządów artykulacyjnych, głównie języka, warg i podniebienia. Narządy mowne można usprawniać przez ich gimnastykę. Dzieci z wadami wymowy mają najczęściej duże kłopoty z wykonywaniem prostych ćwiczeń, nie mają też wyczucia ułożenia narządów mowy. Przekrój narządów artykulacyjnych stanowi załącznik nr 3 Ćwiczenia warg - przesadnie wyraźne wymawianie samogłosek u i ( przy u wargi ściągnięte do przodu, przy i kąciki ust cofnięte) zabawa w naśladowanie syreny. - Wymawianie samogłosek a o przy szeroko otwartych ustach; - Przesadnie wyraźne wymawiane wymawianie a- o u; - Cmokanie ( dziecko udaje, że stara się rozłączyć sklejone wargi); - Utrzymywanie ołówka między nosem a warga górną ( zabawa w wąsy); - Przesuwanie ściągniętych warg na prawo na lewo; - Czesanie dolnymi zębami wargi górnej i na odwrót; - Parskanie wargami ( zabawa w motor); - Gwizdanie; - Przerzucanie powietrza z jednego policzka do drugiego ( zabawa w naśladowanie czynności płukania ust wodą ); - Nabieranie powietrza pod wargą dolną, potem górną ); - Dmuchanie na płomień świecy, kulkę papieru; - Wciąganie i nadymanie policzków ( zabawa w udawanie grubaska i chudzielca ); - Ssanie wargi dolnej, potem górnej; 7

- Cofanie raz jednego raz drugiego kącika ust; - Masowanie rozciągniętych, napiętych warg palcami od środka na boki; - Granie palcami na wargach; - Gwałtowne rozwieranie zaciśniętych warg ( zabawa w pyszczek ryby); - Wyrywanie kartki papieru z zaciśniętych warg; - Mocne wymawianie sylab pa... pa.. pa...- kartka trzymana przed dziecka ustami powinna odskakiwać; - Unoszenie wargi górnej przy zamkniętych zębach, podobnie wypuszczanie wargi dolnej; - Nadymanie policzków i powolne wypuszczanie powietrza ( zabawa w dziurawy balonik). Ćwiczenia języka Rozpoczynamy od obszernych ruchów języka na zewnątrz jamy ustnej, z przechodzeniem do ruchów drobniejszych wewnątrz; - oblizywanie warg usta szeroko otwarte ( można wargi posmarować kremem czekoladowym) - wysuwanie języka do przodu i cofanie w głąb jamy ustnej ( bez kontaktu z wargami); - dotykanie językiem wargi górnej, dolnej, - wahadełko kierowanie języka w kąciki ust bez dotykania językiem warg i zębów; - klaskanie językiem zabawa w konika; - oblizywanie zębów usta szeroko otwarte; - mlaskanie czubkiem i środkiem języka; - wypychanie językiem policzków (udawanie ssania cukierka); - otwieranie i zamykanie zębów bez odrywania języka od podniebienia; - wyraźne wymawianie i a, bez poruszania brodą, przy szeroko otwartych ustach; - przeciskanie języka między zębami; - wymawianie głoski t t t... przez uderzanie końcem języka o podniebienie; podobnie z głoską d naśladowanie odgłosu strzelania z karabinu, - wymawianie sylab la, la, la... lo, lo, lo... le, le, le... - ruszanie jedynie językiem -nie brodą ( usta szeroko otwarte); - ciskanie językiem na podniebienie ( usta otwarte) zwalnianie nacisku, - układanie języka w rulonik. Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie - ziewanie z opuszczoną nisko dolną szczęką; - kaszlenie z wysuniętym na zewnątrz językiem; - płukanie gardła ciepłą wodą, tzw. gulgotanie; - chrapanie na wdechu i wydechu; - wymawianie głosek g, k z samogłoskami, - oddychanie wyłącznie przez usta lub wyłącznie przez nos; - ssanie smoczka; - głębokie oddychanie wdech nosem, wydech ustami usta cały czas otwarte, - przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki ( wciąganie powietrza); - wciąganie policzków. 8

ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO (SŁUCHOWE) Słuch fonematyczny, to zdolność precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy. Dziecko ma za zadania z potoku mowy wyodrębnić wyrazy, z wyrazów sylaby, a z sylab głoski. Musi też odróżnić poszczególne głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie Ćwiczenia dla dzieci młodszych, oraz dla dzieci z wadą słuchu: - rozpoznawanie dźwięków z otoczenia: uderzanie pałeczką w różne przedmioty, dzieci odgadują; rozpoznawanie głosu, szmeru, i źródła dźwięku, miejsca kierunku odległości, ilości dźwięków (dużo-mało), głośności dźwięków (głośno-cicho) - różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt - rozpoznawanie osób po głosie: Kto jest podmiotem głosu, np. dziecko, nauczycielka - Rozpoznawanie poszczególnych dzieci po głosie: dziecko zmieniło głos i naśladuje np. głos: bociana, kury itp. - ćwiczenia z dźwiękami wydawanymi przez instrumenty, zegary - zabawy dźwiękonaśladowcze - rozpoznawanie melodii, rytmu, tempa, klaskanie w rytm. Ćwiczenia związane z mową - wyróżnianie wyrazów w zdaniu (posługujemy się głownie zdaniami prostymi, unikami przyimków i spójników) - wydzielanie sylab w wyrazach (wystukiwanie, wyklaskiwanie, kończenie wyrazów za pomocą sylab, rozsypanki sylabowe itp.) - wyodrębnianie samogłoski w nagłosie wyrazu. -wydzielanie spółgłoski nagłosowej - wyszukiwanie przedmiotów zaczynających się na daną literę - wydzielanie głosek w łatwych wyrazach - wydzielanie spółgłoski wygłosowej - wydzielanie grup spółgłoskowej o trudnej budowie -różnicowanie wyrazów różniących się tylko jedną głoską ( np. bułka półka) ĆWICZENIA RYTMIZUJĄCE Celem tych ćwiczeń jest doskonalenie motoryki i wspieranie funkcji ruchowej narządów artykulacyjnych. Służyć temu będą ćwiczenia łączące muzykę, ruch i ekspresję wokalną np.: - kląskanie do muzyki, wymawianie sylab do muzyki, - wymawiane rytmicznie krótsze dłuższe teksty, - rytmizując (mówiąc, śpiewając, recytując) wyrazy( np. swoje imiona, nazwy zwierząt itp.) BIBLIOGRAFIA Balejko A. Pomagam dziecku w mówieniu, czytaniu i pisaniu, Białystok 1996 Balejko A. Uczymy się ojczystej mowy, Białystok 1994 Balejko A. Jak usuwać wady mowy, Białystok 1993 Chmielewska E. Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielecka Oficyna Wydawnicza 1966 Demel G. Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1994 Kaczmarek L. Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie 1988 Spałek E., Piechowicz Kułakowska C. Jak pomóc dziecku z wadą wymowy, Kraków1996 Logopedia - red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Opole 2001 Styczek I. Zarys logopedii.warszawa 1970 Sachajska E. Uczymy poprawnej wymowy. Warszawa 1992 Skorek M. Oblicza wad wymowy. Warszawa 2001 9

Załącznik nr 1 KOREKTA WAD WYMOWY prowadząca Lipińska Beata grupa substytucje w zakresie głosek dentalizowanych wszystkich szeregów (syczącego -s z c dz; szumiącego- sz ż cz dż; ciszącego ś ź ć dź) Temat: Utrwalanie prawidłowej artykulacji głoski s w izolacji w zabawach i ćwiczeniach na materiale słownym Założone cele do realizacji: - doskonalenie wymowy głoski dentalizowanej s w izolacji i w sylabach - usprawnianie narządów artykulacyjnych - doskonalenie analizy i syntezy wzrokowo słuchowej -doskonalenie znajomości znaku graficznego (litery) głoski s Metody: - oglądowa pokaz ilustracji, pokaz czynności w ćwiczeniach -praktycznego działania ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, zabawy - słowne instrukcja słowna czynności, rozmowa, opowiadanie, Środki dydaktyczne: ilustracje i plansze do zabaw i ćwiczeń; maskotka smok, papierowa postać dziewczynki z ubraniami; szablony literowe i sylabowe; stojak do ćwiczeń oddechowych wraz z zawieszkami (kółka w odpowiednich kolorach i literach); słomka, tekst pt.: Smok Staś (autorstwo własne). Przebieg zajęć Ćwiczenia narządów artykulacyjnych ćwiczenia warg: - Bocian i żabka - ściąganie i rozciąganie warg, tak aby były widoczne zęby (równocześnie wymawiamy głoski u i e ) - Myszka - krzywienie ust w lewo i w prawo ćwiczenia języka Język Psotnik : - wysuwanie na brodę i cofanie do buzi płaskiego języka - dotykanie czubkiem języka dolnych zębów i wymawianie e - wypychanie językiem dolnej wargi 10

- oblizywanie dolnej wargi - Ćwiczenia oddechowe: - przypomnienie zasady prawidłowego oddychania podczas ćwiczeń oddechowych (powietrze wdychamy nosem, a wydychamy ustami), kilka swobodnych oddechów; - Stojak dmuchanie na zawieszone kółka według instrukcji (najpierw na odpowiednie kolory, a następnie na literę s (mocno, lekko, z wymawianiem głoski s; - Wycieczka samochodowa za pomocą słomki (w która dziecko dmucha mając język ułożony za zębami dolnymi), dziecko przenosi ilustracje (wcześniej wylosowane), za pomocą słomki do planszy przedstawiającej samochód; Ćwiczenia fonematyczne: - słuchanie opowiadania Pt.: Smok Stasio i jednocześnie wyszukiwanie na planszy ilustracji, o których mowa jest w tekście - Ubieramy Sabinkę dziecko ubiera papierowa lalkę tylko w ubrania, które w swojej nazwie zawierają głoskę s (spodnie, sweter, spódniczka, chusta, sandały itp.) Ćwiczenia słuchowo ortofoniczne: 1. Ćwiczenia w artykułowaniu głoski s w izolacji: - Gąski do domu - przypominamy prawidłowy układ artykulatorów podczas wymawiania głoski s i prosimy dziecko, aby wydawało taki dźwięk przed goniącym gąski chłopcem. Jednocześnie dziecko prowadzi (cały czas sycząc) gąski według trasy wskazywanej przez nauczyciela. - Labirynt naśladujemy węża, który szuka wyjścia z labiryntu. Dziecko przesuwa literkę s (podobną do kształtu węża) do miejsca wskazanego przez prowadzącego - Co słyszysz? - Wyodrębnianie przez ucznia pierwszej głoski w wyrazie, wyszukiwanie nazwanej litery, próba odczytywania nowych 3-literowych wyrazów zawierających literę s (analiza i synteza fonemowa) 2. Ćwiczenia w artykułowaniu głoski s w sylabach: sa; so; se - próba wymawiania głoski s w połączeniu z samogłoską, nadal przedłużając głoskę s - Dokończ wyraz - zabawa polegająca na odczytaniu podanej sylaby, a następnie wskazanie ilustracji, której nazwa zaczyna się na tą sylabę. Zakończenie zajęć Podsumowanie. W nagrodę za prawidłową pracę na zajęciach, dziecko otrzymuje maskotkę smoka Stasia do ćwiczeń w internacie. 11