Bieszczadzkiego Parku Narodowego

Skład gatunkowy i struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego Wstęp Charakterystycznym rysem Bieszczadzkiego Parku Narodowego są rozległe, odludne kompleksy leśne, sięgające od głębokich dolin po najwyższe górskie szczyty i malownicze bezleśne połoniny. Obejmują obszar 24 433 ha co stanowi 83,7% ogólnej powierzchni Parku. Na całym obszarze istnieją korzystne warunki do rozwoju zasobnych, stabilnych, różnogatunkowych i wielogeneracyjnych lasów (Zarzycki 1963). Warunki takie stwarza odpowiedni klimat (Nowosad 1995), stosunkowo żyzne górskie gleby (Adamczyk, Zarzycki 1963, Skiba i in. 1998) oraz położenie obiektu w zasięgu naturalnego występowania buka, jodły i świerka głównych lasotwórczych gatunków Karpat (Zarzycki 1963), a ponadto jesionu, jawora i wiązu cennych domieszek drzewiastych o dużym znaczeniu biocenotycznym (Przybylska, Banaś 1997, Kucharzyk, Przybylska 1997). Swoistą, niepowtarzalną kompozycję gatunkowej i wiekowej struktury drzewostanów, zawdzięczają lasy bieszczadzkie wyłącznemu działaniu sił przyrody w uroczyskach trudno dostępnych nigdy nie użytkowanych, a także wpisanej w życie lasu osadniczej historii regionu. Jej efektem były nie tylko wylesienia dużych, najczęściej nisko położonych obszarów leśnych, ale także eksploatacja cennego surowca drzewnego w celach budowlanych i opałowych (Fastnacht 1962, Rygiel 1987b). Szczególnie intensywne przeobrażenia szaty leśnej miały miejsce w pierwszej połowie XX wieku. Na terenach leśnych wybudowano na początku stulecia sieć kolejek leśnych, co umożliwiło realizację wielkopowierzchniowych zrębów zupełnych i zalesienie ich mało stabilnymi monokulturami świerkowymi. Kolejne, bardzo istotne zmiany, przyniosły lata po drugiej wojnie światowej. W tym czasie w pejzaż bieszczadzki wkomponowały się nowe, rozległe obszarowo, sosnowe, olchowe i świerkowe samosiewy oraz zalesienia na gruntach porolnych, opustoszałych po akcjach przesiedleńczych (Zarzycki 1963). Posiadają one charakter przejściowy, pełniąc rolę przedplonów kształtujących środowisko leśne. Do szczegółowej charakterystyki aktualnej postaci lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego wykorzystano wyniki inwentaryzacji zasobów leśnych, przeprowadzonej w 2010 roku na potrzeby sporządzenia planu ochrony ekosystemów leśnych (Mroczek i in. 2010 ). Stosowne prace inwentaryzacyjne wykonane zostały na istniejącej w Parku od 1993 r. sieci stałych, kołowych powierzchni próbnych, przystosowanych do monitorowania okresowych zmian lasu (Przybylska 1995). Ważniejsze gatunki drzew leśnych W Bieszczadzkim Parku Narodowym stwierdzono występowanie 26 gatunków drzew leśnych. Najbardziej powszechne są drzewa występujące w Bieszczadach z natury, typowe dla trwałych ekosystemów górskich lasów dolnoreglowych, takie jak: buk zwyczajny Fagus sylvatica, jodła zwyczajna Abies alba, klon jawor Acer pseudoplatanus, wiąz górski Ulmus glabra, klon pospolity Acer platanoides. W dolinach rzecznych dość często spotyka się również gatunki związane z lasami łęgowymi, takie jak: olsza szara Alnus incana, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, wierzba biała Salix alba i krucha Salix fragilis, rzadziej czeremcha zwyczajna Padus avium i olcha czarna Alnus glutinosa. Do najrzadszych w Parku drzew należą gatunki typowe dla pogórskich lasów grądowych, takie jak: grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa szerokolistna Tilia platyphyllos i lipa drobnolistna Tilia cordata oraz dąb szypułkowy Quercus robur. W borach na

118 torfowiskach wysokich nieliczne naturalne stanowiska mają brzoza omszona Betula pubescens i sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Szeroko rozpowszechnione są natomiast gatunki używane powszechnie do zalesień: świerk pospolity Picea abies, modrzew europejski Larix decidua, sosna zwyczajna Pinus sylvestris oraz gatunki typowe dla naturalnych przedplonów powstałych w toku sukcesji wtórnej: olsza szara (trwale w zbiorowiskach nadrzecznej olszyny górskiej i bagiennej olszyny górskiej oraz powszechnie w przedplonach), brzoza brodawkowata Betula pendula, topola osika Populus tremula, wierzba iwa Salix caprea, a w wyższych położeniach także jarząb pospolity Sorbus aucuparia. Wśród naturalnych i sztucznych przedplonów na gruntach porolnych zdarzają się gatunki rosnące niegdyś w przydomowych sadach i śródpolnych zadrzewieniach, takie jak grusza Pyrus communis, jabłoń dzika Malus sylvestris, trześnia Cerasus avium, topola czarna Populus nigra. W warstwie podszytu stwierdzono występowanie kilku gatunków krzewów: bzu czarnego Sambucus nigra, bzu koralowego Sambucus racemosa, jałowca pospolitego Juniperus communis, kaliny koralowej Viburnum opulus, kruszyny pospolitej Frangula alnus, suchodrzewu Lonicera xylosteum i suchodrzewu czarnego Lonicera nigra, tarniny Prunus spinosa, leszczyny pospolitej Corylus avellana oraz głogów Crataegus sp. Biorąc pod uwagę skład gatunkowy drzewostanu w Bieszczadzkim Parku Narodowym wyróżnić można obszary cechujące się znaczną różnorodnością lub ubóstwem składu gatunkowego (patrz Mapa 5 załącznik). Szczególnym zróżnicowaniem odznaczają się drzewostany intensywnie użytkowane w przeszłości, w rejonie górnego Sanu, w dolinie Wołosatego, Suchych Rzek oraz Wetliny. Poniżej zamieszczono charakterystykę najbardziej pospolitych gatunków drzew. Buk zwyczajny Fagus sylvatica L. Buk jest w Bieszczadzkim Parku Narodowym gatunkiem najliczniej i najpowszechniej występującym (Ryc. 1). Jedynie południowo-wschodni kraniec Parku wyróżnia się mniejszym jego udziałem w drzewostanach, jednak i tutaj obfitość buka w podroście i młodszych klasach wieku świadczy o możliwości dominacji tego gatunku w przyszłości. Jest to gatunek eurytopowy, o dużej konkurencyjności w stosunku do innych gatunków drzew występujących w Bieszczadach. Nie wykazuje przywiązania do ekspozycji, strefy wysokościowej czy też nachylenia zbocza. Wraz z wysokością nad poziom morza oraz kątem nachylenia stoku powierzchnia litych drzewostanów bukowych wyraźnie się zwiększa, gdyż w tych warunkach siedliskowych jedynie jawor może być gatunkiem konkurencyjnym dla buka. W Bieszczadach, podobnie jak w południowo-zachodniej części Karpat Wschodnich, aż po górną granicę lasu sięgają drzewostany bukowe, miejscami z domieszką jawora, które w najwyższych położeniach wykształciły formę krzywulcową. Wysokość górnej granicy lasu, a tym samym zasięgu pionowego buka w Bieszczadach, kształtuje się średnio na wysokości 1150 m n.p.m., sięgając maksymalnie do 1270 m n.p.m. na Małej i Wielkiej Rawce (Jasiewicz 1965). Buk występuje z równą częstością na różnych podtypach gleb brunatnych, przede wszystkim na glebach brunatnych kwaśnych i właściwych wyługowanych oraz na glebach słabo wykształconych rankerach brunatnych. Rzadko spotykany jest na madach, a wyraźnie unika gleb gruntowo-glejowych. Jest gatunkiem dominującym w drzewostanach większości występujących w Parku zbiorowisk leśnych, a w szczególności we wszystkich podzespołach żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-fagetum i kwaśnej buczyny górskiej Luzulo nemorosae-fagetum. Wraz z jaworem buduje drzewostany jaworzyny ziołoroślowej Aceri-Fagetum, jaworzyny karpackiej Sorbo-Aceretum, jaworzyny górskiej z miesiącznicą trwałą Lunario-Aceretum i jaworzyny górskiej z języcznikiem zwyczajnym Phyllitido-Aceretum. W sztucznych świerczynach i olszynach porolnych oraz w nadrzecznej olszynie górskiej Alnetum incanae często stanowi domieszkę. Zróżnicowaniu siedlisk, na których buk występuje, oraz zbiorowisk roślinnych, w skład których wchodzi, odpowiada różnorodność drzewostanów. Jest on dominantem w 8 kategoriach składu gatunkowego (Bk lite, Bk wielogatunkowe, Bk-Brz, Bk-Jd, Bk-Jw, Bk-Md, Bk-Olsz, Bk-Św). Według analizy zmian składu gatunkowego drzewostanów na obszarze Parku, w granicach z 1973 roku, relatywny procentowy udział buczyn w ogólnej powierzchni drzewostanów nieznacznie spadał od 1971 do 1995 roku, w związku z zalesianiem powierzchni nieleśnych świerkiem. Zaś od 1995 do 2010 r. odnotowano na tym obszarze wzrost powierzchni buczyn, w związku z procesem spontanicznej i stymulowanej zabiegami ochronnymi przebudowy. Podobnie też kształtował się procentowy udział buka w ogólnej zasobności drzewostanów to znaczy spadał od 88 do 82% w okresie od 1971 do 1995 roku, by wzrosnąć do 85% w 2010 roku.

Skład gatunkowy i struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego 119 Ryc. 1. Buczyna o charakterze pierwotnym w dolinie Wołosatki. Fig. 1. Beech forest of primeval features in the Wołosatka river valley. Świerk pospolity Picea abies (L.) H. Karst. Świerk w Bieszczadzkim Parku Narodowym jest drugim gatunkiem pod względem liczebności, zasobności i zajmowanych powierzchni, jednak większość drzewostanów świerkowych ma charakter sztuczny. Obecnie gatunek ten występuje na obszarze całego Parku, jednak w zwartym i rozległym kompleksie świerczyny porastają jedynie jego południowo- -wschodnią część, to jest zlewnie potoków: Halicz, Sychłowaty, Negrylów, Niedźwiedzi (patrz Mapa 5 załącznik). Drzewostany te stanowią część obszaru dominacji świerka w górnej części zlewni Sanu po obu stronach granicy. Zaś w skali Karpat świerczyny nadsańskie można uznać za przyczółek zwartego zasięgu borów świerkowych pokrywających pół miliona hektarów północnej części Karpat Wschodnich od doliny Sanu aż po doliny Czeremoszu i Suczawy (Golubec 1978, Kucharzyk 2006). Świerk w dolinie Sanu występuje do wysokości 900 m n.p.m., na rozległym, płaskim obniżeniu o ekspozycji wschodniej i pośrednich (w części lewobrzeżnej). Teren ten oraz okolice wsi Smerek uważa się za ośrodki naturalnego występowania świerka w Bieszczadach (Zarzycki 1963). Według pierwszych badań fitosocjologicznych (Zarzycki 1963) znaczna część świerczyn w tych rejonach (2000 ha) została określona jako bory jodłowo-świerkowe Abieti-Piceetum montanum, jednak nowsze opracowania klasyfikują je generalnie jako zbiorowiska sztucznych drzewostanów iglastych bądź mieszanych (Michalik, Szary 1997). Według Michalika i Szarego (1997) bory dolnoreglowe zachowały się jedynie sporadycznie w małych i niezbyt typowych płatach, w źródliskowych partiach potoku Halicz pod Rozsypańcem i w dolinie potoku Terebowiec. W dolinie górnego Sanu teoretycznie brak jest siedlisk uważanych za odpowiednie dla tego zespołu. Świerczyny rosną tu na głębokich glebach brunatnych właściwych wyługowanych i oglejonych, o składzie granulometrycznym glin ciężkich i średnich oraz iłów. Nie można jednak wykluczyć, że drzewostany jodłowo-świerkowe są w tym regionie trwałym i naturalnym elementem krajobrazu, chociaż odbiegają od klasycznego wzorca fitocenozy określanej jako Abieti-Piceetum montanum. O stałej obecności świerka na tych ziemiach od okresu preborealnego

120 świadczą subfosylne szyszki znalezione w torfowiskach wysokich, a także analizy palinograficzne (Ralska-Jasiewiczowa 1980, 1989). Już pierwsze źródła historyczne z 1537 roku mówią o selektywnym karczunku oszczędzającym drzewostany bukowe i jodłowe, a ograniczającym występowanie nieużytecznych świerczyn (dokument lokacyjny wsi Ternowa Niżna i Wyżna z 1537 roku, patrz Stadnicki 1848). Zachowane dokumenty odnotowują istnienie rozległych drzewostanów świerkowych nad górnym Sanem XVIII i XIX wieku (Inwentarz wsi Tureczki z 1760 roku, patrz Słownik 1880 1902, Kucharzyk, Augustyn 2011). Naturalny zasięg świerka został niewątpliwie poszerzony na skutek eksploatacji buczyn i jedlin w XIX i pierwszej połowie XX wieku, szczególnie po wybudowaniu linii kolejowej Lwów Sianki Użhorod w 1906 roku, a następnie sieci kolejek leśnych. Analiza map archiwalnych i dokumentów źródłowych wskazuje jednak, że antropogeniczny wpływ na skład gatunkowy drzewostanów w dolinie górnego Sanu mógł być mniejszy, niż sugerowały to wcześniejsze opracowania (Kucharzyk, Augustyn 2011). W efekcie wielowiekowego oddziaływania człowieka na występowanie świerka jego pierwotne rozmieszczenie jest trudne do wyodrębnienia. Według Golubca (1978) dzięki wyrębom buczyn i świerkomanii w ciągu XIX i XX wieku obszar świerczyn w ukraińskich Karpatach (w tym również w okolicach Turki) wzrósł z 393 tys. ha do 691 tys. ha. Autor ten uważa jednak, że na obszarach po północnej stronie głównego wododziału Karpat Wschodnich buk jest mniej ekspansywny i konkurencyjny w stosunku do świerka niż w cieplejszym i wilgotniejszym regionie zakarpackim (Golubec 1978; Kucharzyk 2006). Według jego badań występowanie naturalnych świerczyn na terenie Przedkarpacia rozpoczyna się już od wysokości 700 m n.p.m. Według badań Golubca (1978) wydzielanie regla górnego i dolnego nie oddaje faktycznych stosunków geobotanicznych w Karpatach Wschodnich, gdyż istnieje znacząca różnica w piętrowości szaty roślinnej na południowo-zachodnich i północno- -wschodnich zboczach Karpat. Geneza drzewostanów świerkowych poza doliną Sanu nie budzi większych wątpliwości. Enklawy starszych świerczyn w IV klasie wieku, występujące w dolinie Terebowca, Wołosatego i na północno- -wschodnich zboczach Bukowego Berda, powstały w wyniku wyrębów prowadzonych w latach 20. na terenach udostępnionych przez sieć kolejek leśnych. Na pozostałym obszarze Parku w dużym rozproszeniu występują drzewostany z dominacją świerka, powstałe w wyniku zalesiania polan śródleśnych i gruntów porolnych w latach 60. i 70. Brak natomiast drzewostanów mieszanych ze świerkiem, który nie pojawia się w buczynach nawet w formie jednostkowych domieszek. Poza lasami świerk występuje na połoninach w formie pojedynczych krzywulców lub ich grup. Spotykany jest tu aż po najwyższe szczyty (maksymalnie po 1330 m na Haliczu Jasiewicz 1965) porastając najczęściej skraje grechotów bądź obrzeża wysokogórskich torfowisk wysokich. Brak zwartej strefy regla górnego nie jest do końca wyjaśniony, należy jednak przypuszczać, iż przyczyną zaniku tych drzewostanów były wahania klimatyczne w holocenie i wielowiekowa gospodarka pasterska, prowadząca do stałego poszerzania łąk i pastwisk kosztem lasów (Kucharzyk 2006). Świerk tworzy osiem kategorii składu gatunkowego (Św lite, Św wielogataunkowe, Św-Bk, Św-Brz, Św-Jd, Św-Md, Św-Olsz, Św-So). Według analizy zmian składu gatunkowego drzewostanów procentowy powierzchniowy i miąższościowy udział świerczyn wzrastał stopniowo od 1971 do 1995 roku, co było wynikiem zalesień tym gatunkiem. Od 1995 do 2010 r. udział świerka wykazuje tendencję spadkową. Jodła pospolita Abies alba Mill. W Bieszczadzkim Parku Narodowym wyróżnić można wyraźne obszary liczniejszego występowania tego gatunku. Drzewostany wzdłuż północno-zachodniej krawędzi Parku (zlewnie potoków: Tworylczyk, Hulski, Rzeka, Hylaty, Zwór) i obszar południowo-wschodni (zlewnie potoków: Halicz, Syhłowaty, Negrylów, Zwór) są częścią zwartej strefy gromadnego występowania jodły w północnej części Bieszczadów Wysokich i w Bieszczadach Niskich. Poza tym większy udział jodły w drzewostanach zaznacza się w obszarze zlewni Górnej Solinki (Dolina Moczarnego) i na północno-wschodnich zboczach Małej Rawki (patrz Mapa 5 załącznik). Jodła w Bieszczadzkim Parku Narodowym występuje jako domieszka w buczynie karpackiej typowej i miesiącznicowej Dentario glandulosae-fagetum typicum i D.g.-F. lunarietosum, w kwaśnej buczynie Luzulo nemorosae-fagetum, w dolnoreglowym borze świerkowo-jodłowym Abieti-Piceetum montanum, oraz sztucznych drzewostanach mieszanych. Przywiązana jest do gleb brunatnych właściwych wyługowanych i oglejonych oraz do gleb brunatnych kwaśnych o składzie granulometrycznym glin ciężkich i iłów.

Skład gatunkowy i struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego 121 Ryc. 2. Mieszany drzewostan bukowo-jodłowy. Fig. 2. Beech-fir mixed stand. Zasadniczo udział jodły spada wraz z wysokością n.p.m., jednak niewielkie drzewostany z większym udziałem tego gatunku można spotkać nawet na wysokości 1100 m n.p.m. Pojedyncze okazy jodły znaleźć można w strefie górnej granicy lasu maksymalnie do 1260 m n.p.m., a nawet na połoninach. W większym udziale jodła rzadko występuje na ekspozycjach południowych, natomiast niewielkie domieszki są częste na wszystkich ekspozycjach. Występuje na zboczach o różnym nachyleniu, jednak wyraźnie częściej na terenach połogich (w położeniach dolinnych występują tu cięższe gleby preferowane przez jodłę) oraz na zboczach bardzo stromych, co być może związane jest z mniejszą dostępnością tych obszarów i w konsekwencji ze słabszym użytkowaniem. Jodła tworzy drzewostany zaliczone do czterech kategorii składu gatunkowego (Jd lite, Jd wielogatunkowe, Jd-Bk, Jd-Św) (Ryc. 2). Jawor Acer pseudoplatanus L. Jawor pod względem liczebności zajmuje trzecie miejsce po buku i świerku, natomiast pod względem zasobności ustępuje jodle i wymienionym wcześniej gatunkom. Występuje przede wszystkim w centralnej, południowej i południowo-wschodniej części Parku, porastając północne zbocza Pasma Granicznego i Bukowego Berda oraz doliny: Wołosatego i Terebowca (patrz Mapa 5 załącznik). Stosunkowo duża domieszka tego gatunku w buczynach bieszczadzkich, wynika z wielu czynników. Odnowieniu jawora sprzyjały z pewnością przerzedzenia drzewostanu w wyniku nasilenia cięć w dwudziestoleciu międzywojennym oraz gwałtowne obumierania buczyn na rozległych powierzchniach po ekstremalnie mroźnej zimie 1928/29 r. (Kucharzyk 1999). Typowe dla buczyn stopniowe i powolne procesy rozpadu i odnowienia, są w dużym stopniu czynnikiem samostabilizującym, dzięki któremu utrzymywana jest zróżnicowana struktura wiekowa i dominacja gatunków bardziej cienioznośnych. W efekcie, nalot jawora pojawiający się po latach nasiennych stosunkowo obficie, nie ma szans na przetrwanie z powodu niedostatecznej ilości światła. Stały i stosunkowo znaczny udział jawora w Bieszczadach, utrzymuje się jedynie na siedliskach, które z natury cechują się małą stabilnością, takich jak strome, zwykle pokryte rumoszem, zbocza na glebach próchniczno-glejowych, rankerach brunatnych, regosolach eutroficznych i dystroficznych (zbiorowiska: jaworzyna ziołoroślowa Aceri-Fagetum, jaworzyna karpacka Sorbo-Aceretum, jaworzyna górska z języcznikiem zwyczajnym Phyllitido-Aceretum, jaworzyna górska z miesiącznicą trwałą Lunario-Aceretum), czy okresowo zalewane doliny rzeczne i obszary zabagnione na glebach gruntowo-glejowych właściwych i madach rzecznych (zbiorowiska: nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae, bagienna olszyna górska Caltho-Alnetum). Typowy jest także udział tego gatunku w zbiorowiskach porolnych z olszą szarą. Na niektórych polanach śródleśnych zanikłych w efekcie sukcesji wtórnej, jawor stanowi obecnie główny składnik seralnych drzewostanów. Ponadto jawor występuje na glebach brunatnych kwaśnych typowych i brunatnych właściwych wyługowanych, jako domieszka w żyznej buczynie karpackiej Dentario glandulosae-fagetum, szczególnie w podzespołach: ziołoroślowym Dentario glandulosae-fagetum athyrietosum distentifoliae i wilgotnym z miesiącznicą trwałą Dentario glandulosae-fagetum lunarietosum. Częstość występowania jawora w buczynach wzrasta wraz z wysokością n.p.m. aż po górną granicę lasu, a pojedyncze krzewiaste okazy spotykane są na połoninach po 1270 m n.p.m. (Jasiewicz 1965).

122 Ryc. 3. Buczyna z udziałem sędziwych jaworów. Fig. 3. Beechwood with old sycamore specimens. Jawor występuje na różnych ekspozycjach, jednak mniej licznie na ekspozycjach południowych. Jawor jest dominantem w czterech kategoriach składu gatunkowego (Jw lite, Jw wielogatunkowe, Jw-Bk, Jw-Olsz) (Ryc. 3). Olsza szara Alnus incana (L.) Moench Olsza szara zajmuje w Bieszczadach dwa typy siedlisk: siedliska nadrzecznej olszyny górskiej i bagiennej olszyny górskiej w dolinach większych rzek i większych potoków, tereny nieleśne, na których zachodzi spontaniczna sukcesja wtórna. Są to zwykle siedliska buczyny karpackiej na niżej położonych zboczach. Największe kompleksy olszyn tworzących zespół olszynki karpackiej Alnetum incanae występują w dolinach: Rzeki, Wetlinki, Rzeczycy, Wołosatego, Wołosatki, Zworu, Terebowca, Halicza, Negrylowa (patrz Mapa 5 załącznik). Olsza szara jest również głównym gatunkiem lasotwórczym w zbiorowisku olszynki bagiennej Caltho-Alnetum. Drzewostany te występują głównie na madach oraz na glebach gruntowo glejowych, w położeniach dolinnych o niewielkim spadku i ekspozycji zależnej od przebiegu potoku, najczęściej na wysokości do 800 m n.p.m. (maksimum wysokościowe Krzemień 1150 m n.p.m. Jasiewicz 1965). Przedplonowe drzewostany z olszą szarą zajmują znaczne powierzchnie w dolinie Wetlinki, Rzeki, Wołosatego i Wołosatki. Występują na różnych typach gleb, zwykle poniżej 900 m n.p.m., zarówno w położeniach dolinnych jak i na zboczach o znacznym nachyleniu, najczęściej na ekspozycjach południowych (S, SW, SE). Olsza szara jest dominantem w dziewięciu kategoriach składu gatunkowego (Olsz lite, Olsz wielogatunkowe, Olsz-Bk, Olsz-Brz, Olsz-Iwa, Olsz-Js, Olsz-Jw, Olsz-Os, Olsz-Św). Modrzew europejski Larix decidua Mill. Modrzew nie ma w Bieszczadach stanowisk naturalnych. Wysadzony w okresie powojennym jako przedplon wraz z sosną i świerkiem, występuje w dużym rozproszeniu na obszarze całego Parku. Zajmuje tereny dawnych polan śródleśnych i obszary w krainie dolin, głównie w dolinach Wetlinki, Rzeki, Nasiczańskiego, Wołosatki, Wołosatego i górnego Sanu oraz na północnych zboczach Połoniny Caryńskiej (patrz Mapa 5 załącznik). Są to najczęściej drzewostany młode w III klasie wieku. Modrzew występuje najliczniej na stokach o małych nachyleniach, zwykle w niższych położeniach, pojedynczo dochodzi do 1100 m n.p.m. Pojedyncze stare modrzewie spotykane są również na terenie dawnych wsi, gdyż były niekiedy sadzone przy domostwach. Modrzew jest dominantem w trzech kategoriach składu gatunkowego (Md lite, Md wielogatunkowe, Md-Św). Sosna zwyczajna Pinus sylvestris L. Bieszczady Wysokie leżą poza naturalnym zasięgiem występowania sosny, jedynie wyspowe stanowi-

Skład gatunkowy i struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego 123 ska tego gatunku utrzymywały się na torfowiskach wysokich w dolinie górnego Sanu w ciągu całego holocenu (Boratyński 1993, Ralska-Jasiewiczowa 1980). W latach 60. i 70. XX wieku sosnę wysadzono wraz z modrzewiem i świerkiem jako przedplon na terenach dawnych wsi i polan śródleśnych. Obecnie sośniny w drugiej klasie wieku występują z niewielkim udziałem, głównie w niżej położonych obszarach: w dolinach Wetlinki, Wołosatki i Wołosatego oraz na północnych zboczach Połoniny Caryńskiej (patrz Mapa 5 załącznik). Drzewo to występuje najliczniej na stokach o zróżnicowanych ekspozycjach i małym nachyleniu, zwykle w niższych położeniach, pojedynczo dochodzi do 1000 m n.p.m. Nieliczne egzemplarze sosny z samosiewu spotykane są na połoninach maksymalnie do wysokości 1240 m n.p.m. (Mała Rawka) (Jasiewicz 1965). W Bieszczadach Niskich i Beskidzie Niskim, już w okresie przedwojennym, na opuszczonych pastwiskach pojawiały się drzewostany tworzone przez lokalny ekotyp sosny, odporny na warunki klimatyczne, zwany sosną wdziarową (Rygiel 1987a). Na terenie Bieszczadów Wysokich do zalesień używano jednak zwykle sosny nizinnych proweniencji, która przy obfitych opadach śniegu jest masowo uszkadzana przez okiść. Sosna jest dominantem w pięciu kategoriach składu gatunkowego (So lite, So wielogatunkowe, So-Brz, So-Md, So-Olsz). Skład gatunkowy, struktura wiekowa, zasobność i dynamika drzewostanów Szatę leśną Bieszczadzkiego Parku Narodowego tworzą głównie rozległe kompleksy dobrze zachowanych buczyn, fragmentarycznie urozmaiconych drzewostanami z przewagą jodły i świerka. W szerszym zakresie do wzbogacenia wizualnej atrakcyjności krajobrazu leśnego przyczyniły się wyrosłe na gruntach porolnych drzewostany przedplonowe. W składzie gatunkowym drzewostanów zinwentaryzowano w 2010 r osiemnaście gatunków drzew o bardzo zróżnicowanym udziale. Niekwestionowanym dominantem jest buk zajmujący 17 894 hektarów, co stanowi 75,6% gruntów leśnych Parku. Z pozostałych gatunków istotną rolę lasotwórczą pełnią jeszcze cztery gatunki tj.: świerk, jodła, olsza szara i jawor. Razem z bukiem obejmują łącznie 97% powierzchni leśnej. Na świerka przypada 8,1% (1894 ha), na jodłę 5,6% (1314 ha), olszę szarą 4,0% (939 ha) i jawora 3,3% (764 ha). Z perspektywy biologicznej różnorodności warto odnotować jeszcze udział modrzewia 1,2% (277 ha) i, wprawdzie niższe od 1%, ale zauważalne udziały brzozy, sosny, iwy i osiki. Każdy z tych gatunków zajmuje powierzchnię większą niż 50 hektarów. Gatunkowa struktura lasów Parku jest stosunkowo stabilna. Zmiany udziałów powierzchniowych poszczególnych gatunków, w odniesieniu do wyników inwentaryzacji z 1995 r, w skali całego Parku są minimalne, statystycznie nieistotne. Istotnie zmienia się natomiast skład gatunkowy drzewostanów przedplonowych sukcesywnie zmierzając do zgodności z siedliskiem. Ubywa sosny, olszy i świerka na korzyść jawora i jodły. Pewne tendencje dają się zauważyć natomiast w dłuższej, czterdziestoletniej perspektywie czasowej. Przeanalizowano w tym celu zmiany składu gatunkowego lasów od 1971 do 2010 roku na obszarze 5594 ha, pozostającym nieprzerwanie w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego od momentu jego utworzenia w 1973 roku. Wyniki potwierdzają obserwowane powszechnie tendencje niewielkiego wzrostu udziału gatunków liściastych z jednoczesnym spadkiem udziału gatunków iglastych, a w szczególności świerka. Gatunkowe złożenie bieszczadzkich drzewostanów trafnie odwzorowują tzw. kategorie składu gatunkowego, których nazwa wywodzi się od głównego gatunku drzewostanu oraz stopnia ich gatunkowego urozmaicenia, np. buczyna lita, jedlina wielogatunkowa, jaworzyno-buczyna. W systemie klasyfikacyjnym przyjęto trzy stopnie gatunkowego złożenia (urozmaicenia) drzewostanu: drzewostany jednogatunkowe (lite), dwugatunkowe i wielogatunkowe. Użyte w nazwie kategorii określenie lite oznacza iż gatunki domieszkowe w drzewostanie występują sporadycznie lub w niewielkim, nie przekraczającym 20% udziale. Przymiotnik wielogatunkowe wskazuje natomiast na urozmaicony skład gatunkowy drzewostanu, w którym domieszka gatunkowa jest wyższa niż 20%. Za dwugatunkowe uważa się drzewostany, w składzie których występują dwa gatunki o udziałach od 30 do 70%. Uwzględniając powyższe kryteria wyróżniono w Parku 52 kategorie składu gatunkowego drzewostanu. Odwzorowują bogactwo istniejących kombinacji współwystępowania lasotwórczych gatunków drzew na obszarze lasu. W świetle przyjętych założeń klasyfikacyjnych, lasy Parku to w większości lite buczyny ze sporadycznym lub niewielkim łącznym udziałem gatunków domieszkowych. Przypada na tę kategorię 16 006 ha,

124 tj. 68,7% powierzchni leśnej obiektu. Drugą pozycję, ale jakże odległą w powierzchniowym wymiarze, zajmują drzewostany zaliczone do kategorii buczyn wielogatunkowych. Jest ich 1850 ha co stanowi 7,9%. Według częstości występowania wymienić należy w kolejności jedlino-buczyny z udziałem 4,3% (1 011 ha), świerczyny lite 3,3% (774 ha) i wielogatunkowe 4,5% (1 042 ha), olszyny lite 1,8% (415 ha) i wielogatunkowe 2,2% (507 ha) oraz jedliny wielogatunkowe 278 ha tj. 1,2% powierzchni leśnej Parku. Pozostałe kategorie składu gatunkowego, choć są w nich drzewostany niezwykle cenne z przyrodniczego i poznawczego punktu widzenia, zdarzają się na tyle rzadko, iż nie przekroczyły jednoprocentowego udziału powierzchniowego. Należą do nich jaworzyny lite (0,1%) i wielogatunkowe (0,2%), jedliny lite (0,2%), jaworzyno-buczyny (0,8%), a także sporadycznie występujące lite drzewostany jesionowe. Specyficzną, bo nietrwałą w czasie i przestrzeni, grupę stanowi 30 kategorii składu gatunkowego wyróżnionych w drzewostanach przedplonowych. Liczebność tych kategorii, oraz rozmaitość gatunkowego ich złożenia, stanowią interesujący etap śledzenia przebiegu wieloletniego procesu dochodzenia drzewostanów do zgodności z potencjalnymi, lasotwórczymi możliwościami siedlisk. Przyrodnicze i historyczne uwarunkowania rozwoju lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego wpłynęły nie tylko na ich aktualny skład gatunkowy, ale także na wiekową strukturę drzewostanów. Następstwem zaniechania od dziesięcioleci, zarówno rębni zupełnych, jak i rębni częściowych wielkopowierzchniowych, są drzewostany o różnym zakresie wiekowego zróżnicowania, z charakterystyczną dla gór ciągłością procesu naturalnego odnawiania lasu. W takim niejednorodnym wiekowo górskim drzewostanie określenie jego wieku zawsze budzić będzie kontrowersje. Łatwiej i stosowniej do jego wielogeneracyjnej i na ogół złożonej piętrowej budowy, jest zastąpienie jednoznacznie określonego wieku fazą rozwoju drzewostanu. Jest to logiczne nawiązanie do klasyfikacji drzewostanów według kolejnych etapów rozwoju lasu naturalnego. Posługując się takim wzorcem wyróżniono w lasach Parku 6 następujących jednostek klasyfikacyjnych, tj. faz rozwoju: inicjalna, optymalna dojrzewająca, optymalna dojrzała, terminalna słabo odnowiona, terminalna silnie odnowiona i przedplonowa. Do inicjalnej zaliczono otwarte uprawy i młodniki nie wykazujące miąższości grubizny, a więc o wymiarach poniżej progu pierśnicowania 7 cm. Za optymalne dojrzewające uznano drzewostany młode, silnie przyrastające, o górnej granicy wieku 70 lat. Optymalne dojrzałe obejmują drzewostany o szerokim przedziale wiekowym od 70 do 140 lat, zasobne, zdolne do naturalnego intensywnego odnawiania. Fazy terminalne cechuje wzmożony proces naturalnego obumierania najstarszych osobników, niższy przyrost miąższości i współegzystencja z młodym pokoleniem lasu. W warstwie drzewostanu dominują drzewa najstarszych generacji, powyżej 140 lat. Ze względu na wyraźne różnice w obfitości występującego odnowienia faza terminalna podzielona została na dwie jednostki. Kryteriom przedplonu odpowiadają natomiast drzewostany, głównie na gruntach porolnych, o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem. Wyniki klasyfikacji wskazują, iż drzewostany Parku znajdują się głównie w optymalnej, dojrzałej fazie rozwoju. Przypada na nie 16 095 ha, tj. prawie 70% gruntów leśnych. Jest to nie tylko wyznacznikiem bogactwa zasobów, ale także zapowiedzią korzystnego, harmonijnego rozwoju lasów w przyszłości. Drzewostany w fazie optymalnej posiadają bowiem składy gatunkowe zgodne z siedliskiem, cechują się wysokim przyrostem miąższości i pojawiającym się już spontanicznie odnowieniem podokapowym, rokującym nadzieję na prawidłową, rozłożoną w czasie, przemianę pokoleń. Interesujące są też oceny udziału fazy terminalnej, a więc drzewostanów z górującym piętrem sędziwych, ponad 140-letnich, starodrzewi. Łącznie jest takich drzewostanów 2430 ha (10,4%), bardzo nierównomiernie odnowionych. Zadowalające, bo ponad pięćdziesięcioprocentowe, pokrycie dna lasu przez młode pokolenie posiada 877 ha zaliczonych do fazy terminalnej z silnym odnowieniem, natomiast pozostałe 1553 ha tego wymogu nie spełnia. Zaliczone zostały do fazy terminalnej słabo odnowionej. Stosunkowo wysoki jest ciągle udział drzewostanów przedplonowych, w składzie których gatunki pionierskie, niezgodne z siedliskiem, stanowią więcej niż 50%. Przedplony zajmują łącznie 3218 ha powierzchni leśnej Parku. Faza inicjalna, o symbolicznym wręcz udziale 0,3%, potwierdza wyjątkowy charakter istnienia w górach upraw i młodników bez naturalnej osłony drzewostanu macierzystego. Genezą takich powierzchni są zalesienia gruntów nieleśnych lub niezabliźnione błędy gospodarki z przeszłości. Odmienny nieco obraz wiekowej struktury lasów uzyskano po zastosowaniu obowiązujących w praktyce leśnej zasad określania wieku drzewostanu na podstawie najstarszej w jego składzie generacji drzew.

Skład gatunkowy i struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego 125 Sporządzona z takiej oceny tabela klas wieku posiada szeroki zakres obejmujący 10 dwudziestoletnich klas wieku. Do ostatniej zaliczone zostały drzewostany w wieku powyżej 180 lat. Rozkład powierzchni lasów według klas wieku jest nierównomierny, typowy dla górskich obiektów leśnych z zachowanymi fragmentami lasów naturalnych i wyzwolonych z rębni zupełnych oraz rębni częściowych wielkopowierzchniowych. Uwagę zwraca relatywnie niski (1,2%), ale w wymiarze powierzchniowym zauważalny (278 ha), udział najniższej klasy wieku 1 do 20 lat. Warto przy tej informacji przypomnieć, że uprawy i młodniki bez górnej osłony uchodzą w górach za zjawiska rzadkie, będące efektem jednorazowego odnowienia obszarów po klęskach elementarnych, naturalnym rozpadzie drzewostanu lub zaprzeszłych błędach gospodarczych. Z przyrodniczego, naukowego i edukacyjnego punktu widzenia za wyjątkowo cenne należy uznać sędziwe wiekiem drzewostany ponad 180-letnie o powierzchni 78 ha (0,3%), a także z przedziału wiekowego 141 do 180 lat. Łącznie zajmują one 2970 ha, tj. 12,8% gruntów leśnych. Jeśli za dolną granicę dojrzałości drzewostanów uznać początek V klasy wieku (81 lat) to można stwierdzić, że stanowią one główny trzon Parku, zajmują bowiem ponad połowę gruntów leśnych (59,6%) o łącznym obszarze 13 885 ha. W rozkładzie drzewostanów w klasach wieku zwraca ponadto uwagę relatywnie wysoki udział drzewostanów III klasy wieku (41 60 lat). W tym przedziale wiekowym mieszczą się głównie drzewostany przedplonowe wypełniające sukcesywnie poprzesiedleńczą pustkę w bieszczadzkim krajobrazie. Swoistą dla Parku wiekową strukturę lasów syntetycznie ujmuje, ważony udziałem powierzchniowym, średni wiek drzewostanów całego obiektu. Jest wysoki i wynosi 85 lat. Interesująca jest w tym kontekście struktura wiekowa pięciu najważniejszych gatunków tworzących drzewostany. Trzy z nich mają średni wiek wyższy od przeciętnego dla Parku i tak: jodła występująca głównie w klasach od VI do VIII (101 do 160 lat) ma średnio 110 lat; wszechobecny buk 100 lat, a tuż za nim jawor z wartością średnią 96 lat. Wiele młodsze są drzewostany świerkowe ze średnim wiekiem 54 lata, a całkiem młode olszy szarej przeciętnie 40 lat. Dla olszy szarej jest to początek procesu naturalnego rozpadu drzewostanów wzrastających na siedliskach lasowych i samoistnej przebudowy ich składu gatunkowego. Wiekowa struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego ulegała w ciągu ostatniego czterdziestolecia wyraźnej, korzystnej zmianie. W okresie od 1971 do 2010 r. na analizowanym pod tym kątem trwale do parku przynależnym obszarze 5594 ha, nastąpił wyraźny wzrost udziałów wyższych klas wieku, jako efekt naturalnego starzenia się drzewostanów, przy równoczesnym spadku udziału niższych klas wieku. Tym samym sukcesywnie wzrastał też średni wiek lasów na obszarze Parku w początkowych granicach w 1971 roku 66 lat, 1984 roku 81 lat, 1995 roku 84 lata i 2010 roku 93 lata. Z urodzajnością siedlisk i wiekową strukturą lasów ściśle koresponduje zasobność drzewostanów. Oszacowane w toku prac inwentaryzacyjnych zasoby drzewne stanowią wielkie przyrodnicze i materialne bogactwo Parku. W roku 2010 ogólny zapas miąższości grubizny drzew na gruntach leśnych wyniósł 8 432 950 m 3 tj. 354 m 3 średnio na 1 ha. Jest to wartość wysoka, znacznie wyższa niż przeciętna dla lasów Polski (w lasach zarządzanych przez PGL LP wynosi 267 m 3, w lasach prywatnych i gminnych 223 m 3 ) i terenów górskich (306 m³/ha w karpackiej części RDLP Krosno). Podobnie jak w przypadku wiekowej struktury lasów zróżnicowany jest też rozkład zasobów wg poszczególnych gatunków. Największy udział w ogólnych zasobach drzewnych ma buk 6 619 777 m 3 tj. 376 m 3 na 1 ha, dalej jodła z ogólnym zapasem 855 661 m 3 i najwyższą zasobnością 650 m 3 na 1 ha. Trzeci w kolejności świerk to łącznie 505 092 m 3 a w przeliczeniu na 1 ha 266 m 3, a za nim jawor z zapasem 237 205 m 3 i zasobnością 310 m 3 /ha. Najniższą pozycję w tej hierarchii ma olsza szara łącznie 97 457 m 3 i średnio na 1 ha 103 m 3. Zasobność drzewostanów ma wyraźnie wzrostową tendencję, nawet po uwzględnieniu błędu jej oszacowania w związku ze zmianą metody inwentaryzacji lasu w 1993 r. O sukcesywnym wzroście zasobów drzewnych świadczą okresowe oceny zasobności z lat 1971, 1984, 1995 i 2010, wykonane na porównawczym obszarze 5594 ha. Wyniosły kolejno: 147 m 3 / ha, 279 m 3 / ha, 294 m 3 / ha, 390 m 3 / ha. O wielkości okresowych zmian średniej zasobności decydują relacje trzech, równolegle przebiegających procesów rozwojowych lasu, a mianowicie: bieżący okresowy przyrost miąższości; miąższość okresowego ubytku drzew i miąższość okresowego dorostu, czyli młodych drzewek przechodzących w okresie kontrolnym z warstwy podrostu do warstwy drzewostanu.w toku prac inwentaryzacyjnych każdy z tych procesów został statystycznie oszacowany.

126 Rezultaty wskazują, iż okresowy przyrost miąższości w wysokości 7,6 m 3 na 1 ha i 1 rok jest zdecydowanie wyższy od okresowego miąższościowego ubytku drzew 3,5 m 3 na 1 ha, co powoduje coroczną akumulację zapasu, a w konsekwencji wzrost średniej zasobności na 1 ha. Dodać należy iż wartość okresowego przyrostu miąższości jest zbliżona do średniej krajowej, ale niższa od przyrostu w lasach Karpat. Tłumaczyć to należy dużym udziałem w Parku drzewostanów starych, o mniejszym z natury potencjale przyrostowym. Relatywnie wysoki jest rozmiar ubytku drzew, zbliżony do rozmiaru użytkowania w lasach zagospodarowanych. Wynika to zasadniczo z dużego udziału drzewostanów o intensywnym przebiegu procesu wydzielania się drzew, a więc drzewostanów świerkowych niedostosowanych do siedliska, krótkowiecznych olszyn i przerzedzających się silnie, zgodnie z naturą, starodrzewi jodłowych i bukowych. Proces naturalnego obumierania drzew, wpisany w cykl rozwojowy lasu, zapewnia ekosystemom leśnym ciągłość przemiany materii organicznej, sprawność gleby i siedlisko rozlicznej fauny leśnej. Jak oszacowano w czasie inwentaryzacji, wnętrze lasu wypełnia nekromasa o łącznej miąższości 1 344 992 m 3, tj. średnio 58 m 3 na 1 ha. Miąższość stojącego martwego posuszu i leżaniny obumarłych drzew, w różnym stopniu rozłożonych, zależy głównie od fazy rozwoju i składu gatunkowego drzewostanu. Najwięcej martwego drewna znajduje się w terminalnej fazie rozwoju z intensywnym odnowieniem podokapowym (97 m 3 na 1 ha) i terminalnej słabo odnowionej (66 m 3 na 1 ha). Wysoka miąższość nekromasy w tych fazach jest konsekwencją naturalnego wydzielania się starych osobników jodły i buka o potężnych wymiarach. Najmniej martwego drewna przypada na fazę optymalną dojrzewającą (36 m 3 na 1 ha) i przedplonową (48 m 3 na 1 ha). Lasy o charakterze pierwotnym w Bieszczadzkim Parku Narodowym Lasy puszczańskie, zwane bardziej adekwatnie lasami o charakterze pierwotnym, były wskazywane jako istotny przyrodniczy walor Bieszczadów Wysokich jeszcze przed utworzeniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Jaworski i in. 1991, Kucharzyk 2008, Winnicki, Michalik 2014). Często podaje się, że obecna wysoka lesistość Bieszczadów jest efektem powojennych wysiedleń i wtórnej renaturalizacji (zdziczenia) tego obszaru. Nie należy jednak zapominać, że obszar tzw. Bieszczadów Wysokich zaliczany był do najmniej zaludnionych w II Rzeczpospolitej, a lesistość w wyższych partiach nie spadła poniżej 65 70% (Wolski 2007, Augustyn, Kucharzyk 2008, Kucharzyk, Augustyn 2011). W okresie międzywojennym, mimo zaludnienia znacząco większego niż obecne, wpływ człowieka na lasy był generalnie mniejszy, chociaż zróżnicowany przestrzennie. W sąsiedztwie tras kolejek leśnych, tartaków, potaszni i innych ośrodków przetwarzających drewno, pozyskanie było bardzo intensywne, a niekiedy nawet rabunkowe. Jednak znaczny obszar drzewostanów pozostawał niedostępny i nie był użytkowany z powodu ograniczonych możliwości transportu drewna na rynki zbytu (Augustyn 2006, Kucharzyk, Augustyn 2011). W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku bieszczadzkie lasy były bardzo zróżnicowane pod względem naturalności. Ówczesnym decydentom Bieszczady jawiły się jako zagłębie drzewne (Gołębiowski 1985), zaś przyrodnikom jako godne zachowania lasy o puszczańskim charakterze (Lisowski 1957). Pierwsze koncepcje ochrony najcenniejszych ekosystemów leśnych przez długi czas przegrywały z planami wykorzystania bieszczadzkich drzewostanów, jako bazy surowcowej. Niewielki początkowo Bieszczadzki Park Narodowy, powołany został dopiero w 1973 roku i zapewniał ochronę na powierzchni ponad 5 tys. ha, w tym zaledwie 3 tys. ha lasów. Dopiero drugie z kolei powiększenie BdPN zapewniło ochronę znaczącej powierzchni bieszczadzkich lasów, w tym także niewielkim pozostałościom ekosystemów o charakterze pierwotnym. Trzeba jednak zaznaczyć, że większość drzewostanów włączonych do Parku w 1991 roku, była wcześniej objęta użytkowaniem niekiedy o znacznej intensywności (Winnicki, Michalik 2014). Początkowo tempo zagospodarowania południowo-wschodniej części Bieszczadów ograniczało odcięcie od jednej z głównych linii komunikacyjnych, to jest linii kolejowej w dolinie Sanu. Już w 1955 roku Uchwała nr 1014/55 Prezydium Rządu z dn. 17.XII.1955 w sprawie programu rozwoju budownictwa komunikacyjnego w Bieszczadach wyznaczyła główne kierunki wielkich, planowych inwestycji. Miały udostępnić lasy bieszczadzkie, jako zagłębie surowca drzewnego na wiele dziesięcioleci. Dzięki tej uchwale w latach 1955 1962 wybudowano tzw. wielką obwodnicę bieszczadzką. W nawiązaniu do tej trasy budowano kolejne drogi lokalne, a następnie drogi leśne.

Skład gatunkowy i struktura lasów Bieszczadzkiego Parku Narodowego 127 Do końca lat 90. ubiegłego wieku ponad 80% dzisiejszych drzewostanów było udostępnionych i objętych gospodarką leśną. W 1991 roku, po powiększeniu Bieszczadzkiego Parku Narodowego do powierzchni ponad 27 tys. ha, obejmującej w znacznej części ekosystemy leśne, istotnym zadaniem była waloryzacja mająca na celu wytypowania najcenniejszych drzewostanów. Pierwszą taką ocenę przeprowadzono w latach 1993 1994 w ramach kompleksowego planu ochrony BdPN (Kucharzyk 2008). Prace terenowe były wykonywane łącznie z taksacją i opierały się na inwentaryzacji efektów i śladów gospodarki leśnej, takich jak: zmiany w składzie gatunkowym i strukturze drzewostanów, obecność szlaków zrywkowych, dróg leśnych i pniaków po ściętych drzewach. Dane te uzupełniano analizą dokumentów źródłowych dotyczących historii użytkowania. W kolejnych latach waloryzacja drzewostanów była weryfikowana zarówno w oparciu o pozyskiwane dane historyczne, jak też o nowe dane dotyczące zasięgu i struktury poszczególnych wydzieleń drzewostanowych (Augustyn, Kucharzyk 2008, Kucharzyk, Augustyn 2011). Ocenę wpływu antropogenicznego na drzewostany uzupełniono ostatnio o dane dotyczące dawnych dróg leśnych i szlaków zrywkowych, pozyskane na podstawie analizy cieniowanego reliefu terenu generowanego z chmur punktów lotniczego skanowania laserowego (Kucharzyk 2015) (patrz Mapa 5 załącznik). W wyniku przeprowadzonych prac waloryzacyjnych stwierdzono, że lasy puszczańskie zachowały się fragmentarycznie jedynie w najbardziej niedostępnych obszarach i zajmują około 10% powierzchni leśnej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Największe kompleksy tworzą one w źródliskowych partiach potoku Górna Solinka (obszar dawnych rezerwatów U źródeł Solinki i Wetlina ), na północno-zachodnim krańcu Parku (dawny rezerwat Puszcza Bieszczadzka nad Sanem ), w górnych partiach dolin potoków: Hylaty, Wołosatka i Terebowiec oraz w najwyższych podpołoninowych partiach. Na ich zasięg znaczący wpływ wywarła gospodarka leśna, prowadzona w ciągu ubiegłego wieku do momentu objęcia ochroną, co dla większości terenów leśnych miało miejsce dopiero w czasie pierwszego i drugiego powiększenia Bieszczadzkiego Parku Narodowego (lata 1989 i 1991). Szczególne walory bukowych lasów o charakterze pierwotnym w regionie potwierdził w 2007 roku wpis na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO czterech rezerwatów leśnych chroniących buczyny w słowackiej i ukraińskiej części Bieszczadów. Obecnie trwają starania, aby do wpisu tego zostały dołączone również lasy o charakterze pierwotnym w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Celem międzynarodowego projektu jest wpisanie na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO najcenniejszych buczyn z całego zasięgu biogeograficznego buka zwyczajnego. W styczniu 2016 roku do komitetu UNESCO w Paryżu został złożony przygotowany przez te kraje wniosek nominacyjny (Nomination dossier). Literatura Adamczyk B., Zarzycki K. 1963. Gleby bieszczadzkich zbiorowisk leśnych. Acta Agr. et Silv. 3: 133 175. Augustyn M. 2006. Monografia rozwoju przemysłu drzewnego jako podstawowego czynnika przekształceń środowiska leśnego w Bieszczadach Zachodnich w XIX i pierwszej połowie XX wieku: 164 ss. PAN MIIZ Stacja Badawcza Fauny Karpat. Augustyn M., Kucharzyk S. 2008. Analiza stanu zachowania lasów we wsiach Ustrzyki Górne i Wołosate w świetle dokumentów historycznych. Roczniki Bieszczadzkie 16: 159 177. Boratyński A. 1993. Systematyka i geograficzne rozmieszczenie. [W:] S. Białobok, A. Boratyński, W. Bugała (red.). Biologia sosny zwyczajnej, s. 45 69. Sorus, Poznań-Kórnik. Fastnacht A. 1962. Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340 1650. Pr. Wrocł. Tow. Nauk. Ser. A, 84: 1 290. Golubec M.A. 1978. El niki Ukrainskih Karpat. Naukova Dumka, Kiev, ss. 263. Gołębiowski T. 1985. Pionierzy budownictwa leśnego w Bieszczadach. Monografia Zarządu Budownictwa Leśnego Bieszczady w Ustrzykach Dolnych 1955 1980. [W:] Biblioteka Przemyska tom XVII. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Przemyśl, 152 ss. Jasiewicz A. 1965. Rośliny naczyniowe Bieszczadów Zachodnich. Monogr. Bot. 20: 1 340. Jaworski A., Skrzyszewski J., Świątkowski W., Kaczmarski J. 1991. Budowa i struktura dolnoreglowych drzewostanów o charakterze pierwotnym na wybranych powierzchniach w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. Nauk AR w Krakowie, Leśnictwo 20: 17 43. Kucharzyk S. 1999. Wpływ mrozów w zimie 1928/1929 na rozwój drzewostanów w Bieszczadach i w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Sylwan 143 (8): 25 47. Kucharzyk S. 2006. Ekologiczne znaczenie drzewostanów w strefie górnej granicy lasu w Karpatach Wschodnich i ich wrażliwość na zmiany antropogeniczne. Roczniki Bieszczadzkie 14: 15 46. Kucharzyk S. 2008. Lasy o charakterze pierwotnym w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 16: 19 32.

128 Kucharzyk S. 2015. Dawne oraz współczesne drogi leśne i szlaki zrywkowe w waloryzacji naturalności ekosystemów leśnych w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 23: 95 109 Kucharzyk S., Augustyn M. 2011. Stosunki gospodarcze we wsiach Bukowiec i Beniowa w końcu XIX wieku, w świetle opinii anonimowego rzeczoznawcy. Roczniki Bieszczadzkie 19: 17 36. Kucharzyk S., Przybylska K. 1997. Skład gatunkowy i struktura drzewostanów w Bieszczadzkim Parku Narodowym oraz monitoring tendencji dynamicznych. Roczniki Bieszczadzkie 6: 147 175. Lisowski S. 1957. O utworzenie parku narodowego w Bieszczadach Zachodnich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 1: 13 27. Michalik S., Szary A. 1997. Zbiorowiska leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 1: 1 175. Nowosad M. 1995. Zarys klimatu Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny w świetle dotychczasowych badań. Roczniki Bieszczadzkie 4: 163 183. Przybylska K. 1995. Monitorowanie procesów zachodzących w drzewostanach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 4: 254 255. Przybylska K., Banaś J. 1997. Lasy bieszczadzkie, ich stan i kierunki zagospodarowania. Sylwan 141(8): 61 70. Ralska-Jasiewiczowa M. 1980. Late-Glacial and Holocene vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians). PWN, Warszawa Kraków, pp. 202. Ralska-Jasiewiczowa M. 1989. Environmental changes recorded in lakes and mires of Poland during the last 13 000 years. Type Region P - e: The Bieszczady Mts. Acta Paleobotanica 29(2): 31 35. Rygiel Z. 1987a. Sosna wdziarowa w Bieszczadach. Las Polski 3: 13 14. Rygiel Z. 1987b. Zarys gospodarki leśnej i przemysłu drzewnego w okresie międzywojennym i w latach okupacji w Bieszczadach Zachodnich. Sylwan 131(6): 37 53. Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R. 1998. Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 2: 1 88. Stadnicki A. 1848. O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat. Biblioteka Nauk. Zakł. im. Ossolińskich II, Lwów, ss. 92. Winnicki T., Michalik S. 2014. Bieszczadzki Park Narodowy historia utworzenia i powiększenia obszaru chronionego. Roczniki Bieszczadzkie 22: 19 50. Wolski J. 2007. Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat. Prace Geogr. 214: 228. PAN IGiPZ. Warszawa. Zarzycki K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agr. et Silv., Ser. Leśna 3: 1 131. Mroczek K., Sadowski D., Kołodziej M., Serwin M., Siudak G., Rówińska E., Skiba M., Czop A., Litwora T., Paciorek R., Prace niepublikowane SUMMARY Species composition and structure of forests of the Bieszczady National Park Forests occupy the area of 24 433 ha, which represents 83.7% of the total area of the Bieszczady National Park. The species composition and age structure of forest stands, results both from the natural conditions as well as the history of development of the region. In the Bieszczady National Park 26 species of forest trees were found. The most common trees are typical for sustainable mountain ecosystems of lower montane zone forests such as beech Fagus sylvatica (75.6% of the area), silver fir Abies alba (5.6%), sycamore maple Acer pseudoplatanus (3.3%). A significant share of surface have species commonly used for afforestation: Norway spruce Picea abies (8.1%), European larch Larix decidua (1.2%), Scots pine Pinus sylvestris (> 1%) and species typical for natural forecrop stands created in the course of the secondary succession: gray alder Alnus incana (4.0%), birch Betula pendula (> 1%), aspen Populus tremula (> 1%), and willow Salix caprea (> 1%). In 2010, the overall volume of stands in forest land amounted to 8 432 950 m 3, i.e. an average of 354 m 3 per 1 ha Senderak P. 2010. Operat ochrony ekosystemów leśnych. (mscr.), ss. 133. Krameko sp. z o.o., Kraków. which greatly exceeds the average volume for the Polish forests. The results of tests on experimental plots indicate that periodic volume increment of 7.6 m 3 per 1 ha and 1 year is significantly higher than the periodic loss of volume 3.5 m 3 per 1 ha, which causes the accumulation of annual increment and, consequently, increase in the average volume on 1 ha. The process of natural dying of trees ensure the continuity of the transformation of organic matter, soil efficiency and habitat for numerous forest fauna in forest ecosystems. The average amount of dead wood is estimated 58 m 3 /ha. The most valuable forest ecosystems in the Bieszczady National Park are primeval forests, which occupy about 10% of the forest area. They form the largest complexes at spring parts of the creek Górna Solinka (area of former reserves U źródeł Solinki and Wetlina ), at the north-western end of the Park (the former reserve Puszcza Bieszczadzka nad Sanem ), in the upper part of valleys of streams: Hylaty, Wołosatka and Terebowiec, and the highest location, near poloninas.