[C [ Z.. 2 ]

Podobne dokumenty
Spróbujmy więc poznać bliŝej wielkoskalową strukturę oraz ewolucję WSZECHŚWIATA

FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych

Z czego i jak zbudowany jest Wszechświat? Jak powstał? Jak się zmienia?

Ewolucja Wszechświata Wykład 5 Pierwsze trzy minuty

Teoria Wielkiego Wybuchu FIZYKA 3 MICHAŁ MARZANTOWICZ

oraz Początek i kres

Historia Wszechświata w (dużym) skrócie. Agnieszka Pollo Instytut Problemów Jądrowych Warszawa Obserwatorium Astronomiczne UJ Kraków

STRUKTURA MATERII PO WIELKIM WYBUCHU

Materia i jej powstanie Wykłady z chemii Jan Drzymała

[C [ Z.. 1 ]

Elementy kosmologii. D. Kiełczewska, wykład 15

FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych

NUKLEOSYNTEZA I PROMIENIOWANIE RELIKTOWE

Oddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań.

Wszechświat: spis inwentarza. Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie

Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Ciemna Strona Wszechświata

Galaktyka. Rysunek: Pas Drogi Mlecznej

Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008))

10.V Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008))

Wszechświat czastek elementarnych

Wpływ wyników misji Planck na obraz Wszechświata

Kosmologia. Elementy fizyki czastek elementarnych. Wykład IX. Prawo Hubbla

Wielki Wybuch czyli podróż do początku wszechświata. Czy może się to zdarzyć na Ziemi?

Cząstki elementarne wprowadzenie. Krzysztof Turzyński Wydział Fizyki Uniwersytet Warszawski

- mity, teorie, eksperymenty

Neutrina z supernowych. Elementy kosmologii

Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 6 XII 2013 W POSZUKIWANIU ŚLADÓW NASZYCH PRAPOCZĄTKÓW

Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Ciemna strona wszechświata

Podróż do początków Wszechświata: czyli czym zajmujemy się w laboratorium CERN

Tworzenie protonów neutronów oraz jąder atomowych

Od Einsteina i Hubble'a do promieniowania reliktowego

Wszechświat. Opis relatywistyczny Początek: inflacja? Równowaga wcześnie Pierwotna nukleosynteza Powstanie atomów Mikrofalowe promieniowanie tła

Elementy kosmologii. Rozszerzający się Wszechświat Wielki Wybuch (Big Bang) Nukleosynteza Promieniowanie mikrofalowe tła Ciemna Materia Leptogeneza

Ewolucja Wszechświata

Kosmologia. Elementy fizyki czastek elementarnych. Wykład VIII. Prawo Hubbla

PROJEKT KOSMOLOGIA PROJEKT KOSMOLOGIA. Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz

Promieniowanie jonizujące

Fizyka 3. Konsultacje: p. 329, Mechatronika

Kosmologia. Elementy fizyki czastek elementarnych. Wykład X. Prawo Hubbla

Od Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich. Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN

Ekspansja Wszechświata

Promieniowanie jonizujące

Liceum dla Dorosłych semestr 1 FIZYKA MAŁGORZATA OLĘDZKA

Ciemna strona wszechświata

NIEPRZEWIDYWALNY WSZECHŚWIAT

Ciemna strona Wszechświata

Nowa fizyka a oscylacja neutrin. Pałac Młodzieży Katowice 29 listopad 2006

Dział: 7. Światło i jego rola w przyrodzie.

Następnie powstały trwały izotop - azot-14 - reaguje z trzecim protonem, przekształcając się w nietrwały tlen-15:

Podstawy astrofizyki i astronomii

Dr Tomasz Płazak. CIEMNA ENERGIA DOMINUJĄCA WSZECHŚWIAT (Nagroda Nobla 2011)

Granice fizyki 1. Marek Demiański Instytut Fizyki Teoretycznej Uniwersytet Warszawski

Promieniowanie jonizujące

FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych

- Cząstka Higgsa - droga do teorii wszystkiego

Podstawy Fizyki Jądrowej

Od wielkiego wybuchu do gwiazd neutronowych fizyka relatywistycznych zderzeń ciężkojonowych

1100-3Ind06 Astrofizyka

Powstanie pierwiastków we Wszechświecie

Po 1 mld lat (temperatura Wszechświata ok. 10 K) powstają pierwsze gwiazdy.

Historia najważniejszych idei w fizyce

Synteza jądrowa (fuzja) FIZYKA 3 MICHAŁ MARZANTOWICZ

Cząstki elementarne. Składnikami materii są leptony, mezony i bariony. Leptony są niepodzielne. Mezony i bariony składają się z kwarków.

Mechanika. Fizyka I (B+C) Wykład I: dr hab. Aleksander Filip Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej

Ewolucja Wszechświata


Energetyka jądrowa. Energetyka jądrowa

Wszechświat cząstek elementarnych

FIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy

Fizyka i Chemia Ziemi

JAK POWSTAŁ WSZECHŚWIAT?

GRAWITACJA I ELEMENTY ASTRONOMII

Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 1

Elementy Fizyki Jądrowej. Wykład 5 cząstki elementarne i oddzialywania

MODEL WIELKIEGO WYBUCHU

Elementy Fizyki Jądrowej. Wykład 10 Energetyka jądrowa

Mariusz P. Dąbrowski (IF US)

To ciała niebieskie o średnicach większych niż 1000 km, obiegające gwiazdę i nie mające własnych źródeł energii promienistej, widoczne dzięki

Własności jąder w stanie podstawowym

Wszechświat cząstek elementarnych (dla humanistów)

PROGRAM NAUCZANIA Z FIZYKI SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA ZAKRES PODSTATOWY

Fizyka promieniowania jonizującego. Zygmunt Szefliński

Jak działają detektory. Julia Hoffman

Wszechświat cząstek elementarnych

Spis treści. Przedmowa PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII. 1 Grawitacja 3. 2 Geometria jako fizyka 14

Astrofizyka teoretyczna II. Równanie stanu materii gęstej

Wczoraj, dziś i jutro Wszechświata. Michał Jaroszyński Obserwatorium Astronomiczne

FIZYKA KLASA I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO

Fizyka cząstek elementarnych i oddziaływań podstawowych

Rozwój Wszechświata w ujęciu kosmologicznym oraz filozoficznym

WSTĘP DO FIZYKI CZĄSTEK. Julia Hoffman (NCU)

Fizyka współczesna. Jądro atomowe podstawy Odkrycie jądra atomowego: 1911, Rutherford Rozpraszanie cząstek alfa na cienkich warstwach metalu

Atomowa budowa materii

Wczoraj, dziś i jutro Wszechświata. Tomasz Bulik

Fizyka cząstek 5: Co dalej? Brakujące wątki Perspektywy Astrocząstki

FIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne

Podstawy Fizyki Jądrowej

Ewolucja w układach podwójnych

Cząstki i siły. Piotr Traczyk. IPJ Warszawa

GWIAZDY SUPERNOWEJ. WSZYSTKO WE WSZECHŚWIECIE WIECIE PODLEGA ZMIANOM GWIAZDY RÓWNIER. WNIEś. PRZECHODZĄ ONE : FAZĘ NARODZIN, WIEK DOJRZAŁY,

Transkrypt:

[CZ. 2]

MODELE KOSMOLOGICZNE FRIEDMANA TRZY MOśLIWE PRZYSZŁE E LOSY WSZECHŚWIATA WIATA I EKSPANSJI KOSMOLOGICZNEJ

Skoro kosmologiczna ekspansja miała początek przed ok. 14 mld. Lat to spróbuj buj- my w wyobraźni puści cić ten film wstecz i prześledzi ledzić (według dzisiejszej wiedzy) wczesne etapy ewolucji Wszechświata.

TROCHĘ HISTORII [1] ODKRYCIE HUBBLE A A ORAZ KOSMOLOGICZNE MODELE FRIEDMANA SUGERUJĄ, śe E PRZED KILKUNASTOMA MILIARDAMI LAT PRZESTRZEŃ WSZECHŚWIATA WIATA BYŁA A WYPEŁNIONA GĘST G STĄ I GORĄCĄ MATERIĄ ZANURZONĄ W RÓWNIE R GORĄCYM PROMIENIOWANIU. WSZECHŚWIAT WIAT ROZPOCZĄŁ WIĘC C SWOJĄ EKSPANSJĘ OD TZW. WIELKIEGO WYBUCHU. JUś W LATACH 40-TYCH ZASTANAWIANO SIĘ NAD EWENTUALNYMI ŚLADAMI OBSERWACYJNYMI PO TYM OSOBLIWYM WYDARZENIU.

TROCHĘ HISTORII [2] 1948 - G. GAMOW WYSUWA SUGESTIĘ O ISTNIENIU PROMIENIOWANIA BĘDĄCEGO RELIKTEM PO FAZIE GĘSTEGO I GORĄCEGO WSZECHŚWIA- TA. ALPHER I HERMAN OSZACOWALI JEGO OBECNĄ TEMPERATURĘ NA OK. 5 K. 1964-65 A. PENZIAS I R. WILSON KALIBRUJĄC ANTENĘ DO ŁĄCZNOŚCI SATELITARNEJ PRZYPADKOWO ODKRYWAJĄ PROMIENIOWA- NIE TŁA O TEPERATURZE OK.. 3 K. IDĄC ZA SUGESTIĄ R. DICKE A ZAPROPONOWALI KOSMOLOGICZNE POCHODZENIE TEGO PROMIENIOWANIA. W 1978 r. OBAJ OTRZYMALI NAGRODĘ NOBLA ZA SWOJE ODKRYCIE.

A. PENZIAS I R. WILSON ORAZ ICH ANTENA

MISJA SATELITY COBE [COsmic Background Explorer] 1992.

MISJA SATELITY COBE SATELITA TEN WYKONAŁ TEMPERATUROWĄ MAPĘ CAŁEJ SFERY NIEBIESKIEJ. WYZNA- CZONO Z NIEJ ŚREDNIĄ TEPERATURĘ PRO- MIENIOWANIA RELIKTOWEGO T = 2.73 K. NA POZIOMIE DOKŁADNOŚCI 0.01 K. PROMIENIOWA- NIE TO BYŁO IDEALNIE IZOTROPOWE (JEGO TEMPERATURA NIE ZALEśAŁA OD KIERUNKU NA SFERZE NIEBIESKIEJ).

MISJA SATELITY COBE DALSZE REZULTATY PRZY ANALIZIE DANYCH NA POZIOMIE DOK- ŁADNOŚCI OK. 0.00002 K. WYKRYTO TAKśE (OCZEKIWANE) DROBNE FLUKTUACJE TEM- PERATURY O AMPLITUDZIE RZĘDU 0.0001 K.

ODKRYTO WIĘC C FAKT, śe E JUś KILKA TYSIĘCY LAT PO WIELKIM WYBUCHU ISTNIAŁY Y W ROZKŁADZIE MATERII PEWNE STATYSTYCZNE FLUKTUACJE GĘSTOG STOŚCI (A WIĘC C I TEMPERATURY), KTÓRE W DALSZEJ EWOLUCJI STAŁY Y SIĘ GRAWITACYJNYMI ZARODKAMI PRZYSZŁYCH YCH GALAKTYK I ICH GROMAD. W TRAKCIE DALSZEJ EKSPANSJI PROMIENIO- WANIE RELIKTOWE STYGŁO O LECZ ŚLAD PO DAWNYCH FLUKTUACJACH POZOSTAŁ W NIM DO DZIŚ JAK ODCISK PALCA.

ZA PROJEKT I PRZYGOTOWANIE MISJI SATELITARNEJ COBE ORAZ ANALIZĘ I INTERPRETACJĘ REZULTATÓW GEORGE F. SMOOT ORAZ JOHN C. MATHER OTRZYMALI NAGRODĘ NOBLA Z FIZYKI W ROKU 2006. G. F. SMOOT J. C. MATHER

MISJA BOOMERANG BOOMERANG APARATURA DO POMIARU TEMPERATURY PROMIENIOWANIA RELIKTOWEGO ZAINSTA- LOWANA NA BALONIE STRATOSFERYCZNYM POMIARY WYKONYWANO OD 29. XII. 1998 DO 09. I. 1999.

MISJA BOOMERANG BOOMERANG [c.d.] POMIARY WYKONANO NA CZĘŚCI SFERY NIEBIESKIEJ (ok. 3%) LECZ Z DUśO LEPSZĄ KĄTOWĄ ZDOLNOŚCIĄ ROZDZIELCZĄ NIś SATELITA COBE Mapka fluktuacji temperatury promieniowania tła.

MISJA BOOMERANG BOOMERANG [c.d.] Analiza teoretyczna oraz symulacje komputerowe pozwalają oszacować najbardziej prawdopodobne rozmiary kątowe plamek fluktuacji temperatury dla trzech podstawowych typów modeli kosmologicznych (a) dla geometrii hiperbolicznej, (b) dla geometrii euklidesowej, (c) dla geometrii sferycznej. Dla Wszechświata o geometrii euklidesowej najliczniejsze powinny być fluktuacje o rozmiarach kątowych ok. 1 stopnia.

MISJA BOOMERANG BOOMERANG [c.d.] A oto porównanie analiz teoretycznych z danymi pomiarowymi misji BOOMERANG Rezultat wyraźnie preferuje model o geometrii euklidesowej.

MISJA SATELITY W_MAP (2001-2002) [Microwave Anisotropy Probe]

MISJA SATELITY W_MAP Wykonano tu mapę fluktuacji temperaturowych z duŝą kątową zdolności cią rozdzielczą dla całej sfery niebieskiej.

Porównanie rozdzielczości kątowej satelity COBE oraz satelity MAP

Fragment mapy fluktuacji z satelity MAP ilustrujący jego zdolność rozdzielczą i wyrazistość plamek fluktuacyjnych

WSPÓŁCZESNA MAPA ROZKŁADU PRZESTRZENNEGO PONAD MILIONA GALAKTYK ORAZ MAPA FLUKTUACJI PROMIENIOWANIA RELIKTOWEGO

A CO BYŁO O JESZCZE WCZEŚNIEJ? W PIERWSZYCH MINUTACH, SEKUNDACH ORAZ UŁAMKACH U SEKUND? Z PEWNOŚCI CIĄ PRZESTRZEŃ WYPEŁNIA OŚRODEK O O CORAZ WIĘKSZEJ GĘSTOG STOŚCI I CORAZ WYśSZEJ TEMPERATURZE. PRZYPOMNIJMY WIĘC C SOBIE W WIELKIM SKRÓCIE DZISIEJSZY STAN WIEDZY O NAJGŁĘ ŁĘBSZEJ STRUKTURZE MATERII.

A OTO MIKROSKOPOWA STRUKTURA MATERII:

A OTO MIKROSKOPOWA STRUKTURA MATERII PROTON NEUTRON K W A R K I TO SKŁADNIKI PROTONÓW W INEUTRONÓW

SKALE ROZMIARÓW OD ATOMÓW W DO KWARKÓW W I LEPTONÓW. Jądro atomowe w atomie to jak moneta leŝą Ŝąca na środku stadionu piłkarskiego Kwarki w protonie to jak ziarnka maku w kuli średnicy jednego metra

WRACAMY WIĘC C DO PYTANIA: CO BYŁO O JESZCZE WCZEŚNIEJ? W PIERWSZEJ MINUCIE PO tzw. WIELKIM WYBUCHU PRZESTRZEŃ WSZECHŚWIATA WIATA WYPEŁNIA MIESZANINA CZĄSTEK: protonów i neutronów - (p +, n) [bariony] elektronów i neutrin - (e -, ν e ) [leptony] mionów i taonów oraz - (µ, ν ) [cięŝsze µ ich neutrin (τ, ν ) τ leptony] a takŝe fotonów - γ TEMPERATURA MIESZANINY - T ok. 10 10 K JEJ GĘSTOG STOŚĆ JEST RZĘDU 10 2-10 3 g/cm 3

GDY TEMPERATURA SPADNIE PONIśEJ 10 10 K TO MOGĄ JUś TWORZYĆ SIĘ I UTRZY- MAĆ PIERWSZE PRODUKTY SYNTEZY: n + p + 2 D + γ 1 TEMPO PRODUKCJI DEUTERU ZALEśY Y OD: (a) Temperatury ośrodka o (częstotliwo stotliwość i energia zderzeń), (b) GęstoG stości neutronów w i protonów.

OTO KOLEJNE PROCESY NUKLEO- SYNTEZY: 2 D + n 3 T + γ 2 D + p + 3 He + γ 2 D+ 2 D 3 He + p + Na skutek tych reakcji deuteru zaczyna ubywać aŝ jego obfitość stabilizuje się na poziomie 5*10-5 ilości wodoru. Taka z grubsza obfitość deuteru jest dziś obserwowana we Wszechświecie.

He Gdy względna koncentracja izotopu osiągnie poziom ok. 10-5 (ilości wodoru) to zaczyna zachodzić proces: 3 He+ 3 He 4 He + 2p 3 + W tym procesie trwającym zaledwie kilka minut powstał niemal cały y hel obecny we Wszechświecie. Późniejsza ewolucja gwiazd produkująca hel nie zmieniła a jego obfitości w istotny sposób.

PEWNA NIEWIELKA CZĘŚĆ HELU ZDĄś ĄśY JESZCZE WEJŚĆ W REAKCJE: 4 He+ 3 T 7 Li + γ 4 He+ 3 He 7 Be + γ oraz 4 He+ 4 He 8 Be + γ Ta ostatnia reakcja daje nietrwały y izotop berylu. Nie ma trwałych nuklidów w o masach atomowych 5 i 8. atomowych 5 i 8.

KOLEJNA MOśLIWA REAKCJA NUKLEO- SYNTEZY TO TZW. CYKL 3α: 3 3 4 12 He C + γ Reakcja ta wymaga jednak temperatury ok. 10 9 K a tymczasem temperatura Wszechświa wia- ta spadła a poniŝej tej wartości. PIERWOTNA NUKLEOSYNTEZA DOBIEGŁA A KOŃCA. Produkcją węgla i innych pierwiastków zajmą się w przyszłości masywne gwiazdy.

OBSERWOWANA DZISIAJ OBFITOŚĆ HELU, DEUTERU, LITU, BERYLU I IZOTOPU He 3 JEST, OBOK EFEKTU HUBBLE A ORAZ PROMIENIOWANIA RELIKTOWEGO, DODATKOWYM DO- WODEM NA TRAFNOŚĆ SCENARIUSZA ZWANEGO WIELKIM WYBUCHEM ZWANEGO WIELKIM WYBUCHEM A CO BYŁO O JESZCZE WCZEŚNIEJ?

ERA HADRONOWA TEMPERATURA: OD 10 15 DO 10 13 CZAS TRWANIA: OK. 10-4 s. 13 K W tym okresie sąs wszystkie cząstki tworzące supergęst stą i gorącą plazmę są tzw. gazem relatywistycznym (poruszają się chaotycznie z prędko dkościami relatywistycznymi). Gdy temperatura (na skutek rozszerzania się Wszechświata) obniŝy y się do ok. 10 10 K to zacznie się omawiana wcześniej pierwotna nukleosynteza.

ERA KWARKOWA [1] PRZYPOMNIENIE NAJGŁĘ ŁĘBSZEJ STRUKTURY MATERII

ERA KWARKOWA [2] PRZY TEMPERATURACH POWYśEJ 10 15 K I GĘSTOG STOŚCIACH ok. 10 18 g/cm 3 OTRZYMUJE SIĘ PLAZMĘ KWARKOWO LEPTONOWĄ. PO CZASIE ok. 10-9 s. TEMPERATURA SPADA PONIśEJ 10 15 K I NASTĘPUJE UWIĘZIENIE KWARKÓW W W HADRONACH. PRZECHODZIMY W TEN SPOSÓB B DO ERY HADRONOWEJ.

10-44 ERA PLANCKA - 10 44 s. T>10 32 32 K O tej fazie wiemy dziś (a raczej domyślamy się), Ŝe e sama czasoprzestrzeń powinna być opisywana kwantowo. Nie mamy zadawalającej teorii kwantowej grawitacji. Jedną z powaŝniejszych kandyda- tek jest obecnie tzw. teoria superstrun. Nie wiemy co zainicjowało Wielki Wybuch choć i na ten temat zaczynają pojawiać się pierwsze pomysły. y.

J. SIKORSKI, IFD UNIWERSYTET GDAŃSKI