ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH. Nr 2 (2) 2015

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Se ri a ROL NICTWO Nr 2 (2) 2015 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko Katedra Gleboznawstwa i Chemii Rolniczej Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach barbara.symanowicz@uph.edu.pl WPŁYW NAWOŻENIA MINERALNEGO NA ZAWARTOŚĆ FOSFORU W RUTWICY WSCHODNIEJ (GALEGA ORIENTALIS Lam.) I W GLEBIE Effect of mineral fertilization on the content of phosphorus by eastern galega (Galega orientalis Lam.) and soil Streszczenie: W pracy przedstawiono zmiany zawartości fosforu w roślinach i glebie pod wpływem nawożenia N, P, K i Ca. Rutwicę wschodnią (Galega orientalis Lam.) uprawiano w latach 2007-2009. Doświadczenie polowe prowadzono na poletkach doświadczalnych, należących do Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. W badaniach uwzględniono trzynaście obiektów nawozowych: bez nawożenia, N, P, K, NPK, NP, NK, PK, NPKCa, PKCa, Ca, NKCa, NPCa. W kolejnych latach badań stosowano następujące nawożenie: N 20, P 50, K 150, Ca 150 kg. ha -1. W każdym roku zbierano rutwicę wschodnią w fazie pąkowania, w trzech terminach. Całkowitą zawartość fosforu w roślinach i glebie oznaczono metodą ICP-AES na spektrofotometrze emisyjnym z plazmą wzbudzaną indukcyjnie. W pierwszym roku badań średnia zawartość fosforu w rutwicy wschodniej zmniejszała się istotnie pod wpływem nawożenia, natomiast w drugim i trzecim roku prowadzenia doświadczenia odnotowano zwiększenie zawartości fosforu. Największe ilości fosforu oznaczono w rutwicy wschodniej w I i III terminie zbioru w kolejnych latach prowadzenia doświadczenia. W kolejnych latach badań całkowita zawartość fosforu oznaczona w glebie wiosną i jesienią ulegała systematycznemu zmniejszaniu. Słowa kluczowe: nawożenie mineralne, gleba, rutwica wschodnia, fosfor Wstęp W ostatnich latach obserwuje się duże zainteresowanie nowymi gatunkami roślin uprawnych [Jeske i in. 2015]. Prowadzone w środkowowschodniej Polsce badania dotyczące adaptacji rutwicy wschodniej, pochodzącej z Kaukazu, wskazały na możliwość jej uprawy. Można ją uprawiać z przeznaczeniem na paszę dla zwierząt, w tym także dla drobiu w formie zielonki, siana, suszu, kiszonki, koncentratu białkowego [Jamroz i in. 2001] i jako roślinę energetyczną [Rozbicki i Grużewska 2015]. Rutwica wschodnia (Galega orientalis Lam.) jest wieloletnią rośliną bobowatą, bogatą w makro- i mikroelementy [Raig i in. 2001, Symanowicz i in. 2004, Symanowicz i Kalembasa 2010, Żarczyński i in. 2008, Symanowicz i in. 2014, 2015], oraz dobrym

38 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko przedplonem dla roślin następczych [Mazur i Mazur 2010]. W badaniach przeprowadzonych na Podlasiu z wykorzystaniem izotopu 15 N określono duże możliwości biologicznej redukcji azotu z atmosfery (średnio 380 kg. ha -1 ) przez rutwicę wschodnią [Kalembasa, Symanowicz 2010], po wprowadzeniu do gleby bakterii Rhizobium galegae [Reichel i in. 1984, Vanace 1998, Trabelsi i in. 2009]. Decydujący wpływ na plon i skład chemiczny biomasy rutwicy mają: nawożenie, gleba, warunki atmosferyczne, faza rozwojowa i rok uprawy [Virkajärvi i Varis 1991, Valkonen 1993, Borowiecki 2004, Symanowicz 2007]. Stosowanie fosforu w nawożeniu roślin uprawnych nabiera ostatnio dużego znaczenia w związku z jego dodatnim bilansem w Polsce [Kopiński i Tujaka 2010]. Średnia nadwyżka fosforu dla całego kraju wynosi 5 kg. ha -1 UR. W przypadku uprawy rutwicy wschodniej optymalne nawożenie mineralne, w tym również nawożenie fosforowe, nie jest jeszcze dobrze poznane. Niedobór lub nadmiar tego pierwiastka może przyczynić się do obniżenia zarówno ilości, jak i jakości plonów. W literaturze krajowej brakuje danych dotyczących ilościowych zmian zawartości fosforu w biomasie kolejnych pokosów rutwicy wschodniej i w glebie, w warunkach zróżnicowanego nawożenia mineralnego. Celem pracy było określenie zmian w zawartości fosforu w suchej masie rutwicy wschodniej zbieranej w trzech terminach oraz w glebie pod wpływem nawożenia N, P, K i Ca. Materiał i metody badań Doświadczenie polowe prowadzono w latach 2007-2009 na plantacji założonej w 2004 roku, w układzie całkowicie losowym, w trzech powtórzeniach, na poletkach doświadczalnych Katedry Gleboznawstwa i Chemii Rolniczej Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. W badaniach uwzględniono trzynaście obiektów nawozowych: bez nawożenia, N, P, K, NPK, NP, NK, PK, NPKCa, PKCa, Ca, NKCa, NPCa. Doświadczenia polowe prowadzono na glebie wytworzonej z piasku gliniastego, która zawierała 31,5 g. kg -1 węgla w związkach organicznych, 1,66 g. kg -1 azotu całkowitego, ph w KCl o stężeniu 1 mol. dm -3 6,6. Zasobność gleby w przyswajalne formy fosforu i potasu oznaczono metodą Egnera-Riehma określono jako wysoką (80 mg. kg -1 P i 140 mg. kg -1 K), a magnezu oznaczono metodą Schachtschabela jako średnią (50 mg. kg -1 ). Siew rutwicy wschodniej wykonano w trzeciej dekadzie kwietnia 2004 roku na głębokość 2-3 cm w dawce 24 kg. ha -1 w rzędy co 12-15 cm. Skaryfikowane mechanicznie nasiona wysiano do gleby zainfekowanej szczepem bakterii Rhizobium galegae. Pierwsze wschody wystąpiły po dwóch tygodniach. W związku z powolnym tempem wzrostu roślin w pierwszym roku wegetacji, potraktowano ten rok jako badania wstępne. W kolejnych latach badań stosowano następujące nawożenie: N 20 kg. ha -1 w formie 34% saletry amonowej, wczesną wiosną; P 50 kg. ha -1 w formie superfosfatu potrójnego 46%, jesienią; K 150 kg. ha -1 w formie 60% soli potasowej, w dwóch dawkach: I dawka (100 kg. ha -1 K) wczesną wiosną, II dawka (50 kg. ha -1 K) po I pokosie; Ca 150 kg. ha -1 w formie wapna dolomitowego, jesie-

Wpływ nawożenia mineralnego na zawartość fosforu w rutwicy wschodniej 39 nią. W czasie wegetacji prowadzono zabiegi pielęgnacyjne związane z niszczeniem chwastów. Kolejne trzy pokosy rutwicy wschodniej zbierane były w fazie pąkowania. Wiosną i jesienią pobierano próbki gleby. W materiale glebowym i roślinnym całkowitą zawartość fosforu oznaczono metodą ICP-AES [Szczepaniak 2005]. Wyniki oznaczeń opracowano statystycznie wykorzystując analizę wariancji jednoczynnikowej (ANOVA), a istotne różnice obliczono wykorzystując test Tukeya przy poziomie istotności p 0,05. W celu określenia zależności pomiędzy zawartością fosforu w roślinie i w glebie obliczono współczynniki korelacji prostej [Pakiet Statistica PL 12; StatSoft]. Istotność stwierdzonych korelacji określono przez porównanie wartości empirycznych z wartościami krytycznymi r przy poziomie istotności p 0,05. Średnie temperatury powietrza i miesięczne sumy opadów w okresach wegetacyjnych, w latach prowadzenia doświadczenia przedstawiono w tabeli 1. Warunki atmosferyczne miały duży wpływ na zawartość fosforu w rutwicy wschodniej i w glebie. Temperatury powietrza w kolejnych latach badań kształtowały się na poziomie średnich z wielolecia. Zbyt niskie temperatury powodowały ograniczone pobieranie fosforu, a duża ilość opadów w pierwszym i drugim roku badań wpłynęła na zwiększone wymywanie go w głąb profilu glebowego. Miało to korzystny wpływ na pobieranie fosforu przez rutwicę wschodnią, roślinę o głębokim systemie korzeniowym. Mniejsza ilość opadów w trzecim roku prowadzenia badań przyczyniła się do zmniejszonego pobierania fosforu przez roślinę testową. Tabela 1. Warunki meteorologiczne w okresie badań w latach 2007-2009. Dane ze Stacji Meteorologicznej w Siedlcach Table 1. Meteorogical conditions during the studies in 2007-2009 years. Raported by the Measurement Centre in Siedlce Lata Miesiące Months Średnia Years IV V VI VII VIII IX Mean Średnie miesięczne temperatury powietrza ( C) Means monthly air temperature ( C) 2007 (1) 2008 (2) 2009 (3) 8,3 9,1 10,0 14,5 12,7 12,8 18,2 17,4 15,8 18,5 18,4 19,3 18,6 18,5 17,3 13,1 12,2 14,3 15,2 14,7 14,9 Średnie wielolecia Multiyear average 1987-2000 7,8 12,5 17,2 19,2 18,5 13,1 14,7 Sumy miesięczne opadów (mm) Total monthly rainfalls (mm) Suma Sum 2007 (1) 2008 (2) 2009 (3) Średnie wielolecia Multiyear average 1987-2000 21,2 28,2 1,8 59,1 85,6 19,9 59,9 49,0 54,5 70,2 69,8 18,8 31,1 75,4 31,9 67,6 63,4 4,5 309,1 371,4 131,4 38,6 44,1 52,4 49,8 43,0 47,3 275,2

40 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko Wyniki badań własnych i dyskusja Systematyczne nawożenie mineralne, zgodnie z potrzebami nawozowymi roślin, gwarantuje dobre jakościowo i wysokie plony oraz nie powoduje zubożenia gleby w składniki pokarmowe. W badaniach własnych w kolejnych latach prowadzenia doświadczenia największe przyrosty biomasy rutwicy wschodniej stwierdzono dla I terminu zbioru. W uprawie roślin bobowatych fosfor dodatkowo wpływa na prawidłowe ukorzenienie roślin i zwiększenie aktywności mikroorganizmów glebowych, a w konsekwencji na przemiany i dostępność wszystkich składników pokarmowych. Zwiększa również zimotrwałość oraz odporność roślin na niedobory wody i choroby. Zawartość fosforu oznaczona w suchej masie rutwicy wschodniej, zbieranej w fazie pąkowania, w kolejnych latach badań była istotnie zróżnicowana pod wpływem zastosowanego nawożenia mineralnego (tab. 2, 3, 4). W pierwszym roku badań istotnie największą zawartość fosforu (średnia z I, II i III terminu zbioru) 3,67 g. kg -1 s.m. oznaczono w rutwicy wschodniej zebranej z obiektu kontrolnego (tab. 2). Tabela 2. Zawartość fosforu w rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.) w pierwszym roku badań, g. kg -1 s.m. Table 2. The content of phosphorus in the eastern galega (Galega orientalis Lam.) in the first year of the study, g. kg -1 DM Nawożenie mineralne Mineral fertilization 0 N P K NPK NP NK PK NPKCa PKCa Ca NKCa NPCa Terminy zbioru rutwicy wschodniej Terms of harvest of eastern galega I II III 3,33 3,53 3,45 2,78 3,18 2,99 3,22 2,92 3,29 3,40 3,27 3,35 3,06 4,54 2,05 3,44 2,31 2,20 1,80 2,03 2,06 2,07 3,10 2,23 2,20 2,75 3,14 2,07 3,01 2,46 2,46 2,47 2,29 2,41 2,39 2,58 2,70 2,45 2,55 Średnia Mean 3,67 2,55 3,30 2,52 2,61 2,42 2,51 2,46 2,58 3,03 2,73 2,67 2,79 Średnia Mean 3,21 2,52 2,54 2,76 NIR 0,05-LSD 0,05 0,24 0,36 0,24 0,26 N-20, P-50, K-150, Ca-150 kg. ha -1 Zawartość ta przekraczała poziom 3 g. kg -1 s.m. określony przez Falkowskiego i in. [2000] jako optymalny. Zastosowane zróżnicowane nawożenie mineralne N, P, K i Ca istotnie wpłynęło na zmniejszenie zawartości fosforu w suchej masie rutwicy

Wpływ nawożenia mineralnego na zawartość fosforu w rutwicy wschodniej 41 wschodniej, zbieranej w kolejnych terminach zbioru. Fakt ten należy łączyć ze zwiększoną koncentracją fosforu w mniejszym plonie, jaki uzyskano z obiektu bez nawożenia oraz wysoką zasobnością gleby w przyswajalny fosfor na obiekcie kontrolnym. W rutwicy wschodniej zebranej w I terminie istotne zmniejszenie zawartości fosforu stwierdzono pod wpływem nawożenia K, NP i PK, a podczas zbioru w II i III terminie na wszystkich obiektach nawozowych wystąpiło istotne obniżenie zawartości fosforu w odniesieniu do obiektu kontrolnego. Średnia zawartość fosforu w roślinach testowych oraz zawartość oznaczona w II terminie zbioru w pierwszym roku badań była istotnie ujemnie skorelowana (r = -0,60) z całkowitą zawartością fosforu oznaczoną w próbkach gleby pobranych jesienią. W drugim roku badań w rutwicy wschodniej zebranej z poletek obiektu kontrolnego odnotowano zmniejszenie zawartości fosforu w odniesieniu do pierwszego roku badań (tab. 3). Tabela 3. Zawartość fosforu w rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.) w drugim roku badań, g. kg -1 s.m. Table 3. The content of phosphorus in the eastern galega (Galega orientalis Lam.) in the second year of the study, g. kg -1 DM Nawożenie mineralne Mineral fertilization 0 N P K NPK NP NK PK NPKCa PKCa Ca NKCa NPCa Terminy zbioru rutwicy wschodniej Terms of harvest of eastern galega I II III 2,67 2,84 3,19 2,67 3,16 3,44 2,97 3,85 3,96 3,21 3,35 3,65 3,12 2,65 2,70 3,39 2,40 2,98 2,92 2,90 2,47 2,69 2,94 3,16 2,85 2,77 2,30 3,44 3,82 2,98 3,27 3,18 3,54 2,45 2,43 2,59 2,80 2,57 2,43 Średnia Mean 2,54 2,99 3,47 2,68 3,14 3,18 3,14 2,92 3,03 2,91 3,10 3,02 2,77 Średnia Mean 3,24 2,83 2,91 2,99 NIR 0,05-LSD 0,05 0,72 0,46 0,68 N-20, P-50, K-150, Ca-150 kg. ha -1 Mogło to być związane z wyczerpaniem przyswajalnych form fosforu, stanowiących naturalną wysoką zasobność gleby. Zastosowane nawozy mineralne średnio zwiększały zawartość fosforu w rutwicy wschodniej, ale istotny wzrost stwierdzono tylko w roślinach testowych nawożonych fosforem w dawce 50 kg. ha -1. Rośliny testowe nawożone NP, PK, NPKCa i NKCa z pierwszego terminu zbioru w dru-

42 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko gim roku doświadczenia charakteryzowały się istotnie większą zawartością fosforu w odniesieniu do obiektu kontrolnego. W rutwicy wschodniej zebranej w drugim terminie istotne różnice w zawartości fosforu stwierdzono tylko pomiędzy obiektami nawozowymi P i K. Również pod wpływem nawożenia N, P, K, NPK, NP, NK, Ca istotne zwiększenie zawartości fosforu w rutwicy wschodniej zebranej w trzecim terminie potwierdziły obliczenia statystyczne. W trzecim roku badań istotne zwiększenie średniej zawartości fosforu w suchej masie rutwicy wschodniej odnotowano pod wpływem nawożenia NP, PKCa i Ca (tab. 4). Istotnie większą zawartością fosforu w odniesieniu do obiektu kontrolnego charakteryzowała się rutwica wschodnia zebrana w pierwszym terminie, nawożona NP, PKCa, Ca i NPCa. Istotne różnice w zawartości fosforu w rutwicy zebranej z drugiego terminu stwierdzono tylko między nawożoną P i NKCa. Rośliny z trzeciego terminu nawożone NP, PKCa, Ca i NKCa zawierały istotnie więcej fosforu w porównaniu do tych zebranych z obiektu kontrolnego. Średnia zawartość fosforu w rutwicy wschodniej zebranej w trzecim roku prowadzenia doświadczenia była istotnie skorelowana (r = 0,57) z całkowitą zawartością fosforu w glebie w okresie wiosennym. Tabela 4. Zawartość fosforu w rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.) w trzecim roku badań, g. kg -1 s.m. Table 4. The content of phosphorus in the eastern galega (Galega orientalis Lam.) in the third year of the study, g. kg -1 DM Nawożenie mineralne Mineral fertilization Terminy zbioru rutwicy wschodniej Terms of harvest of eastern galega I II III Średnia Mean 0 N P K NPK NP NK PK NPKCa PKCa Ca NKCa NPCa 2,24 2,32 2,64 2,55 2,53 3,06 2,36 2,43 2,46 3,09 2,99 2,65 2,98 2,21 2,59 2,76 2,31 2,28 2,74 2,37 2,19 2,52 2,42 2,29 2,12 2,50 2,15 2,43 2,56 2,42 2,36 2,62 2,26 1,98 2,53 2,74 3,05 2,99 2,55 2,20 2,45 2,65 2,43 2,39 2,81 2,33 2,20 2,50 2,75 2,78 2,59 2,68 Średnia-Mean 2,64 2,40 2,51 2,52 NIR 0,05-LSD 0,05 0,52 0,63 0,45 0,55 N-20, P-50, K-150, Ca-150 kg. ha -1

Wpływ nawożenia mineralnego na zawartość fosforu w rutwicy wschodniej 43 Średnia zawartość fosforu w suchej masie roślin testowych w kolejnych latach badań wynosiła w g. kg -1 : 2,76 < 2,99 > 2,52. Uzyskane wyniki ukształtowały się na poziomie optymalnej zawartości fosforu w paszy jako zielonce lub sianie z roślin bobowatych [Jamroz i in. 2001]. Podobne wyniki uzyskano we wcześniejszych badaniach Symanowicz i in. [2004], Symanowicz i Kalembasa [2010], Symanowicz i in. [2014]. Grzegorczyk i in. [2001] wskazują, że w uprawie roślin w monokulturach mogą wystąpić niedobory fosforu w roślinach (zawartość poniżej 2 g. kg -1 s.m.). Można przypuszczać, że obniżona zawartość fosforu w roślinach rutwicy w trzecim roku badań mogła być związana z małą ilością opadów w okresie wegetacji i zmniejszonym pobieraniem fosforu. Podobne zależności wykazano w badaniach Jastrzębskiej i in. [2015], w których oznaczono mniejsze zawartości fosforu w pędach koniczyny czerwonej, uprawianej w doświadczeniu wazonowym przy obniżonej dawce wody o 50%. We wszystkich latach prowadzenia badań największe zawartości fosforu oznaczono w rutwicy wschodniej zebranej w pierwszym terminie. W kolejnych latach badań zawartość fosforu w roślinach testowych zebranych w drugim terminie była znacząco mniejsza w odniesieniu do zawartości oznaczonej w roślinach z pierwszego terminu zbioru (o 21,5%; o 12,7%; o 9,1%). Średnia zawartość fosforu w rutwicy wschodniej zbieranej w trzecim terminie była również obniżona w stosunku do zawartości oznaczonej w roślinach z pierwszego terminu zbioru w kolejnych latach badań (o 20,9%, o 10,2%, o 5%). Zmniejszanie zawartości fosforu w suchej masie roślin testowych zbieranych w kolejnych terminach zbioru związane było ze zmniejszaniem przyswajalnego fosforu w glebie po kolejnych zbiorach. Ilość pobranego fosforu z plonem suchej masy (tab. 5) zależała od wielkości plonu i jego zawartości w rutwicy wschodniej. Największe średnie z trzech lat badań pobrania fosforu (48,8 kg. ha -1 ) uzyskano na poletkach nawożonych azotem, fosforem i potasem w dawkach (20-50-150 kg. ha -1 ). Najmniejsze pobranie fosforu z plonem rutwicy wschodniej odnotowano na obiekcie kontrolnym i nawożonym Ca w formie wapna dolomitowego jesienią. Optymalne warunki meteorologiczne w drugim roku badań (duża ilość opadów) sprzyjały uzyskaniu większych plonów i zwiększonego pobrania fosforu. Największe pobranie fosforu z plonem rutwicy wschodniej (64,26 kg. ha -1 ) odnotowano pod wpływem nawożenia NPCa w drugim roku badań.

44 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko Tabela 5. Pobranie fosforu z plonem suchej masy rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.), kg. ha -1 Table 5. Uptake of phosphorus with dry matter yield of eastern galega (Galega orientalis Lam.), kg. ha -1 Nawożenie mineralne Mineral fertilization 0 N P K NPK NP NK PK NPKCa PKCa Ca NKCa NPCa Lata badań Years of research 1 2 3 20,19 22,70 18,15 28,48 27,67 24,20 36,65 35,18 32,51 36,06 16,93 35,51 32,64 23,37 58,60 51,70 39,13 62,80 48,65 60,29 51,98 57,87 53,83 33,17 62,21 64,26 27,76 43,05 35,83 43,93 55,93 45,80 42,41 37,91 48,80 54,95 31,66 40,66 45,40 Średnia mean 23,77 41,45 35,23 37,18 48,80 39,55 46,45 41,69 46,39 48,28 27,25 46,13 47,43 Średnia-Mean 28,22 51,37 42,62 40,74 N-20, P-50, K-150, Ca-150 kg. ha -1 W Polsce około 30% gleb charakteryzuje się bardzo niską i niską zawartością fosforu, ale aktualnie średni bilans fosforu jest dodatni dla stołecznego agroekonomicznego regionu i wynosi +3,7 kg. ha -1 [Czuba 2001, Gosek 2001, Sienkiewicz i in. 2011]. W przeprowadzonych badaniach głównym źródłem fosforu dla rutwicy wschodniej był superfosfat potrójny i rezerwy przyswajalnego fosforu w glebie. Badania własne wykazały średnią zawartość całkowitego fosforu w glebie (tab. 6). Próbki glebowe pobrane wiosną charakteryzowały się większą zawartością fosforu całkowitego w porównaniu do jesiennego terminu. Zastosowane nawożenie mineralne wpłynęło na zwiększenie całkowitej zawartości fosforu w glebie. W kolejnych latach prowadzenia doświadczenia odnotowano nieznaczne zmniejszanie zawartości fosforu w glebie pobranej z poziomu próchnicznego w okresie wiosny i jesieni.

Wpływ nawożenia mineralnego na zawartość fosforu w rutwicy wschodniej 45 Tabela 6. Całkowita zawartość fosforu w glebie, g. kg -1 Table 6. The content of total phosphorus in soil, g. kg -1 Nawożenie mineralne Mineral fertilization 0 N P K NPK NP NK PK NPKCa PKCa Ca NKCa NPCa Wiosna Spring Jesień Autumn Lata badań Years of research 1 2 3 średnia 1 2 3 średnia mean mean 0,81 1,03 0,89 0,84 0,95 0,95 1,00 0,89 0,88 0,88 1,01 0,76 0,77 0,93 0,92 0,92 0,91 0,92 0,93 0,99 0,78 0,80 0,91 0,84 0,88 0,81 0,82 0,80 0,78 0,81 0,96 0,92 0,91 0,88 0,90 0,96 0,77 0,82 0,95 0,94 1,00 0,89 0,90 0,84 0,89 0,70 0,78 0,82 0,80 0,79 0,84 0,76 0,78 0,84 0,76 0,88 0,76 0,80 0,81 0,76 0,78 0,84 0,77 0,78 0,74 0,80 0,82 0,79 0,82 Średnia-Mean 0,91 0,88 0,84 0,88 0,88 0,81 0,80 NIR 0,05-LSD 0,05 0,13 0,13 0,12 0,13 0,17 0,14 0,12 0,14 N-20, P-50, K-150, Ca-150 kg. ha -1 Istotne zwiększenie zawartości fosforu wiosną w glebie pod wpływem nawożenia P, PK i NPCa w pierwszym roku badań potwierdziły obliczenia statystyczne. Również zastosowane nawożenie mineralne P, NPK, NP, PK, NPKCa, PKCa i NKCa w drugim roku badań istotnie wpłynęło na zwiększenie całkowitej zawartości fosforu w glebie. W trzecim roku prowadzenia badań tylko nawożenie fosforem w dawce 50 kg. ha -1 istotnie zwiększało zawartość fosforu w glebie. Analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy oznaczoną zawartością fosforu w glebie wiosną i jesienią w drugim roku (r = ) i w trzecim roku badań (r = 0,58). Obliczone współczynniki korelacji wskazują również na istotną zależność między zawartością fosforu w glebie w okresie wiosny w drugim i trzecim roku badań (r = 0,79) oraz pomiędzy zawartością fosforu oznaczoną jesienią w drugim roku badań a zawartością fosforu oznaczoną wiosną w trzecim roku prowadzenia doświadczenia (r = 0,71). Wnioski 1. Nawożenie N, P, K i Ca w kolejnych latach badań odmiennie modyfikowało zawartość fosforu w roślinach rutwicy wschodniej. W pierwszym roku badań średnia zawartość fosforu w roślinach istotnie zmniejszała się, natomiast w drugim

46 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko i trzecim roku prowadzenia doświadczenia odnotowano zwiększenie zawartości fosforu. 2. We wszystkich latach prowadzenia doświadczenia największą zawartością fosforu charakteryzowała się rutwica wschodnia z I i III terminu zbioru. 3. Rutwica wschodnia nawożona NPK pobrała najwięcej fosforu z plonem suchej masy. 4. Całkowita średnia zawartość fosforu w glebie oznaczona wiosną i jesienią ulegała systematycznemu zmniejszaniu w kolejnych latach badań. Zastosowane nawożenie fosforowe korzystnie modyfikowało zawartość fosforu w glebie, zwłaszcza w okresie wiosennym. Piśmiennictwo Borowiecki J., 2004. Nowe aspekty symbiotycznego wiązania azotu. Post. Nauk Roln., 2: 9-18. Czuba R., 2001. Fosfor we współczesnych systemach nawożenia. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Chemia, 888: 80-85. Falkowski M., Kukułka I., Kozłowski S., 2000. Właściwości chemiczne roślin łąkowych. Wyd. AR Poznań. Gosek S., 2001. Regionalne zróżnicowanie bilansu i zawartości fosforu w glebach Polski. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Chemia, 888: 210-214. Grzegorczyk S., Bernatowicz T., Alberski J., 2001. Zawartość fosforu w wybranych gatunkach roślin motylkowatych. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Chemia, 888: 184-196. Jamroz D., Buraczewski S., Kamiński J., 2001. Żywienie zwierząt i paszoznawstwo. Cz. 1. Fizjologiczne i biochemiczne podstawy żywienia zwierząt. Wyd. Nauk., PWN, Warszawa. Jastrzębska M., Kostrzewska M.K., Waniec M., Makowski P., Treder K., 2015. Phosphorus content in spring barley and red clover plants in pure and mixed sowing. Acta Sci. Pol. Agricultura, 14(1): 21-32. Jeske M., Pańka D., Ignaczak S., Pala S., 2015. Wpływ nawożenia organicznego rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.) na grzyby zasiedlające korzenie oraz nasiona. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 580: 25-33. Kalembasa S., Symanowicz B., 2010. Quantitative abilities of biological nitrogen reduction for Rhizobium galegae cultures by goat s rue Ecol. Chem. And Engin., A. 17(7): 757-764. Kopiński J., Tujaka A., 2010. Bilans azotu, fosforu i potasu w rolnictwie polskim w latach 2005-2009. Nawozy i Nawożenie, 41: 120-135. Mazur T., Mazur Z., 2010. Współczesne problemy zrównoważonego nawożenia. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 556: 873-878. Pakiet Statistica PL 12; StatSoft.

Wpływ nawożenia mineralnego na zawartość fosforu w rutwicy wschodniej 47 Raig H., Nõmmsalu H., Meripõld H., Metliskaja J., 2001. Fodder Galega. Mon. ERIA Saku: 141p. Reichel G.H., Barnes D.K., Vance C.P., Henjum K.J., 1984. N 2 fixation and N and dry matter partitioning during a 4-year alfa alfa stand. Crop Sci., 24: 811-815. Rozbicki M., Grużewska A., 2015. Rośliny energetyczne oraz możliwości wykorzystania ich upraw artykuł przeglądowy. Zesz. Nauk. UPH w Siedlcach, s. Roln., 1(1): 19-27. Sienkiewicz S., Żarczyński P., Krzebietke S., 2011. Effect of land use of fields excluded from cultivation on soil content of available nutrients. J. Elem., 16(1): 75-84. Symanowicz B., Appel T., Kalembasa S., 2004. Goat s rue (Galega orientalis Lam.) a plant with multi-direction possibilities of use for agriculture. Part. III. The influence of trace elements. Polish J. Soil Sci., 37(4): 131-141. Symanowicz B., 2007. Zmiany zawartości azotu i fosforu w biomasie rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.) w zależności od okresu trwania uprawy. Fragm. Agron., XXIV, 2 (94): 315-321. Symanowicz B., Kalembasa S., 2010. Wpływ nawożenia fosforowo-potasowego na plon i zawartość makroelementów w biomasie rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.). Fragm. Agron., 27(1): 177-185. Symanowicz B., Kalembasa S., Jaremko D., Skorupka W., 2014. Zmiany w plonowaniu, zawartości fosforu i siarki w rutwicy wschodniej (Galega orientalis Lam.) i w glebie w warunkach stosowania 15 N. Acta Agrophysica, 21(1): 97-106. Symanowicz B., Kalembasa S., Niedbała M., 2015. Impact of multi-annual mineral fertilization with NPKCa on the content and uptake of magnesium by eastern galega. J. Elemen., 20(4): 1011-1019. DOI: 10.5601/jelem.2015.20.1.833. Szczepaniak W., 2005. Instrumental methods use in Analitycal Chemistry. Ed. PWN Warszawa; 165-168. Trabelsi D., Pini F., Aouani M.E., Bazzicalupo M., Mengoni A., 2009. Development of teal-time PCR assay for detection and quantification of Sinorhizobium meliloti in soil and plant tissue. Lett. in App. Microbiol. 48: 355-361. Valkonen Jari P.T., 1993. Resistance to six viruses in the leguje goat s rue (Galega orientalis Lam.). Ann. of Applied Biol., 123(2): 309-314. Vanace C.P., 1998. Legume symbiotyc nitrogen fixation. Agronomic aspects, [w:] The rhizobiaceae. (red.) H.P., Spaink, A., Kondorosi, P.J.J., Hooykaas, Kluwer Acad. Pub.Dordrecht/Boston/ Londyn: 509-530. Virkajärvi P., Varis E., 1991. The effect of cutting times on goat s rue (Galega orientalis Lam.) leys. J. Agricult. Sci. Finland 63: 391-402. Żarczyński P., Sienkiewicz S., Krzebietke S., 2008. Accumulation of macroelements in plants on newly established fallows. J. Elem., 13(3): 455-461.

48 Barbara Symanowicz, Stanisław Kalembasa, Mateusz Niedbała, Martyna Toczko Effect of mineral fertilization on the content of phosphorus by eastern galega (Galega orientalis Lam.) and soil Summary: The paper presents changes in the content of phosphorus in the plant and the soil under the influence of fertilization N, P, K, Ca. Eastern galega (Galega orientalis Lam.) was cultivated in 2007-2009. The field experiment was conducted on experimental plots, belonging to the University of Natural Sciences and Humanities in Siedlce. The study included thirteen objects: without fertilization, N, P, K, NPK, NP, NK, PK, NPKCa, PKCa, Ca, NKCa, NPCa. In subsequent years, studies have used the following fertilization: N 20, P 50, M 150, Ca 150 kg. ha -1. In the each year, collected eastern galega budding phase, in three terms. The total amount of phosphorus in plant and soil were determined by the ICP emission spectrometer with inductively coupled plasma. In the first year the average amount of phosphorus in dry matter eastern galega decreased significantly under the influence of fertilization NPKCa, while the second and third year of the experiment was an increase in phosphorus. The greatest amounts of phosphorus were determined in eastern galega I and III within the set in the subsequent years of experiment. In the subsequent years of the study indicated the total phosphorus content in the soil in spring and autumn gradually decreased. Keywords: mineral fertilization, soil, eastern galega, phosphorus