Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Ciemna strona wszechświata
|
|
|
- Urszula Chmiel
- 4 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Ciemna strona wszechświata Aleksander Filip Żarnecki Wykład ogólnouniwersytecki 8 stycznia 2019 A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
2 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
3 Granice stosowalności mechaniki klasycznej Do tej pory mówiliśmy tylko o efektach relatywistycznych i kwantowych Współczesna fizyka cząstek opisywana jest w języku Kwantowych Teorii Pola łaczących szczególną teorię względności z mechaniką kwantową A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
4 Granice stosowalności mechaniki klasycznej Do tej pory mówiliśmy tylko o efektach relatywistycznych i kwantowych Współczesna fizyka cząstek opisywana jest w języku Kwantowych Teorii Pola łaczących szczególną teorię względności z mechaniką kwantową Ale odstępstwa od fizyki klasycznej wystepują też dla dużych obiektów... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
5 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
6 Wprowadzenie Grawitacja Gawitacja jest najbardziej widocznym oddziaływaniem. Mimo to stosunkowo długo brak było spójnej teorii grawitacji. Bardzo długo nie dostrzegano związku między np. ruchem planet i lotem kuli armatniej. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
7 Wprowadzenie Grawitacja Gawitacja jest najbardziej widocznym oddziaływaniem. Mimo to stosunkowo długo brak było spójnej teorii grawitacji. Bardzo długo nie dostrzegano związku między np. ruchem planet i lotem kuli armatniej. Newton 1687 Prawo powszechnego ciążenia: Każda cząstka we wszechświecie przyciąga każdą inną cząstkę siłą proporcjonalną do iloczynu ich mas i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi. F g = G N m1m 2 r 2 A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
8 Wprowadzenie Grawitacja Gawitacja jest najbardziej widocznym oddziaływaniem. Mimo to stosunkowo długo brak było spójnej teorii grawitacji. Bardzo długo nie dostrzegano związku między np. ruchem planet i lotem kuli armatniej. Newton 1687 Prawo powszechnego ciążenia: Każda cząstka we wszechświecie przyciąga każdą inną cząstkę siłą proporcjonalną do iloczynu ich mas i odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi. F g = G N m1m 2 r 2 11 m3 G N kg s Nie widzimy oddziaływania między dwoma jabłkami, bo grawitacja zbyt słaba... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
9 Wprowadzenie Grawitacja Prawo powszechnego ciążenia Newtona było bardzo proste, a jednocześnie uniwersalne. Tłumaczyło wszystkie znane nam zjawiska związane z oddziaływaniami grawitacyjnymi. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
10 Wprowadzenie Grawitacja Prawo powszechnego ciążenia Newtona było bardzo proste, a jednocześnie uniwersalne. Tłumaczyło wszystkie znane nam zjawiska związane z oddziaływaniami grawitacyjnymi. Uniwersalność praw natury widoczna też w podobieństwie do prawa Coulomba (oddziaływanie ładunków elektrycznych): F g = G N m1m 2 r 2 F el = k q1q 2 r 2 W wiek XX wchodziliśmy z prostym i eleganckim opisem praktycznie wszystkich znanych zjawisk... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
11 Wprowadzenie Grawitacja Prawo powszechnego ciążenia Newtona było bardzo proste, a jednocześnie uniwersalne. Tłumaczyło wszystkie znane nam zjawiska związane z oddziaływaniami grawitacyjnymi. Uniwersalność praw natury widoczna też w podobieństwie do prawa Coulomba (oddziaływanie ładunków elektrycznych): F g = G N m1m 2 r 2 F el = k q1q 2 r 2 W wiek XX wchodziliśmy z prostym i eleganckim opisem praktycznie wszystkich znanych zjawisk... Jednak Einstein dostrzegł, że powszechność ciążenia stanowi problem w opisie grawitacji na dużych skalach - nie mamy punktu odniesienia względem którego moglibyśmy badać ruch ciał... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
12 Wprowadzenie Ogólna Teoria Względności W 1916 Einstein zaproponował nowe podejście do opisu grawitacji. Grawitacja nie jest już opisywana jako siła, ale jako odkształcenie czasoprzestrzeni! A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
13 Wprowadzenie Ogólna Teoria Względności W 1916 Einstein zaproponował nowe podejście do opisu grawitacji. Grawitacja nie jest już opisywana jako siła, ale jako odkształcenie czasoprzestrzeni! Materia powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni. Zakrzywienie czasoprzestrzeni decyduje o ruchu swobodnej materii A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
14 Wprowadzenie Ogólna Teoria Względności W 1916 Einstein zaproponował nowe podejście do opisu grawitacji. Grawitacja nie jest już opisywana jako siła, ale jako odkształcenie czasoprzestrzeni! Materia powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni. Zakrzywienie czasoprzestrzeni decyduje o ruchu swobodnej materii Światło porusza się po trajektoriach odpowiadających najmniejszej odległości (najszybszej propagacji) między dwoma punktami. W zakrzywionej czasoprzestrzeni nie są to już linie proste! A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
15 Soczewkowanie grawitacyjne Materia powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni. Zakrzywienie czasoprzestrzeni decyduje o ruchu materii i biegu promieni światła. W obecności silnych pól grawitacyjnych może być więcej niż jedna droga... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
16 Soczewkowanie grawitacyjne Materia powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni. Zakrzywienie czasoprzestrzeni decyduje o ruchu materii i biegu promieni światła. Kosmiczny Teleskop Hubble a A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
17 Soczewkowanie grawitacyjne Materia powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni. Zakrzywienie czasoprzestrzeni decyduje o ruchu materii i biegu promieni światła. Zdjęcie z Kosmicznego Teleskopu Hubble a Niebieskie łuki - wielokrotny obraz odległej galaktyki położonej za masywną gromadą galaktyk. bezpośredni dowód słuszności OTW A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
18 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
19 Efekt Dopplera Przypadek klasyczny W przypadku fal dźwiękowych znamy z codziennego doświadczenia... Jeśli źródło dźwięku jest nieruchome względem obserwatora, obserwator słyszy dźwięk o niezmienionej częstości. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
20 Efekt Dopplera Przypadek klasyczny W przypadku fal dźwiękowych znamy z codziennego doświadczenia... Jeśli źródło dźwięku jest nieruchome względem obserwatora, obserwator słyszy dźwięk o niezmienionej częstości. Jeśli źródło dźwięku porusza się względem obserwatora, obserwator słyszy dźwięk o wyższej lub niższej częstości (zależnie od kierunku ruchu) f obs = f ( ) 1 v c A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
21 Linie widmowe Linie emisyjne Światło emitowane przez wzbudzone atomy. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
22 Linie widmowe Linie emisyjne Światło emitowane przez wzbudzone atomy. Linie absorpcyjne Widoczne w świetle przechodzącym przez gaz. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
23 Linie widmowe Linie emisyjne Światło emitowane przez wzbudzone atomy. Linie absorpcyjne Widoczne w świetle przechodzącym przez gaz. W obu przypadkach pozycja linii jest ściśle określona (charakterystyczna dla danego atomu) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
24 Efekt Dopplera dla światła Mierząc linie absorpcyjne w widmie galaktyk możemy wnioskować o ich ruchu A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
25 Efekt Dopplera dla światła Mierząc linie absorpcyjne w widmie galaktyk możemy wnioskować o ich ruchu i wyznaczyć ich prędkość względem nas A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
26 Prawo Hubbla (1929) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
27 Prawo Hubbla (1929) Edwin Hubble jako pierwszy powiązał obserwowane prędkości mgławic z ich odległością od Ziemi. Oryginalne wyniki Hubbla: Zauważył on, że prędkość ucieczki rośnie z odległością od Ziemi: v = H r r - odległość, H - stała Hubbla A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
28 Prawo Hubbla (1929) Edwin Hubble jako pierwszy powiązał obserwowane prędkości mgławic z ich odległością od Ziemi. Współczesne pomiary: Zauważył on, że prędkość ucieczki rośnie z odległością od Ziemi: v = H r r - odległość, H - stała Hubbla Obecne pomiary: H 70 km/s/mpc 1Mpc m A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
29 Prawo Hubbla Pomiar odległości Wyznaczenie odległości jest znacznie trudniejsze od wyznaczenia "przesunięcia ku czerwieni". Najczęściej posługujemy się tzw. świecami standardowymi - obiektami, których bezwzględna jasność jest znana. Na największych odległościach są to Supernowe typu 1A. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
30 Prawo Hubbla Obserwacja Hubbla, że wszystkie obiekty oddalają się, nie wyróżnia w żaden sposób naszego układu odniesienia. Dowolne dwa obiekty oddalać się bedą w ten sam sposób. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
31 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
32 Ewolucja Wszechświata Kosmologia Kosmologia zajmuje się opisem Wszechświata na odległościach większych od rozmiarów wszystkich znanych nam struktur skala kosmologiczna Zasada kosmologiczna: w skalach kosmologicznych Wszechświat traktujemy jako jednorodny i izotropowy materia jest rozłożona równomiernie Obserwowany ruch względny na tych odległościach opisujemy jako rozszerzanie się całego Wszechświata, w którym "zawieszone" są poszczególne obiekty. Z równań Einsteina wynika, że nasz Wszechświat ewoluował z punktowego skupiska nieskończonej energii... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
33 Ewolucja Wszechświata Kosmologia Kosmologia zajmuje się opisem Wszechświata na odległościach większych od rozmiarów wszystkich znanych nam struktur skala kosmologiczna Zasada kosmologiczna: w skalach kosmologicznych Wszechświat traktujemy jako jednorodny i izotropowy materia jest rozłożona równomiernie Obserwowany ruch względny na tych odległościach opisujemy jako rozszerzanie się całego Wszechświata, w którym "zawieszone" są poszczególne obiekty. Z równań Einsteina wynika, że nasz Wszechświat ewoluował z punktowego skupiska nieskończonej energii... Big Bang A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
34 Ewolucja Wszechświata Kosmologia Kosmologia zajmuje się opisem Wszechświata na odległościach większych od rozmiarów wszystkich znanych nam struktur skala kosmologiczna Zasada kosmologiczna: w skalach kosmologicznych Wszechświat traktujemy jako jednorodny i izotropowy materia jest rozłożona równomiernie Obserwowany ruch względny na tych odległościach opisujemy jako rozszerzanie się całego Wszechświata, w którym "zawieszone" są poszczególne obiekty. Z równań Einsteina wynika, że nasz Wszechświat ewoluował z punktowego skupiska nieskończonej energii... Wielki Wybuch A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
35 Ewolucja Wszechświata Na samym początku gęstość energii była bardzo duża. Na poziomie cząstek oznacza to, że cząstki miały bardzo duże energie kinetyczne, znacznie większe od ich mas. Nie istniały żadne obiekty złożone (nukleony, jądra atomowe, atomy), gdyż energie były znacznie większe od energii wiązania. Wszystkie cząstki elementarne znajdowały się w stanie równowagi, gdyż nieustannie zachodziły procesy anihilacji i kreacji. e+ γ Z ο W + W γ Z ο e e W W + e+ Jednak w miarę rozszerzania Wszechświata energie cząstek malały... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
36 Ewolucja Wszechświata W miarę rozszerzania maleją energie zderzających się cząstek. Stopniowo przestają być produkowane i zanikają najcięższe cząstki, a zaczynają powstawać stany związane: e+ e XZ ο γ W + W W γ Z ο e OK W + e+ zanikają swobodne bozony W ± i Z (10 10 sekundy) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
37 Ewolucja Wszechświata W miarę rozszerzania maleją energie zderzających się cząstek. Stopniowo przestają być produkowane i zanikają najcięższe cząstki, a zaczynają powstawać stany związane: e+ e XZ ο γ W + W W γ Z ο e OK W + e+ zanikają swobodne bozony W ± i Z (10 10 sekundy) kwarki formują neutrony i protony (10 5 sekundy) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
38 Ewolucja Wszechświata W miarę rozszerzania maleją energie zderzających się cząstek. Stopniowo przestają być produkowane i zanikają najcięższe cząstki, a zaczynają powstawać stany związane: e+ e XZ ο γ W + W W γ Z ο e OK W + e+ zanikają swobodne bozony W ± i Z (10 10 sekundy) kwarki formują neutrony i protony (10 5 sekundy) protony i neutrony tworzą jądra lekkich pierwiastków (3 minuty) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
39 Ewolucja Wszechświata W miarę rozszerzania maleją energie zderzających się cząstek. Stopniowo przestają być produkowane i zanikają najcięższe cząstki, a zaczynają powstawać stany związane: e+ e XZ ο γ W + W W γ Z ο e OK W + e+ zanikają swobodne bozony W ± i Z (10 10 sekundy) kwarki formują neutrony i protony (10 5 sekundy) protony i neutrony tworzą jądra lekkich pierwiastków (3 minuty) elektrony i jądra tworzą atomy ( lat) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
40 Ewolucja Wszechświata W miarę rozszerzania maleją energie zderzających się cząstek. Stopniowo przestają być produkowane i zanikają najcięższe cząstki, a zaczynają powstawać stany związane: e+ e XZ ο γ W + W W γ Z ο e OK W + e+ zanikają swobodne bozony W ± i Z (10 10 sekundy) kwarki formują neutrony i protony (10 5 sekundy) protony i neutrony tworzą jądra lekkich pierwiastków (3 minuty) elektrony i jądra tworzą atomy ( lat) formacja galaktyk, synteza ciężkich pierwiastków w gwiazdach (1 Gy) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
41 Ewolucja Wszechświata A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
42 Ewolucja Wszechświata Czy Wszechświat będzie się rozszerzał w nieskończoność? Z Ogólnej Teorii Względności wynika, że przyszłość Wszechświata wiąże się ściśle z krzywizną przestrzeni i zależy od gęstościi materii ρ. Gęstość krytyczna: ρ c = 3H2 8πG kg/m 3 10 atomów H w m 3 ρ = ρ c asymptotycznie zatrzyma się ρ < ρ c będzie zawsze rozszerzał się ρ > ρ c kiedyś zacznie się zapadać A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
43 Krzywizna przestrzeni Całkowita gęstość materii/energii we Wszechświecie decyduje też o geometrii przestrzeni na skalach kosmologicznych! Lokalnie wiemy, że przestrzeń jest płaska (suma kątów trójkąta wynosi 180 ). Ale na dużych odległościach trudno to sprawdzić... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
44 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
45 Gęstość materii we Wszechświecie Charakter ewolucji Wszechświata zależą od gęstości materii. Można spróbować ją zmierzyc na różne sposoby: z pomiaru promieniowania gwiazd i materii międzygwiezdnej materia świetlista Ω lumi Ω ρ/ρ c A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
46 Gęstość materii we Wszechświecie Charakter ewolucji Wszechświata zależą od gęstości materii. Można spróbować ją zmierzyc na różne sposoby: z pomiaru promieniowania gwiazd i materii międzygwiezdnej materia świetlista Ω lumi Ω ρ/ρ c z pomiaru zawartości lekkich pierwiastków + model nukleosyntezy (Wielki Wybuch) materia barionowa A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
47 Pierwotna nukleosynteza W zależności od stosunku gęstości materii do promieniowania, różne pierwiastki produkują się w różnej ilości. Składnikiem koniecznym do produkcji jąder cięższych od wodoru są neutrony Pierwszy krok - produkcja deuteru: p + n 2 H + γ (zależy od gęstością materii) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
48 Pierwotna nukleosynteza W zależności od stosunku gęstości materii do promieniowania, różne pierwiastki produkują się w różnej ilości. Składnikiem koniecznym do produkcji jąder cięższych od wodoru są neutrony Pierwszy krok - produkcja deuteru: p + n 2 H + γ (zależy od gęstością materii) Konkurencyjny jest rozpad neutronu (zachodzi niezależnie od gęstości): n p + e + ν e A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
49 Gęstość materii we Wszechświecie Charakter ewolucji Wszechświata zależą od gęstości materii. Można spróbować ją zmierzyc na różne sposoby: z pomiaru promieniowania gwiazd i materii międzygwiezdnej materia świetlista Ω lumi Ω ρ/ρ c z pomiaru zawartości lekkich pierwiastków + model nukleosyntezy (Wielki Wybuch) materia barionowa Ω b 0.05 A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
50 Gęstość materii we Wszechświecie Charakter ewolucji Wszechświata zależą od gęstości materii. Można spróbować ją zmierzyc na różne sposoby: z pomiaru promieniowania gwiazd i materii międzygwiezdnej materia świetlista Ω lumi Ω ρ/ρ c z pomiaru zawartości lekkich pierwiastków + model nukleosyntezy (Wielki Wybuch) materia barionowa Ω b 0.05 z pomiaru oddziaływań grawitacyjnych materia grawitacyjna (całkowita?) (np. rotacja galaktyk) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
51 Gęstość materii we Wszechświecie Ciemna materia? W roku 1933 Fritz Zwicky zauważył, badając obiekty w Gromadzie Warkocza Bereniki (Coma Cluster), że poruszają się one ze zbyt dużymi prędkościami, większymi niż szacowana prędkość ucieczki. Gromada powinna się rozlecieć... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
52 Gęstość materii we Wszechświecie Ciemna materia? W roku 1933 Fritz Zwicky zauważył, badając obiekty w Gromadzie Warkocza Bereniki (Coma Cluster), że poruszają się one ze zbyt dużymi prędkościami, większymi niż szacowana prędkość ucieczki. Gromada powinna się rozlecieć... Wyznaczona na podstawie rozkładu prędkości masa grawitacyjna gromady była około 400 razy większa niż oczekiwano z obserwacji! część tej materii musi być ciemna... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
53 Gęstość materii we Wszechświecie Ciemna materia? Znane nam prawa dynamiki nie tłumaczą rotacji galaktyk. Ramiona wirują szybciej niż oczekiwalibyśmy z praw grawitacji i dynamiki A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
54 Oddziaływania grawitacyjne Projekt 2dF Galaxy Redshift Survey Pomiar przesunięcia ku czerwieni dla około galaktyk A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
55 Oddziaływania grawitacyjne Otrzymujemy trójwymiarową mapę Wszechświata. Rozkład galaktyk, nawet na największych skalach nie jest jednorodny. Widzimy wyraźne struktury... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
56 Oddziaływania grawitacyjne Otrzymujemy trójwymiarową mapę Wszechświata. Rozkład galaktyk, nawet na największych skalach nie jest jednorodny. Widzimy wyraźne struktury... Znana nam materia barionowa nie wystarcza do opisu oddziaływań grawitacyjnych na skalach międzygalaktycznych. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
57 Oddziaływania grawitacyjne Znana nam materia barionowa nie tłumaczy też tworzenia się struktur we Wszechświecie. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
58 Oddziaływania grawitacyjne Aby opisać tworzenia się struktur we Wszechświecie musimy uwzględnić wkład od ciemnej materii! Co więcej, ciemna materia musi być zimna (wolna, nierelatywistyczna). Inaczej drobne struktury byłyby rozmywane... musi składać się z masywnych cząstek Ciężkie cząstki ( zimna CM) Lekkie cząstki ( ciepła CM) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
59 Gęstość materii we Wszechświecie Charakter ewolucji Wszechświata zależą od gęstości materii. Można spróbować ją zmierzyc na różne sposoby: z pomiaru promieniowania gwiazd i materii międzygwiezdnej materia świetlista Ω lumi Ω ρ/ρ c z pomiaru zawartości lekkich pierwiastków + model nukleosyntezy (Wielki Wybuch) materia barionowa Ω b 0.05 z pomiaru oddziaływań grawitacyjnych materia grawitacyjna (całkowita?) Ω m 0.3 (np. rotacja galaktyk) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
60 Gęstość materii we Wszechświecie Charakter ewolucji Wszechświata zależą od gęstości materii. Można spróbować ją zmierzyc na różne sposoby: z pomiaru promieniowania gwiazd i materii międzygwiezdnej materia świetlista Ω lumi Ω ρ/ρ c z pomiaru zawartości lekkich pierwiastków + model nukleosyntezy (Wielki Wybuch) materia barionowa Ω b 0.05 z pomiaru oddziaływań grawitacyjnych materia grawitacyjna (całkowita?) Ω m 0.3 (np. rotacja galaktyk) Ω m Ω b ciemna materia!? A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
61 Ciemna materia Podsumowanie Wiemy że ciemna materia: jest zimna (nierelatywistyczna) jest niebarionowa jest stabilna (nie rozpada się) bardzo słabo oddziałuje (tylko grawitacyjnie?) daje wkład ok. 1/4 gęstości krytycznej (5 materia barionowa) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
62 Ciemna materia Podsumowanie Wiemy że ciemna materia: jest zimna (nierelatywistyczna) jest niebarionowa jest stabilna (nie rozpada się) bardzo słabo oddziałuje (tylko grawitacyjnie?) daje wkład ok. 1/4 gęstości krytycznej (5 materia barionowa) Nie wiemy: Co się na nią składa (jedna czy wiele cząstek)? Jak ją bezpośrednio zaobserwować? A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
63 Ciemna materia Podsumowanie Wiemy że ciemna materia: jest zimna (nierelatywistyczna) jest niebarionowa jest stabilna (nie rozpada się) bardzo słabo oddziałuje (tylko grawitacyjnie?) daje wkład ok. 1/4 gęstości krytycznej (5 materia barionowa) Nie wiemy: Co się na nią składa (jedna czy wiele cząstek)? Jak ją bezpośrednio zaobserwować? Wiele teorii nowej fizyki przewiduje istnienie tego typu cząstek. Najczęściej wymienianym kandydatem jest LSP - najlżejsza cząstka supersymetryczna. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
64 Ciemna materia Podsumowanie Wiemy że ciemna materia: jest zimna (nierelatywistyczna) jest niebarionowa jest stabilna (nie rozpada się) bardzo słabo oddziałuje (tylko grawitacyjnie?) daje wkład ok. 1/4 gęstości krytycznej (5 materia barionowa) Nie wiemy: Co się na nią składa (jedna czy wiele cząstek)? Jak ją bezpośrednio zaobserwować? Wiele teorii nowej fizyki przewiduje istnienie tego typu cząstek. Najczęściej wymienianym kandydatem jest LSP - najlżejsza cząstka supersymetryczna. Mamy wciąż nadzieję, że LHC zdoła ją znaleźć... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
65 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
66 Promieniowanie tła W miarę rozszerzania się Wszechświata malały energie zderzających się cząstek. Stopniowo zanikały cięższe cząstki (przestawały być produkowane, a cały czas się rozpadały). Gdy Wszechświat miał kilka godzin pozostały już tylko jądra lekkich pierwiastków, elektrony i fotony. Elektrony i jądra mogły tworzyć atomy, ale były one nieustannie "rozbijane" w wyniku zderzeń z fotonami. e + p + H + γ A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
67 Promieniowanie tła W miarę rozszerzania się Wszechświata malały energie zderzających się cząstek. Stopniowo zanikały cięższe cząstki (przestawały być produkowane, a cały czas się rozpadały). Gdy Wszechświat miał kilka godzin pozostały już tylko jądra lekkich pierwiastków, elektrony i fotony. Elektrony i jądra mogły tworzyć atomy, ale były one nieustannie "rozbijane" w wyniku zderzeń z fotonami. e + p + H + γ Około lat po Wielkim Wybuchu fotony nie mają już dość energii, żeby jonizować atomy. Elektrony łączą się z jądrami tworząc obojętne atomy. Pozostają tylko atomy i fotony. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
68 Promieniowanie tła W przezroczystym Wszechświecie fotony praktycznie nie oddziałują. Jedynie ich energia wciąż maleje (długość fali rośnie). W 1948 George Gamow, Ralph Alpher i Robert Herman doszli do wniosku, że fotony powstałe lat po Wielkim Wybuchu muszą wciaż wypełniać Wszechświat. Tylko ich energia jest tak mała, że nie jesteśmy w stanie ich obserwować. Jest to tzw. promieniowanie reliktowe inaczej nazywane też mikrofalowym promieniowaniem tła (CMB) Rozkład widmowy promieniowania powinien odpowiadać rozkładowi promieniowania ciała doskonale czarnego. T 5 K A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
69 Promieniowanie tła zostało odkryte w 1965 roku przez A.A.Penazisa i R.W.Wilsona. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
70 Promieniowanie tła zostało odkryte w 1965 roku przez A.A.Penazisa i R.W.Wilsona. Rozkład widmowy promieniowania zgadza się z widmem promieniowania ciała doskonale czarnego. Wyniki z satelity COBE: (1999) T = ± K A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
71 Promieniowanie tła zostało odkryte w 1965 roku przez A.A.Penazisa i R.W.Wilsona. Rozkład widmowy promieniowania zgadza się z widmem promieniowania ciała doskonale czarnego. Wyniki z satelity COBE: (1999) T = ± K Obserwacja CMB była rozstrzygającym dowodem Wielkiego Wybuchu i "pogrzebała" model statycznego Wszechświata. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
72 Promieniowanie tła W pierwszym przybliżeniu ( T 1K) promieniowanie tła jest izotropowe, wypełnia jednolicie całe niebo. A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
73 Promieniowanie tła Jednak gdy przyjżymy się bliżej ( T 1mK) widzimy wpływ ruchu Ziemi względem globalnego układu. Zwykły efekt Dopplera... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
74 Promieniowanie tła Odejmując wpływ efektu Dopplera ( T 200µK) widzimy promieniowanie naszej galaktyki (Drogi Mlecznej)... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
75 Promieniowanie tła Odejmując promieniowanie Galaktyki i innych znanych źródeł ( T 100µK) widzimy przypadkowe fluktuacje w rozkładzie energii promieniowania czy w tym chaosie tkwi jakaś informacja? A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
76 Promieniowanie tła A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
77 Promieniowanie tła Model Wielkiego Wybuchu przewiduje jakie były rozmiary fluktuacji gęstości materii w chwili powstania promieniowania tła. Rozmiary jakie obecnie obserwujemy zależą silnie od krzywizny Wszechświata! A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
78 Promieniowanie tła Model Wielkiego Wybuchu przewiduje jakie były rozmiary fluktuacji gęstości materii w chwili powstania promieniowania tła. Rozmiary jakie obecnie obserwujemy zależą silnie od krzywizny Wszechświata! A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
79 Planck W roku 2009 wystrzelono satelitę Planck, pierwsze uzyskane wyniki zaprezentowano w roku 2013, ostateczne w 2018 Jakościowy wzrost precyzji pomiarów w porównaniu z wcześniejszymi misjami A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
80 Planck W roku 2009 wystrzelono satelitę Planck, pierwsze uzyskane wyniki zaprezentowano w roku 2013, ostateczne w 2018 Znacznie dokładniejsze pomiary wciąż dobrze opisane przez teorię... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
81 Planck Dopasowanie modelu do widma fluktuacji promieniowania tła: Rozmiar fluktuacji wskazuje na Ω tot = Ω m + Ω Λ 1 ± A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
82 Ewolucja Wszechświata Z Ogólnej Teorii Względności wynika, że przyszłość Wszechświata wiąże się ściśle z krzywizną przestrzeni i zależy od gęstościi materii ρ. Gęstość krytyczna: ρ c = 3H2 8πG kg/m 3 ρ = ρ c asymptotycznie zatrzyma się ρ < ρ c będzie zawsze rozszerzał się ρ > ρ c kiedyś zacznie się zapadać Ale pod warunkiem, że pomijamy wkład od stałej kosmologicznej!!! A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
83 Ciemna strona wszechświata 1 Ogólna Teoria Względności 2 Efekt Dopplera i prawo Hubbla 3 Ewolucja Wszechświata 4 Gęstość materii we Wszechświecie 5 Mikrofalowe promieniowanie tła 6 Ciemna energia A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
84 ρ = ρ m + ρ Λ Ω ρ/ρ c Wyniki Stała kosmologiczna Pomiar całkowitej gęstości materii we Wszechświecie, na podstawie oddziaływań grawitacyjnych: ρ m 0.3 ρ c Gęstość oczekiwana na podstawie wyznaczone krzywizny Wszechświata: ρ ρ c jedynym sposobem na pogodzenie tych wyników jest stała kosmologiczna A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
85 Wyniki Dopasowanie modelu Widmo promieniowania mikrofalowego zależy nie tylko od gestości całkowitej, ale też od udziału poszczególnych składników. Wyniki symulacji: Model wykorzystany do opisu danych Planck uwzględniał wkład od fotonów ( CMB) barionów neutrin zimnej ciemnej materii (CDM) stałej kosmologicznej (Λ) Ewolucję Wszechświata opisujemy poprzez 6 niezależnych parametrów A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
86 Wyniki Dopasowanie modelu Analiza pełnego widma CMB pozwala na dopasowanie wszystkich parametrów (choć uwzględnienie innych danych pomaga) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
87 Wyniki Model ΛCDM Chcąc opisać wszystkie dostepne dane musimy przyjąć, że: atomy (bariony) wypełniają tylko około 5% Wszechświata. 26% stanowi ciemna materia... (Cold Dark Matter - CDM) 69% to tzw. ciemna energia, którą możemy opisać poprzez stałą kosmologiczną (Λ) Wszechświat zdominowany przez stała kosmologiczną rozszerza się coraz szybciej (!) Wiek Wszechświata: T = ± Gyr A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
88 Podsumowanie W ostatnich latach, zwłaszcza w świetle nowych wyników, kosmologia zbliża się coraz bardziej do fizyki cząstek astrofizyka cząstek Jest wiele pytań na które wspólnie szukamy odpowiedzi: ciemna materia Nie wiemy co nią jest, choć mamy szereg propozycji (np. cząstki supersymetryczne) A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
89 Podsumowanie W ostatnich latach, zwłaszcza w świetle nowych wyników, kosmologia zbliża się coraz bardziej do fizyki cząstek astrofizyka cząstek Jest wiele pytań na które wspólnie szukamy odpowiedzi: ciemna materia Nie wiemy co nią jest, choć mamy szereg propozycji (np. cząstki supersymetryczne) ciemna energia Całkowita zagadka... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
90 Podsumowanie W ostatnich latach, zwłaszcza w świetle nowych wyników, kosmologia zbliża się coraz bardziej do fizyki cząstek astrofizyka cząstek Jest wiele pytań na które wspólnie szukamy odpowiedzi: ciemna materia Nie wiemy co nią jest, choć mamy szereg propozycji (np. cząstki supersymetryczne) ciemna energia Całkowita zagadka... asymetria barionowa we Wszechświecie jak złamana została symetria materia-antymateria? Wymaga złamania symetrii CP, znacznie silniejszego niż w SM... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
91 Podsumowanie W ostatnich latach, zwłaszcza w świetle nowych wyników, kosmologia zbliża się coraz bardziej do fizyki cząstek astrofizyka cząstek Jest wiele pytań na które wspólnie szukamy odpowiedzi: ciemna materia Nie wiemy co nią jest, choć mamy szereg propozycji (np. cząstki supersymetryczne) ciemna energia Całkowita zagadka... asymetria barionowa we Wszechświecie jak złamana została symetria materia-antymateria? Wymaga złamania symetrii CP, znacznie silniejszego niż w SM... cząstki o bardzo wysokich energiach w promieniowaniu kosmicznym, błyski γ,... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
92 Podsumowanie W ostatnich latach, zwłaszcza w świetle nowych wyników, kosmologia zbliża się coraz bardziej do fizyki cząstek astrofizyka cząstek Jest wiele pytań na które wspólnie szukamy odpowiedzi: ciemna materia Nie wiemy co nią jest, choć mamy szereg propozycji (np. cząstki supersymetryczne) ciemna energia Całkowita zagadka... asymetria barionowa we Wszechświecie jak złamana została symetria materia-antymateria? Wymaga złamania symetrii CP, znacznie silniejszego niż w SM... cząstki o bardzo wysokich energiach w promieniowaniu kosmicznym, błyski γ,... kwantowy opis grawitacji (włączenie jej do Modelu Standardowego). Na razie nie ma dla niej miejsca... A.F.Żarnecki WCE Wykład 12 8 stycznia / 50
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Ciemna Strona Wszechświata
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Ciemna Strona Wszechświata Aleksander Filip Żarnecki Wykład ogólnouniwersytecki Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego 16 stycznia 2018 A.F.Żarnecki
Wszechświat czastek elementarnych
Wszechświat czastek elementarnych Wykład 15: Ciemna Strona Wszechświata prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej Wszechświat czastek elementarnych
Ciemna strona wszechświata
Ciemna strona wszechświata Letnia Szkoła Fizyki Wydział Fizyki U.W. prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej Letnia Szkoła Fizyki U.W. Ciemna strona
Kosmologia. Elementy fizyki czastek elementarnych. Wykład IX. Prawo Hubbla
Kosmologia Wykład IX Prawo Hubbla Elementy fizyki czastek elementarnych Wielki Wybuch i ewolucja Wszechświata Promieniowanie tła Eksperyment WMAP W jakim (Wszech)świecie żyjemy?... Efekt Dopplera Prawo
Ciemna strona Wszechświata
Ciemna strona Wszechświata Nowoczesna fizyka w przyrodzie i technice Uniwersytet Otwarty Uniwersytetu Warszawskiego prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej,
Kosmologia. Elementy fizyki czastek elementarnych. Wykład VIII. Prawo Hubbla
Kosmologia Wykład VIII Prawo Hubbla Elementy fizyki czastek elementarnych Wielki Wybuch i ewolucja Wszechświata Promieniowanie tła Eksperyment WMAP W jakim (Wszech)świecie żyjemy?... Efekt Dopplera Prawo
Kosmologia. Elementy fizyki czastek elementarnych. Wykład X. Prawo Hubbla
Kosmologia Wykład X Prawo Hubbla Elementy fizyki czastek elementarnych Wielki Wybuch i ewolucja Wszechświata Promieniowanie tła Eksperyment WMAP W jakim (Wszech)świecie żyjemy?... Efekt Dopplera Przypadek
Oddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań.
1 Oddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań. Wyróżniamy cztery rodzaje oddziaływań (sił) podstawowych: oddziaływania silne
Ciemna strona Wszechświata
Ciemna strona Wszechświata prof. A.F.Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej, Wydział Fizyki U.W. Warszawa, 23 listopada 2010 A.F.Żarnecki Ciemna strona Wszechświata
10.V Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008))
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 10 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW Ciemny Wszechświat 10.V. 2010 Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008)) http://indico.cern.ch/conferencedisplay.py?confid=24743
Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008))
Wszechświat cząstek elementarnych dla przyrodników WYKŁAD 15 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 12.01. 2010 Ciemny Wszechświat Polecam - The Dark Universe by R. Kolb (Wykłady w CERN (2008)) http://indico.cern.ch/conferencedisplay.py?confid=24743
Teoria Wielkiego Wybuchu FIZYKA 3 MICHAŁ MARZANTOWICZ
Teoria Wielkiego Wybuchu Epoki rozwoju Wszechświata Wczesny Wszechświat Epoka Plancka (10-43 s): jedno podstawowe oddziaływanie Wielka Unifikacja (10-36 s): oddzielenie siły grawitacji od reszty oddziaływań
Z czego i jak zbudowany jest Wszechświat? Jak powstał? Jak się zmienia?
Z czego i jak zbudowany jest Wszechświat? Jak powstał? Jak się zmienia? Cząstki elementarne Kosmologia Wielkość i kształt Świata Ptolemeusz (~100 n.e. - ~165 n.e.) Mikołaj Kopernik (1473 1543) geocentryzm
Ekspansja Wszechświata
Ekspansja Wszechświata Odkrycie Hubble a w 1929 r. Galaktyki oddalają się od nas z prędkościami wprost proporcjonalnymi do odległości. Prędkości mierzymy za pomocą przesunięcia ku czerwieni efekt Dopplera
Historia Wszechświata w (dużym) skrócie. Agnieszka Pollo Instytut Problemów Jądrowych Warszawa Obserwatorium Astronomiczne UJ Kraków
Historia Wszechświata w (dużym) skrócie Agnieszka Pollo Instytut Problemów Jądrowych Warszawa Obserwatorium Astronomiczne UJ Kraków wczesny Wszechświat późny Wszechświat z (przesunięcie ku czerwieni; redshift)
Podstawy astrofizyki i astronomii
Podstawy astrofizyki i astronomii Andrzej Odrzywołek Zakład Teorii Względności i Astrofizyki, Instytut Fizyki UJ 20 marca 2018 th.if.uj.edu.pl/ odrzywolek/ andrzej.odrzywolek@uj.edu.pl A&A Wykład 4 Standardowy
oraz Początek i kres
oraz Początek i kres Powstanie Wszechświata szacuje się na 13, 75 mld lat temu. Na początku jego wymiary były bardzo małe, a jego gęstość bardzo duża i temperatura niezwykle wysoka. Ponieważ w tej niezmiernie
Wszechświat: spis inwentarza. Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie
Wszechświat: spis inwentarza Typy obiektów Rozmieszczenie w przestrzeni Symetrie Curtis i Shapley 1920 Heber D. Curtis 1872-1942 Mgławice spiralne są układami gwiazd równoważnymi Drodze Mlecznej Mgławice
Elementy kosmologii. D. Kiełczewska, wykład 15
Elementy kosmologii Rozszerzający się Wszechświat Wielki Wybuch (Big Bang) Nukleosynteza Promieniowanie mikrofalowe tła Pomiary parametrów kosmologicznych: WMAP SNIa Asymetria materii i antymaterii Rozszerzający
Fizyka 3. Konsultacje: p. 329, Mechatronika
Fizyka 3 Konsultacje: p. 329, Mechatronika marzan@mech.pw.edu.pl Zaliczenie: 2 sprawdziany (10 pkt każdy) lub egzamin (2 części po 10 punktów) 10.1 12 3.0 12.1 14 3.5 14.1 16 4.0 16.1 18 4.5 18.1 20 5.0
Podróż do początków Wszechświata: czyli czym zajmujemy się w laboratorium CERN
Podróż do początków Wszechświata: czyli czym zajmujemy się w laboratorium CERN mgr inż. Małgorzata Janik - majanik@cern.ch mgr inż. Łukasz Graczykowski - lgraczyk@cern.ch Zakład Fizyki Jądrowej, Wydział
Galaktyka. Rysunek: Pas Drogi Mlecznej
Galaktyka Rysunek: Pas Drogi Mlecznej Galaktyka Ośrodek międzygwiazdowy - obłoki molekularne - możliwość formowania się nowych gwiazd. - ekstynkcja i poczerwienienie (diagramy dwuwskaźnikowe E(U-B)/E(B-V)=0.7,
Oddziaływania fundamentalne
Oddziaływania fundamentalne Silne: krótkozasięgowe (10-15 m). Siła rośnie ze wzrostem odległości. Znaczna siła oddziaływania. Elektromagnetyczne: nieskończony zasięg, siła maleje z kwadratem odległości.
Spis treści. Przedmowa PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII. 1 Grawitacja 3. 2 Geometria jako fizyka 14
Spis treści Przedmowa xi I PRZESTRZEŃ I CZAS W FIZYCE NEWTONOWSKIEJ ORAZ SZCZEGÓLNEJ TEORII WZGLĘDNOŚCI 1 1 Grawitacja 3 2 Geometria jako fizyka 14 2.1 Grawitacja to geometria 14 2.2 Geometria a doświadczenie
Liceum dla Dorosłych semestr 1 FIZYKA MAŁGORZATA OLĘDZKA
Liceum dla Dorosłych semestr 1 FIZYKA MAŁGORZATA OLĘDZKA Temat 10 : PRAWO HUBBLE A. TEORIA WIELKIEGO WYBUCHU. 1) Prawo Hubble a [czyt. habla] 1929r. Edwin Hubble, USA, (1889-1953) Jedno z największych
Podsumowanie. Fizyka I (Mechanika) Wykład XIV: Czastki elementarne Ewolucja Wszechświata Ciemna materia. Informacje o egzaminie
Podsumowanie Fizyka I (Mechanika) Wykład XIV: Czastki elementarne Ewolucja Wszechświata Ciemna materia Informacje o egzaminie Czym zajmuje się fizyka? Staramy się zrozumieć zjawiska zachodzace na najmniejszych
Analiza spektralna widma gwiezdnego
Analiza spektralna widma gwiezdnego JG &WJ 13 kwietnia 2007 Wprowadzenie Wprowadzenie- światło- podstawowe źródło informacji Wprowadzenie- światło- podstawowe źródło informacji Wprowadzenie- światło- podstawowe
Metody badania kosmosu
Metody badania kosmosu Zakres widzialny Fale radiowe i mikrofale Promieniowanie wysokoenergetyczne Detektory cząstek Pomiar sił grawitacyjnych Obserwacje prehistoryczne Obserwatorium słoneczne w Goseck
Materia i jej powstanie Wykłady z chemii Jan Drzymała
Materia i jej powstanie Wykłady z chemii Jan Drzymała Przyjmuje się, że wszystko zaczęło się od Wielkiego Wybuchu, który nastąpił około 15 miliardów lat temu. Model Wielkiego Wybuch wynika z rozwiązań
FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych
FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych Wykład 13 Początki Wszechświata c.d. Nukleosynteza czas Przebieg pierwotnej nukleosyntezy w czasie pierwszych kilkunastu minut. Krzywe ukazują stopniowy
Teoria grawitacji. Grzegorz Hoppe (PhD)
Teoria grawitacji Grzegorz Hoppe (PhD) Oddziaływanie grawitacyjne nie zostało dotychczas poprawnie opisane i pozostaje jednym z nie odkrytych oddziaływań. Autor uważa, że oddziaływanie to jest w rzeczywistości
Wszechświat cząstek elementarnych WYKŁAD 5
Wszechświat cząstek elementarnych WYKŁAD 5 Maria Krawczyk, Wydział Fizyki UW 17.III.2010 Oddziaływania: elektromagnetyczne i grawitacyjne elektromagnetyczne i silne (kolorowe) Biegnące stałe sprzężenia:
Tworzenie protonów neutronów oraz jąder atomowych
Tworzenie protonów neutronów oraz jąder atomowych kwarki, elektrony, neutrina oraz ich antycząstki anihilują aby stać się cząstkami 10-10 s światła fotonami energia kwarków jest już wystarczająco mała
Wielki Wybuch czyli podróż do początku wszechświata. Czy może się to zdarzyć na Ziemi?
Wielki Wybuch czyli podróż do początku wszechświata Czy może się to zdarzyć na Ziemi? Świat pod lupą materia: 10-4 m kryształ: 10-9 m ρ=2 3 g/cm 3 atom: 10-10 m jądro: 10-14 m nukleon: 10-15 m (1fm) ρ=10
Zderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną
Zderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną Katarzyna Mikulska Zimowe Warsztaty Naukowe Naukowe w Żninie, luty 2014 Wszyscy doskonale znamy teorię Wielkiego Wybuchu. Wiemy, że Wszechświat się rozszerza,
Neutrina z supernowych. Elementy kosmologii
Neutrina z supernowych Obserwacja neutrin z SN1987A Kolaps grawitacyjny Własności neutrin z kolapsu grawitacyjnego Elementy kosmologii Rozszerzający się Wszechświat Wielki Wybuch (Big Bang) Nukleosynteza
PROJEKT KOSMOLOGIA PROJEKT KOSMOLOGIA. Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz
PROJEKT KOSMOLOGIA Aleksander Gendarz Mateusz Łukasik Paweł Stolorz 1 1. Definicja kosmologii. Kosmologia dział astronomii, obejmujący budowę i ewolucję wszechświata. Kosmolodzy starają się odpowiedzieć
Elementy kosmologii. Rozszerzający się Wszechświat Wielki Wybuch (Big Bang) Nukleosynteza Promieniowanie mikrofalowe tła Ciemna Materia Leptogeneza
Elementy kosmologii Rozszerzający się Wszechświat Wielki Wybuch (Big Bang) Nukleosynteza Promieniowanie mikrofalowe tła Ciemna Materia Leptogeneza Rozszerzający się Wszechświat W 1929 Hubble zaobserwował
Wszechświat. Opis relatywistyczny Początek: inflacja? Równowaga wcześnie Pierwotna nukleosynteza Powstanie atomów Mikrofalowe promieniowanie tła
Wszechświat Opis relatywistyczny Początek: inflacja? Równowaga wcześnie Pierwotna nukleosynteza Powstanie atomów Mikrofalowe promieniowanie tła Opis relatywistyczny W mech. Newtona czas i przestrzeń są
- mity, teorie, eksperymenty
Święto Uniwersytetu Warszawskiego, 27.11 11.2008 Początek Wszechświata - mity, teorie, eksperymenty Grzegorz Wrochna Instytut Problemów w Jądrowych J im. A.Sołtana Warszawa / Świerk wrochna@ipj.gov.pl
Wykłady z Geochemii Ogólnej
Wykłady z Geochemii Ogólnej III rok WGGiOŚ AGH 2010/11 dr hab. inż. Maciej Manecki A-0 p.24 www.geol.agh.edu.pl/~mmanecki ELEMENTY KOSMOCHEMII Nasza wiedza o składzie materii Wszechświata pochodzi z dwóch
Zderzenia relatywistyczne
Zderzenia relatywistyczne Fizyka I (B+C) Wykład XVIII: Zderzenia nieelastyczne Energia progowa Rozpady czastek Neutrina Zderzenia relatywistyczne Zderzenia nieelastyczne Zderzenia elastyczne - czastki
Mechanika. Fizyka I (B+C) Wykład I: dr hab. Aleksander Filip Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej
Fizyka I (B+C) Mechanika Wykład I: Informacje ogólne Wprowadzenie Co to jest fizyka? Czym zajmuje się fizyka? dr hab. Aleksander Filip Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki
Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 6 XII 2013 W POSZUKIWANIU ŚLADÓW NASZYCH PRAPOCZĄTKÓW
Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 6 XII 2013 W POSZUKIWANIU ŚLADÓW NASZYCH PRAPOCZĄTKÓW Prof. Henryk Drozdowski Wydział Fizyki UAM Dedykuję ten wykład o pochodzeniu materii wszystkim czułym sercom,
FIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne
FIZYKA KLASA I LO LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO wymagania edukacyjne TEMAT (rozumiany jako lekcja) 1.1. Kinematyka ruchu jednostajnego po okręgu 1.2. Dynamika ruchu jednostajnego po okręgu 1.3. Układ Słoneczny
STRUKTURA MATERII PO WIELKIM WYBUCHU
Wykład I STRUKTURA MATERII -- -- PO WIELKIM WYBUCHU Człowiek zajmujący się nauką nigdy nie zrozumie, dlaczego miałby wierzyć w pewne opinie tylko dlatego, że znajdują się one w jakiejś książce. (...) Nigdy
Czy da się zastosować teorię względności do celów praktycznych?
Czy da się zastosować teorię względności do celów praktycznych? Witold Chmielowiec Centrum Fizyki Teoretycznej PAN IX Festiwal Nauki 24 września 2005 Mapa Ogólna Teoria Względności Szczególna Teoria Względności
Ewolucja Wszechświata Wykład 5 Pierwsze trzy minuty
Ewolucja Wszechświata Wykład 5 Pierwsze trzy minuty Historia Wszechświata Pod koniec fazy inflacji, około 10-34 s od Wielkiego Wybuchu, dochodzi do przejścia fazowego, które tworzy prawdziwą próżnię i
FIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy
FIZYKA IV etap edukacyjny zakres podstawowy Cele kształcenia wymagania ogólne I. Wykorzystanie wielkości fizycznych do opisu poznanych zjawisk lub rozwiązania prostych zadań obliczeniowych. II. Przeprowadzanie
Dr Tomasz Płazak. CIEMNA ENERGIA DOMINUJĄCA WSZECHŚWIAT (Nagroda Nobla 2011)
Dr Tomasz Płazak CIEMNA ENERGIA DOMINUJĄCA WSZECHŚWIAT (Nagroda Nobla 2011) SŁOŃCE i ZIEMIA 2 Wszechświat OBSERWOWALNY 3 ZABICIE IDEI LOKALNEGO ( ZWYKŁEGO ) WIELKIEGO WYBUCHU Powinno być tak c Promieniowanie
[C [ Z.. 1 ]
![[C [ Z.. 1 ]](/thumbs/68/58191644.jpg "[C [ Z.. 1 ]")
[CZ. 1] ZALEDWIE OD STU LAT WIEMY O ISTNIENIU WE WSZECHŚWIECIE WIECIE WIELKICH STRUKTUR (SKUPISK MATERII) ZWANYCH GALAKTYKAMI. ODLEGŁOŚCI MIĘDZYGALAKTYCZNE WYRAśA A SIĘ W WIELU MILIONACH LAT ŚWIETLNYCH
Astrofizyka teoretyczna II. Równanie stanu materii gęstej
Astrofizyka teoretyczna II Równanie stanu materii gęstej 1 Black Holes, White Dwarfs and Neutron Stars: The Physics of Compact Objects by Stuart L. Shapiro, Saul A. Teukolsky " Rozdziały 2, 3 i 8 2 Odkrycie
FALOWA I KWANTOWA HASŁO :. 1 F O T O N 2 Ś W I A T Ł O 3 E A I N S T E I N 4 D Ł U G O Ś C I 5 E N E R G I A 6 P L A N C K A 7 E L E K T R O N
OPTYKA FALOWA I KWANTOWA 1 F O T O N 2 Ś W I A T Ł O 3 E A I N S T E I N 4 D Ł U G O Ś C I 5 E N E R G I A 6 P L A N C K A 7 E L E K T R O N 8 D Y F R A K C Y J N A 9 K W A N T O W A 10 M I R A Ż 11 P
Cząstki elementarne wprowadzenie. Krzysztof Turzyński Wydział Fizyki Uniwersytet Warszawski
Cząstki elementarne wprowadzenie Krzysztof Turzyński Wydział Fizyki Uniwersytet Warszawski Historia badania struktury materii XVII w.: ruch gwiazd i planet, zasady dynamiki, teoria grawitacji, masa jako
1100-3Ind06 Astrofizyka
1100-3Ind06 Astrofizyka 2016/2017 Michał Jaroszyński (+Tomasz Bulik +Igor Soszyński ) Różne informacje mogą znajdować się na: http://www.astrouw.edu.pl/~mj Zasady zaliczeń: Pozytywny wynik w teście otwartym
Ewolucja Wszechświata
Ewolucja Wszechświata Wykład 6 Mikrofalowe promieniowanie tła Rozseparowanie materii i promieniowania 380 000 lat Temperatura 3000 K Protony i jądra przyłączają elektrony (rekombinacja) tworzą się atomy.
Czarne dziury. Grażyna Karmeluk
Czarne dziury Grażyna Karmeluk Termin czarna dziura Termin czarna dziura powstał stosunkowo niedawno w 1969 roku. Po raz pierwszy użył go amerykański uczony John Wheeler, przedstawiając za jego pomocą
Wielcy rewolucjoniści nauki
Isaak Newton Wilhelm Roentgen Albert Einstein Max Planck Wielcy rewolucjoniści nauki Erwin Schrödinger Werner Heisenberg Niels Bohr dr inż. Romuald Kędzierski W swoim słynnym dziele Matematyczne podstawy
WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH OCEN ŚRÓROCZNYCH I ROCZNYCH FIZYKA - ZAKRES PODSTAWOWY KLASA I
WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH OCEN ŚRÓROCZNYCH I ROCZNYCH FIZYKA - ZAKRES PODSTAWOWY KLASA I GRAWITACJA opowiedzieć o odkryciach Kopernika, Keplera i Newtona, opisać ruchy
Dział: 7. Światło i jego rola w przyrodzie.
Dział: 7. Światło i jego rola w przyrodzie. TEMATY I ZAKRES TREŚCI NAUCZANIA Fizyka klasa 3 LO Nr programu: DKOS-4015-89/02 Moduł Dział - Temat L. Zjawisko odbicia i załamania światła 1 Prawo odbicia i
fizyka w zakresie podstawowym
mi edukacyjne z przedmiotu fizyka w zakresie podstawowym dla klasy pierwszej szkoły ponadgimnazjalnej Poziom Kategoria celów Zakres Poziom podstawowy - Uczeń opanował pewien zakres WIADOMOŚCI Poziom ponadpodstawowy
Cząstki i siły. Piotr Traczyk. IPJ Warszawa
Cząstki i siły tworzące nasz wszechświat Piotr Traczyk IPJ Warszawa Plan Wstęp Klasyfikacja cząstek elementarnych Model Standardowy 2 Wstęp 3 Jednostki, konwencje Prędkość światła c ~ 3 x 10 8 m/s Stała
CZAS I PRZESTRZEŃ EINSTEINA. Szczególna teoria względności. Spotkanie II ( marzec/kwiecień, 2013)
CZAS I PRZESTRZEŃ EINSTEINA Szczególna teoria względności Spotkanie II ( marzec/kwiecień, 013) u Masa w szczególnej teorii względności u Określenie relatywistycznego pędu u Wyprowadzenie wzoru Einsteina
Kinematyka relatywistyczna
Kinematyka relatywistyczna Fizyka I (B+C) Wykład VI: Prędkość światła historia pomiarów doświadczenie Michelsona-Morleya prędkość graniczna Teoria względności Einsteina Dylatacja czasu Prędkość światła
LHC i po co nam On. Piotr Traczyk CERN
LHC i po co nam On Piotr Traczyk CERN LHC: po co nam On Piotr Traczyk CERN Detektory przy LHC Planowane są 4(+2) eksperymenty na LHC ATLAS ALICE CMS LHCb 5 Program fizyczny LHC 6 Program fizyczny LHC
Gwiazdy neutronowe. Michał Bejger,
Gwiazdy neutronowe Michał Bejger, 06.04.09 Co to jest gwiazda neutronowa? To obiekt, którego jedna łyżeczka materii waży tyle ile wszyscy ludzie na Ziemi! Gwiazda neutronowa: rzędy wielkości Masa: ~1.5
GRAWITACJA I ELEMENTY ASTRONOMII
MODUŁ 1 SCENARIUSZ TEMATYCZNY GRAWITACJA I ELEMENTY ASTRONOMII OPRACOWANE W RAMACH PROJEKTU: FIZYKA ZAKRES PODSTAWOWY WIRTUALNE LABORATORIA FIZYCZNE NOWOCZESNĄ METODĄ NAUCZANIA. PROGRAM NAUCZANIA FIZYKI
NIEPRZEWIDYWALNY WSZECHŚWIAT
ARTYKUŁY Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XXXVII / 2005, s. 41 52 Marek DEMIAŃSKI Instytut Fizyki Teoretycznej Uniwersytet Warszawski NIEPRZEWIDYWALNY WSZECHŚWIAT Trudno dokładnie określić datę powstania
Soczewki grawitacyjne narzędziem Kosmologii
Zjazd P.T.A. Kraków 14-18.09.2009 Sesja Kosmologiczna Soczewki grawitacyjne narzędziem Kosmologii Marek Biesiada Zakład Astrofizyki i Kosmologii Instytut Fizyki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Filary
- Cząstka Higgsa - droga do teorii wszystkiego
- Cząstka Higgsa - droga do teorii wszystkiego Bohdan Grządkowski Uniwersytet Warszawski Wydział Fizyki Instytut Fizyki Teoretycznej 19 maja 2014 Uniwersytet Szczeciński Plan Model Standardowy oddziaływań
FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych
FIZYKA III MEL Fizyka jądrowa i cząstek elementarnych Wykład 11 Początki Wszechświata Początki Wszechświata Dane obserwacyjne Odkrycie Hubble a w 1929 r. Promieniowanie tła w 1964 r. (Arno Penzias i Robert
Podstawy Fizyki Jądrowej
Podstawy Fizyki Jądrowej III rok Fizyki Kurs WFAIS.IF-D008.0 Składnik egzaminu licencjackiego (sesja letnia)! OPCJA: Po uzyskaniu zaliczenia z ćwiczeń możliwość zorganizowania ustnego egzaminu (raczej
NUKLEOSYNTEZA I PROMIENIOWANIE RELIKTOWE
NUKLEOSYNTEZA I PROMIENIOWANIE RELIKTOWE Cieszyn, 17 Listopada, 2006 Marek Zrałek, Instytut Fizyki, UŚl 1 Tegoroczna Nagroda Nobla z fizyki została przyznana dwóm fizykom amerykańskim, otrzymali ją John
Ewolucja galaktyk. Agnieszka Pollo Instytut Problemów Jądrowych Warszawa Obserwatorium Astronomiczne UJ Kraków
Ewolucja galaktyk Agnieszka Pollo Instytut Problemów Jądrowych Warszawa Obserwatorium Astronomiczne UJ Kraków 380 000 lat po BB do dziś: era galaktyk 380 000 lat po Wielkim Wybuchu: niemal jednorodna materia,
Czarna dziura obszar czasoprzestrzeni, którego, z uwagi na wpływ grawitacji, nic, łącznie ze światłem, nie może opuścić.
Czarna dziura obszar czasoprzestrzeni, którego, z uwagi na wpływ grawitacji, nic, łącznie ze światłem, nie może opuścić. Czarne dziury są to obiekty nie do końca nam zrozumiałe. Dlatego budzą ciekawość
Atomowa budowa materii
Atomowa budowa materii Wszystkie obiekty materialne zbudowane są z tych samych elementów cząstek elementarnych Cząstki elementarne oddziałują tylko kilkoma sposobami oddziaływania wymieniając kwanty pól
Kinematyka relatywistyczna
Kinematyka relatywistyczna Fizyka I (B+C) Wykład VIII: Paradoks bliźniat Relatywistyczny efekt Dopplera Przypomnienie Transformacja Lorenza dla różnicy współrzędnych dwóch wybranych zdarzeń A i B: t x
DYNAMIKA dr Mikolaj Szopa
dr Mikolaj Szopa 17.10.2015 Do 1600 r. uważano, że naturalną cechą materii jest pozostawanie w stanie spoczynku. Dopiero Galileusz zauważył, że to stan ruchu nie zmienia się, dopóki nie ingerujemy I prawo
Wykład Budowa atomu 1
Wykład 30. 11. 2016 Budowa atomu 1 O atomach Trochę historii i wprowadzenie w temat Promieniowanie i widma Doświadczenie Rutherforda i odkrycie jądra atomowego Model atomu wodoru Bohra sukcesy i ograniczenia
WYKŁAD 8. Wszechświat cząstek elementarnych dla humanistów
Wszechświat cząstek elementarnych dla humanistów WYKŁAD 8 Maria Krawczyk, A.Filip Żarnecki, Wydział Fizyki UW Siły: porównania oddziaływań stałe sprzężenia Diagramy Feynmana Oddziaływania: elektromagnetyczne
Spis treści. Tom 1 Przedmowa do wydania polskiego 13. Przedmowa 15. Wstęp 19
Spis treści Tom 1 Przedmowa do wydania polskiego 13 Przedmowa 15 1 Wstęp 19 1.1. Istota fizyki.......... 1 9 1.2. Jednostki........... 2 1 1.3. Analiza wymiarowa......... 2 3 1.4. Dokładność w fizyce.........
Kinematyka relatywistyczna
Kinematyka relatywistyczna Fizyka I (B+C) Wykład V: Prędkość światła historia pomiarów doświadczenie Michelsona-Morleya prędkość graniczna Teoria względności Einsteina Dylatacja czasu Prędkość światła
fizyka w zakresie podstawowym
Plan wynikowy z wymaganiami edukacyjnymi przedmiotu fizyka w zakresie podstawowym dla klasy pierwszej szkoły ponadgimnazjalnej W trakcie nauczania fizyki w szkole realizujemy założone na początku cele
Plan Zajęć. Ćwiczenia rachunkowe
Plan Zajęć 1. Termodynamika, 2. Grawitacja, Kolokwium I 3. Elektrostatyka + prąd 4. Pole Elektro-Magnetyczne Kolokwium II 5. Zjawiska falowe 6. Fizyka Jądrowa + niepewność pomiaru Kolokwium III Egzamin
LHC: program fizyczny
LHC: program fizyczny Piotr Traczyk CERN Detektory przy LHC Planowane są 4(+2) eksperymenty na LHC ATLAS ALICE CMS LHCb 2 Program fizyczny LHC Model Standardowy i Cząstka Higgsa Poza Model Standardowy:
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Diagramy Faynmana
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Diagramy Faynmana Aleksander Filip Żarnecki Wykład ogólnouniwersytecki Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego 21 listopada 2017 A.F.Żarnecki WCE Wykład
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Diagramy Faynmana
Wszechświat Cząstek Elementarnych dla Humanistów Aleksander Filip Żarnecki Wykład ogólnouniwersytecki 27 listopada 2018 A.F.Żarnecki WCE Wykład 8 27 listopada 2018 1 / 28 1 Budowa materii (przypomnienie)
WSTĘP DO FIZYKI CZĄSTEK. Julia Hoffman (NCU)
WSTĘP DO FIZYKI CZĄSTEK Julia Hoffman (NCU) WSTĘP DO WSTĘPU W wykładzie zostały bardzo ogólnie przedstawione tylko niektóre zagadnienia z zakresu fizyki cząstek elementarnych. Sugestie, pytania, uwagi:
Promieniowanie jonizujące
Promieniowanie jonizujące Wykład II Promieniotwórczość Fizyka MU, semestr 2 Uniwersytet Rzeszowski, 8 marca 2017 Wykład II Promieniotwórczość Promieniowanie jonizujące 1 / 22 Jądra pomieniotwórcze Nuklidy
Zderzenia relatywistyczne
Zderzenia relatywistyczne Fizyka I (B+C) Wykład XIX: Zderzenia nieelastyczne Energia progowa Rozpady czastek Neutrina Zderzenia relatywistyczne Zderzenia elastyczne 2 2 Czastki rozproszone takie same jak
Grawitacja. Fizyka zjawisk grawitacyjnych jest zatem nauką mającą dwa obszary odgrywa ważną rolę zarówno w zakresie największych, jak i najmniejszych
Grawitacja ROZDZIAŁ 1 Grawitacja to jedno z czterech oddziaływań fundamentalnych. Przedmiotem tej książki jest klasyczna teoria grawitacji, czyli ogólna teoria względności Einsteina. Ogólna teoria względności
Efekt Dopplera. dr inż. Romuald Kędzierski
Efekt Dopplera dr inż. Romuald Kędzierski Christian Andreas Doppler W 1843 roku opublikował swoją najważniejszą pracę O kolorowym świetle gwiazd podwójnych i niektórych innych ciałach niebieskich. Opisał
I. PROMIENIOWANIE CIEPLNE
I. PROMIENIOWANIE CIEPLNE - lata '90 XIX wieku WSTĘP Widmo promieniowania elektromagnetycznego zakres "pokrycia" różnymi rodzajami fal elektromagnetycznych promieniowania zawartego w danej wiązce. rys.i.1.
Podstawy fizyki sezon 1 VII. Pole grawitacyjne*
Podstawy fizyki sezon 1 VII. Pole grawitacyjne* Agnieszka Obłąkowska-Mucha WFIiS, Katedra Oddziaływań i Detekcji Cząstek, D11, pok. 111 amucha@agh.edu.pl http://home.agh.edu.pl/~amucha * Resnick, Halliday,
Wszechświat na wyciągnięcie ręki
Wszechświat na wyciągnięcie ręki Minęło już całkiem sporo czasu, odkąd opuściłam mury I LO w Gorzowie Wlkp. Już tam wiedziałam, że będę studiować astronomię, ponieważ zawsze chciałam się dowiedzieć, jak
FIZYKA Podręcznik: Fizyka i astronomia dla każdego pod red. Barbary Sagnowskiej, wyd. ZamKor.
DKOS-5002-2\04 Anna Basza-Szuland FIZYKA Podręcznik: Fizyka i astronomia dla każdego pod red. Barbary Sagnowskiej, wyd. ZamKor. WYMAGANIA NA OCENĘ DOPUSZCZAJĄCĄ DLA REALIZOWANYCH TREŚCI PROGRAMOWYCH Kinematyka
PROGRAM NAUCZANIA Z FIZYKI SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA ZAKRES PODSTATOWY
PROGRAMY NAUCZANIA Z FIZYKI REALIZOWANE W RAMACH PROJEKTU INNOWACYJNEGO TESTUJĄCEGO Zainteresowanie uczniów fizyką kluczem do sukcesu PROGRAM NAUCZANIA Z FIZYKI SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA ZAKRES PODSTATOWY
Szczególna teoria względności
Szczególna teoria względności Wykład VI: energia progowa foton rozpraszanie Comptona efekt Doplera prof. dr hab. Aleksander Filip Żarnecki Zakład Czastek i Oddziaływań Fundamentalnych Instytut Fizyki Doświadczalnej
Ciało doskonale czarne absorbuje całkowicie padające promieniowanie. Parametry promieniowania ciała doskonale czarnego zależą tylko jego temperatury.
1 Ciało doskonale czarne absorbuje całkowicie padające promieniowanie. Parametry promieniowania ciała doskonale czarnego zależą tylko jego temperatury. natężenie natężenie teoria klasyczna wynik eksperymentu
Tak określił mechanikę kwantową laureat nagrody Nobla Ryszard Feynman ( ) mechanika kwantowa opisuje naturę w sposób prawdziwy, jako absurd.
Tak określił mechanikę kwantową laureat nagrody Nobla Ryszard Feynman (1918-1988) mechanika kwantowa opisuje naturę w sposób prawdziwy, jako absurd. Równocześnie Feynman podkreślił, że obliczenia mechaniki