ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 408 PRACE KATEDRY MIKROEKONOMII NR 10 2005 PATRYCJA ZWIECH CZAS PRACY KOBIET I MĘŻCZYZN CZY KOBIETY KRÓCEJ PRACUJĄ NIŻ MĘŻCZYŹNI Wprowadzenie W społecznej świadomości mężczyźni dłużej pracują niż kobiety. Za pracę zwykło się uważać działalność przynoszącą zarobek. Osoby, które nie pracują zawodowo, deklarują, że w ogóle nie pracują, mimo że praca obejmuje nie tylko pracę zawodową, ale także wykonywaną w domu bezpłatną. Pierwsze badania na temat udziału kobiet i mężczyzn w wykonywaniu bezpłatnej pracy w gospodarstwie domowym prowadzono w latach sześćdziesiątych. Ich wyniki stały się punktem wyjścia politycznej debaty na temat nierówności płci na rynku pracy 1. Różne obciążenie pracą domową kobiet i mężczyzn wynikające z tradycji, norm społeczno-kulturowych oraz funkcjonujących stereotypów wpływa na możliwości rozwoju zawodowego, w tym na możliwości awansu i zajmowania kierowniczych stanowisk. W artykule przedstawiono czas pracy kobiet i mężczyzn oraz czas wolny w wybranych krajach europejskich. Na tym tle ukazano czas pracy zawodowej i domowej osób zajmujących kierownicze stanowiska 2, a także modele organi- 1 Zob. J. Plantenga: Praca bez płacy. Praca i Płeć 2000, nr 2, jesień. 2 Badania zostały przeprowadzone przez autorkę w czerwcu i lipcu 2004 r. na próbie 602 osób zajmujących kierownicze stanowiska (304 mężczyzn i 298 kobiet) z regionów: szczecińskiego, koszalińskiego i poznańskiego.
84 Patrycja Zwiech zacji pracy domowej w polskich gospodarstwach domowych oraz czynniki wpływające na podział pracy domowej. 1. Terminologia czasu pracy i czasu wolnego Czas pracy można podzielić na czas pracy zarobkowej i czas pracy domowej. Z reguły praca domowa jest bezpłatna, nie przynosi zarobku. Praca zarobkowa jest to praca wykonywana poza gospodarstwem domowym, przynosząca określony zarobek. Za pracę bezpłatną uważa się te zajęcia, które z tym samym skutkiem mogą być wykonane przez osobę trzecią (na przykład opieka nad dziećmi, pranie, sprzątanie, gotowanie). Praca domowa jest pracą bezpłatną. Praca domowa jest definiowana jako każda praca wykonywana nieodpłatnie na rzecz własnego lub innego gospodarstwa domowego, służąca zaspokojeniu potrzeb jego członków i mająca swój odpowiednik na rynku 3. Praca od zajęć w czasie wolnym różni się więc tym, że pracę może wykonywać osoba bezpośrednio zainteresowana lub osoba trzecia, a zajęcia w czasie wolnym to takie zajęcia, z których wykonywania korzyści odnosi osoba bezpośrednio je wykonująca, a nie osoba trzecia (na przykład oglądanie telewizji, czytanie, gra w piłkę). 2. Modele organizacji pracy domowej Można wyodrębnić następujące modele organizacji pracy domowej 4 : a) model konserwatywny (tradycyjny) polega na tradycyjnym, stereotypowym podziale obowiązków domowych; kobieta ma za zadanie prowadzenie domu, czyli wykonywanie prawie wszystkich prac domowych i organizowanie wszystkich pozostałych, a rolą mężczyzny jest przede wszystkim robienie remontów i naprawa sprzętu; b) model pośredni polega na takim sposobie organizacji pracy w domu, który na kobietę nakłada odpowiedzialność za całokształt obo- 3 Zob. B. Mikuta: Modele organizacji pracy w gospodarstwach domowych. Praca i Płeć 2000, nr 2, jesień. 4 Ibidem.
Czas pracy kobiet i mężczyzn... 85 wiązków domowych, a rolą mężczyzny jest stała pomoc w pracy domowej; c) model partnerski charakteryzuje się tym, że kobieta i mężczyzna są jednakowo obciążeni obowiązkami domowymi. Na podstawie badań można stwierdzić, że w środowisku miejskim w Polsce dominuje model pośredni, a w środowisku wiejskim tradycyjny 5. W miejskich gospodarstwach domowych mężczyźni włączają się do wielu prac domowych (na przykład zakupy, zmywanie, wstępne przygotowanie posiłków). Nadal jednak to kobieta zawiaduje wszystkimi pracami i jest ich główną wykonawczynią 6. Model tradycyjny jest najbardziej charakterystyczny dla wiejskich gospodarstw domowych oraz tych, w których kobieta ma podstawowe lub zasadnicze wykształcenie, a liczba osób w gospodarstwie jest większa od pięciu. Model pośredni najczęściej występuje w miejskich gospodarstwach domowych oraz w gospodarstwach kobiet z wykształceniem średnim i wyższym, a także 3 5-osobowych, ale nadal kobieta jest w nich główną wykonawczynią wszystkich czynności domowych 7. Badania 8 przeprowadzone w czerwcu 2000 roku przez Krystynę Chiniewską ukazują, że z podziału obowiązków domowych na ogół zadowolone są kobiety z największych gospodarstw domowych, w których obowiązuje model partnerski (aż 47,1% kobiet wyraziło taką opinię). Jednocześnie 42,1% kobiet uznało, że nic by nie zmieniło w podziale obowiązków, a 23,7% chciałoby więcej prac zlecić wyspecjalizowanym firmom. Najwięcej niezadowolonych kobiet (46,7%) jest w gospodarstwach domowych, w których oboje małżonkowie pracują i jednocześnie występuje tradycyjny model podziału obowiązków. Jednocześnie w tej grupie respondentek 5 Zob. B. Tryfan, A. Zdybel-Stańczyk, Z. Zielińska: Raport z badań. Model kształtowania się relacji między pracą domową i zawodową kobiet w procesie przemian ekonomicznych i społecznych w polskiej gospodarce rynkowej. Warszawa 2000. 6 Zob. B. Kalkhoff: Organizacja i podział pracy w miejskich gospodarstwach domowych. Gospodarstwo Domowe w Kraju i na Świecie 1995, nr 2, s. 23 25. 7 Zob. badania zrealizowane przez B. Mikuta: Studia nad wartością pracy domowej w mieście i na wsi ze szczególnym uwzględnieniem realizacji funkcji żywieniowej. Praca doktorska. SGGW, Warszawa 2000. Badaniem objęto 364 gospodarstw domowych zlokalizowanych na terenie byłego województwa płockiego w 1999 r. 8 Zob. K. Chiniewska: Czas pracy kobiet. Sprawozdanie z badania ankietowego czerwiec 2000 r. Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2000. Badania przeprowadzono na grupie 180 kobiet metodą wywiadu bezpośredniego.
86 Patrycja Zwiech aż 36,4 % chciałoby, żeby więcej prac wykonywał mąż, a 31,8% zleciłoby więcej prac firmom odpłatnie. W opinii respondentek najlepszy jest partnerski podział obowiązków domowych, czyli oboje partnerzy pracują zawodowo oraz w równym stopniu zajmują się domem i dziećmi. Taki pogląd głosi aż 67,8% ankietowanych, lecz model partnerski podziału ról domowych jest w praktyce realizowany tylko w co piątym gospodarstwie domowym. 3. Czynniki warunkujące podział pracy w gospodarstwie domowym Należy się zastanowić, jakie czynniki warunkują udział mężczyzn w obowiązkach domowych. Udział ten jest zależny od 9 : aktywności zawodowej kobiet, wykształcenia małżonków, miejsca zamieszkania, liczebności członków gospodarstwa domowego, osiąganych dochodów 10. Im większa aktywność zawodowa kobiet, tym większy udział mężczyzn w wykonywaniu zadań domowych. Im wyższy jest poziom wykształcenia obojga małżonków, tym częściej mężczyźni włączają się w prace domowe. Mężczyźni z wykształceniem zasadniczym i podstawowym uważają prace domowe za kobiecą domenę, które nie przystoją mężczyźnie. Wynika to z funkcjonowania stereotypów płci i poczucia utraty tożsamości płciowej. Również miejsce zamieszkania warunkuje udział mężczyzn w pracach domowych. W wiejskich gospodarstwach domowych to na kobiecie spoczywają wszystkie obowiązki domowe, natomiast w miejskich udział mężczyzn jest większy. Im większa liczebność członków gospodarstwa domowego, tym większe obciążenie mężczyzny obowiązkami domowymi. W gospodarstwach 3 5-osobowych znacznie rośnie udział mężczyzn w opiece nad dziećmi i ich wychowaniu. Również im wyższe dochody gospodarstwa domowego, tym mniejszy udział kobiety w codziennych porządkach, a większy udział w tych pracach mężczyzn. Udział mężczyzn rośnie także w porządkach okresowych. 9 10 Zob. B. Tryfan, A. Zdybel-Stańczyk, Z. Zielińska: op.cit. Zob. B. Mikuta: op.cit.
Czas pracy kobiet i mężczyzn... 87 Należy zauważyć, że w gospodarstwach domowych z wyższym dochodem, w których kobiety pracują zawodowo, duża część prac domowych jest zlecana bądź wyspecjalizowanym firmom, bądź pomocom domowym. Udział ten jest także zależny od uwarunkowań społeczno-kulturowych norm, zasad i stereotypów płci funkcjonujących w społeczeństwie, a odnoszących się do ról społeczno-zawodowych odgrywanych przez kobiety i mężczyzn. Nie bez znaczenia jest także socjalizacja dziewcząt i chłopców oraz podział aktywności na kobiecą i męską przekazywany w procesie wychowania. 4. Czas pracy w badaniach Badania czasu pracy zawodowej i domowej są wykonywane od lat 60. XX wieku. Ostatnie wyniki badań przeprowadzonych w wybranych krajach europejskich przedstawił Eurostat w lipcu 2004 roku. Wykonano je w latach 1998 2002 i objęto nimi osoby w wieku 20 74 lat mieszkające w Belgii, Estonii, Finlandii, Francji, Norwegii, Szwecji, na Węgrzech oraz w Wielkiej Brytanii 11. Średni dzienny czas pracy zarobkowej kobiet i mężczyzn przedstawiono na wykresie 1. Wśród mężczyzn najdłużej zawodowo pracowali Francuzi (05:44) i Brytyjczycy (05:42), natomiast najkrócej Norwedzy (04:56). Wśród kobiet najwięcej czasu na pracę zawodową poświęcały mieszkanki Węgier (4:43) i Francji (4:32), a najmniej Norwegii (03:46) i Belgii (03:53). We wszystkich badanych krajach mężczyźni poświęcają więcej czasu na pracę zawodową niż kobiety. Największe różnice w czasie pracy zawodowej wystąpiły w Wielkiej Brytanii, gdzie kobiety pracowały zawodowo krócej o godzinę i 36 minut, a najmniejsze na Węgrzech (0:43) i w Estonii (0:47). Największa różnica godzina i około 10 minut występowała w Belgii, Finlandii, Francji, Niemczech, Norwegii i Szwecji. 11 Zob. How Europeans Spend their Time Everyday Life of Women and Men (Data 1998 2002). Raport Eurostatu z dnia 27.07.2004.
88 Patrycja Zwiech 07:12 06:00 04:48 03:36 02:24 01:12 00:00 Belgia Estonia Finlandia Francja Niemcy Norwegia Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Kobiety 03:53 04:13 04:20 04:32 03:52 03:46 04:23 04:05 04:43 04:06 Mężczyźni 05:03 05:00 05:32 05:44 05:05 04:56 05:20 05:17 05:25 05:42 Kobiety Mężczyźni Wykres 1. Przeciętny dzienny czas pracy zawodowej pracujących kobiet i mężczyzn Źródło: opracowanie własne na podstawie How Europeans Spend... Średni dzienny czas pracy domowej kobiet i mężczyzn przedstawiono na wykresie 2. Wśród kobiet najwięcej czasu na obowiązki domowe przeznaczały mieszkanki Słowenii (04:24) i Estonii (04:04), a najmniej Niemiec (03:11) i Finlandii (03:21). Mężczyźni najwięcej czasu poświęcali na zadania domowe w Słowenii (02:24), Szwecji (02:23) i Estonii (02:20), a najmniej we Francji (01:53) i Wielkiej Brytanii (01:54). Znamienne jest, że Francuzi i Brytyjczycy najwięcej czasu poświęcali na pracę zawodową i zarazem najmniej na prace domowe wśród mieszkańców badanych krajów. Największe różnice między kobietami i mężczyznami w czasie pracy domowej wystąpiły w Słowenii (2:00), we Francji (01:47), na Węgrzech (01:45) i w Estonii (01:44), a najmniejsze w Szwecji (01:09), Norwegii (01:14), Niemczech (01:19) i Finlandii (01:22). Mężczyźni poświęcali mniej czasu na prace domowe niż kobiety, przy czym najdłużej pracujący mężczyzna zajmował się domem krócej (w Słowenii 2:24), niż najmniej czasu poświęcająca na obowiązki domowe mieszkanka Niemiec (03:11).
Czas pracy kobiet i mężczyzn... 89 04:48 03:36 02:24 01:12 00:00 Belgia Estonia Finlandia Francja Niemcy Norwegia Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Kobiety 03:52 04:04 03:21 03:40 03:11 03:26 04:24 03:32 03:54 03:28 Mężczyźni 02:15 02:20 01:59 01:53 01:52 02:12 02:24 02:23 02:09 01:54 Kobiety Mężczyźni Wykres 2. Przeciętny dzienny czas pracy domowej pracujących kobiet i mężczyzn Źródło: opracowanie własne na podstawie How Europeans Spend... Na wykresie 3 przedstawiono zsumowany przeciętny dzienny czas pracy zawodowej i domowej kobiet i mężczyzn. Dla kobiet jest on wyższy niż dla mężczyzn we wszystkich badanych krajach, z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, gdzie mężczyźni pracują 2 minuty dłużej niż kobiety, i Szwecji 3 minuty dłużej. Najdłużej kobiety pracują w Słowenii (08:47) i na Węgrzech (08:37), a najkrócej w Niemczech (07:03) i Norwegii (07:12). Mężczyźni najdłużej pracują w Słowenii (07:44), Szwecji (07:40), a najkrócej w Niemczech (06:57) i Norwegii (07:08). Najmniejsze różnice występują w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Norwegii i Niemczech, a największe, sięgające 63 minuty na niekorzyść kobiet w Słowenii i na Węgrzech oraz w Estonii (0:57). Kobiety więc pracują dłużej w ciągu dnia niż mężczyźni. Są bardziej obciążone pracą, przy czym znacznie bardziej pracą domową, monotonną niedocenianą. Obciążenie to powoduje większe zmęczenie, mniejszą dyspozycyjność i mniejsze możliwości zaangażowania w pracę zawodową. Relacje te przenoszą się automatycznie na czas wolny.
90 Patrycja Zwiech 09:36 07:12 04:48 02:24 00:00 Belgia Estonia Finlandia Francja Niemcy Norwegia Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Kobiety 07:45 08:17 07:41 08:12 07:03 07:12 08:47 07:37 08:37 07:34 Mężczyźni 07:18 07:20 07:31 07:37 06:57 07:08 07:44 07:40 07:34 07:36 Kobiety Mężczyźni Wykres 3. Przeciętny dzienny czas pracy zawodowej i domowej pracujących kobiet i mężczyzn Źródło: obliczenia własne na podstawie wykresów 1 i 2. 09:36 07:12 04:48 02:24 00:00 Belgia Estonia Finlandia Francja Niemcy Norwegia Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Kobiety 03:51 04:00 04:38 03:08 04:49 05:22 03:51 04:27 03:43 04:21 Mężczyźni 04:23 04:47 05:06 03:51 05:11 05:37 04:52 04:51 04:37 04:41 Kobiety Mężczyźni Wykres 4. Przeciętny dzienny czas wolny pracujących kobiet i mężczyzn Źródło: opracowanie własne na podstawie How Europeans Spend... We wszystkich badanych krajach czas wolny kobiet jest krótszy od czasu wolnego mężczyzn. Najwięcej czasu wolnego w ciągu dnia mają mężczyźni mieszkający w Norwegii (5:37) i w Finlandii (5:06), a najmniej kobiety mieszkające we Francji (3:08). Najmniejsza różnica między ilością czasu wolnego kobiet i mężczyzn występuje w Norwegii (0:15), a największa w Słowenii (1:01), na Węgrzech (0:50) i w Estonii (0:47).
Czas pracy kobiet i mężczyzn... 91 W powyższym badaniu nie uwzględniono Polski. Jednak badanie przeprowadzone przez GUS w 1996 roku 12 ukazują podobne zależności. Kobiety w Polsce na pracę zawodową poświęcają średnio 02:08, a na prace domowe 05:18, natomiast mężczyźni odpowiednio 04:04 i 02:19 (w badaniu brano pod uwagę mężczyzn i kobiety pracujących i nie pracujących zawodowo). Kobiety na pracę poświęcają więc ponad godzinę więcej niż mężczyźni. Na naukę kobiety i mężczyźni w Polsce poświęcali średnio po 13 minut na dobę. Wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Praw Kobiet w 2000 roku przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Praw Kobiet w 2000 roku Wyszczególnienie w godzinach Dni powszednie Praca zawodowa wraz z dojazdem 09:24 Praca domowa 04:18 Czas wolny 02:48 Sen i potrzeby osobiste 07:30 Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Chiniewska: Czas pracy kobiet. Sprawozdanie z badania ankietowego czerwiec 2000 r. Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2000. W dni świąteczne kobiety aktywne zawodowo poświęcały na pracę domową 5 godzin i 7 minut. Badanie to, niestety, nie obejmowało mężczyzn. Osoby zajmujące kierownicze stanowiska deklarują 13, że praca zawodowa zajmuje im przeciętnie dziennie ponad 6 godzin, przy czym kobietom 6:15, a mężczyznom pół godziny więcej. Praca domowa zajmuje mężczyznom przeciętnie 1:30, a kobietom 2:50. Osoby zajmujące kierownicze stanowiska poświęcają więc na pracę zawodową relatywnie więcej czasu niż pozostali, a jednocześnie mniej czasu na pracę domową. Być może jest to spowodowane przekazywaniem części obowiązków domowych wyspecjalizowanym firmom i pomocom domowym w związku z wyższym dochodem gospodarstwa domowego. 12 13 Zob. Budżet czasu ludności. 1996. GUS, Warszawa 1998, s. 135 136. Badania ankietowe przeprowadzone przez autorkę w czerwcu i lipcu 2004 r.
92 Patrycja Zwiech Kobiety zajmujące kierownicze stanowiska na pracę zawodową poświęcają 30 minut krócej niż mężczyźni, ale biorąc pod uwagę pracę zarobkową i domową 50 minut więcej niż mężczyźni. Mężczyżni 06:45 01:30 Kobiety 06:15 02:50 00:00 01:12 02:24 03:36 04:48 06:00 07:12 08:24 09:36 Praca zarobkowa Praca domowa Wykres 5. Przeciętny dzienny czas pracy zawodowej i domowej osób zajmujących kierownicze stanowiska Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych. Zakończenie Zebrane z niektórych państw europejskich dane wskazują, że bezpłatnej pracy poświęcamy rocznie w przybliżeniu tyle samo czasu, ile pracy zarobkowej. Innymi słowy, badania te pokazują, że wkład pracy w domu i miejscu zatrudnienia jest mniej więcej taki sam. Zaangażowanie w oba rodzaje pracy jest w dużym stopniu zależne od płci pracownika: kobiety znacznie więcej czasu poświęcają na wykonywanie pracy bezpłatnej, zwłaszcza gdy w rodzinie znajdują się małe dzieci. Czy w przyszłości możliwy będzie bardziej równomierny udział w zajęciach domowych, biorąc pod uwagę rosnącą liczbę kobiet podejmujących pracę zarobkową i coraz wyraźniejszą świadomość potrzeby sprawiedliwszego podziału obowiązków? Przykład dawnych państw bloku wschodniego ukazuje, że większa aktywność zawodowa kobiet nie wystarczy, aby zaszły zmiany w podziale pracy do-
Czas pracy kobiet i mężczyzn... 93 mowej. Na Węgrzech czy w Estonii kobiety pracują zawodowo krócej od mężczyzn tylko o 43 i 47 minut, a w Słowenii o 57 minut, a jednocześnie pracy domowej poświęcają więcej czasu o 01:45, 01:44, a nawet 2:00 (w Słowenii). Największe różnice między mężczyznami i kobietami w czasie pracy na niekorzyść kobiet występują właśnie w tych krajach. Potrzebne jest więc prowadzenie odpowiedniej polityki, promującej partnerstwo w rodzinie i ułatwiającej godzenie ról zawodowych i rodzinnych zarówno kobiecie jak i mężczyźnie, zmieniającej poglądy i stereotypy dotyczące płci. Polityka taka jest aktywnie prowadzona w państwach skandynawskich, co automatycznie ma odzwierciedlenie w bardziej równomiernym obciążeniu kobiet i mężczyzn pracą domową. TIME OF WORK OF WOMEN AND MEN DO WOMEN WORK SHORTER HOURS THAN MEN Summary In our social conscience exists a preconception, that men work longer hours than women. Work is generally considered to bring in a income. Work includes not only paid work, but also work executed free of charge at home. The article describes time at work of women and men in selected European states. It also gives a view into the working background of persons in controlling positions at work. The conclusion is that women work longer hours than men. Taking into consideration the working hours women spend at work and at home, results in women having less recreation time then men. Despite the fact, that more women are entering into the job market, isn t enough to change the share of the domestic work at home on equal bases. Suitable and effective government guidelines and polices can promote a good working partnership within the family, on a more equal bases, by reconciling professional and family life. Translated by Patrycja Zwiech