Tom I. Postępowanie rozpoznawcze, art Tadeusz Ereciński, Paweł Grzegorczyk, Jacek Gudowski, Maria Jędrzejewska, Karol Weitz

Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, 2016, wyd. 5; pod redakcją Tadeusza Erecińskiego Tom I. Postępowanie rozpoznawcze, art. 1 183 Tadeusz Ereciński, Paweł Grzegorczyk, Jacek Gudowski, Maria Jędrzejewska, Karol Weitz Tom II. Postępowanie rozpoznawcze, art. 183 1 366 Tadeusz Ereciński, Paweł Grzegorczyk, Jacek Gudowski, Maria Jędrzejewska, Karol Weitz Tom III. Postępowanie rozpoznawcze, art. 367 505 38 Tadeusz Ereciński, Jacek Gudowski, Karol Weitz Tom IV. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, art. 506 757 Tadeusz Ereciński, Jacek Gudowski Tom V. Postępowanie egzekucyjne, art. 758 1095 1 Henryk Pietrzkowski Tom VI. Międzynarodowe postępowanie cywilne. Sąd polubowny (arbitrażowy), art. 1096 1217 Jan Ciszewski, Tadeusz Ereciński, Paweł Grzegorczyk, Karol Weitz

Kodeks postępowania cywilnego Komentarz Tom VI Międzynarodowe postępowanie cywilne Sąd polubowny (arbitrażowy) redakcja naukowa Tadeusz Ereciński Jan Ciszewski, Tadeusz Ereciński Paweł Grzegorczyk, Karol Weitz 5. WYDANIE WARSZAWA 2017

Stan prawny na 1 grudnia 2016 r. z uwzględnieniem ustawy z dnia 23 września 2016 r. o pozasądowym rozwiązywaniu sporów konsumenckich (Dz. U. poz. 1823), która wchodzi w życie z dniem 10 stycznia 2017 r. Wydawca Klaudia Szawłowska-Milczarek Redaktor prowadzący Joanna Tchorek Opracowanie redakcyjne Katarzyna Świerk-Bożek Łamanie Fotoedytor Komentarz do artykułów napisali: Jan Ciszewski: art. 1106 1110 2, 1111 1116, 1119 1142, 1144 Tadeusz Ereciński: 1096 1103 3, 1103 7 1103 8, 1103 10 1104, 1143, 1145 1152, 1154, 1158 1159, 1169 1217 Paweł Grzegorczyk: art. 1144 2 Karol Weitz: art. 1103 4 1103 6, 1103 9, 1105 1105 1, 1110 3 1110 4, 1117, 1144 1, 1155 1157, 1160 1168 Paweł Grzegorczyk, Karol Weitz: art. 1142 1 1142 7, art. 1153 13 1153 25 Copyright by Jan Ciszewski, Tadeusz Ereciński, Paweł Grzegorczyk, Karol Weitz, Warszawa 2017 ISBN: 978-83-264-8933-4 5. wydanie Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów 7 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1822 z późn. zm.) 15 CZĘŚĆ CZWARTA PRZEPISY Z ZAKRESU MIĘDZYNARODOWEGO POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Przepis wstępny (uchylony) 19 KSIĘGA PIERWSZA. JURYSDYKCJA KRAJOWA 49 TYTUŁ I. Przepisy ogólne 49 TYTUŁ II. (uchylony) 76 TYTUŁ III. Jurysdykcja krajowa w procesie 77 TYTUŁ IV. Jurysdykcja krajowa w postępowaniu nieprocesowym 148 TYTUŁ IVa. Jurysdykcja krajowa w postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym 303 KSIĘGA PIERWSZA a. IMMUNITET SĄDOWY I EGZEKUCYJNY 317 KSIĘGA DRUGA. POSTĘPOWANIE 405 TYTUŁ I. Zdolność sądowa i procesowa 405 TYTUŁ II. Zabezpieczenie kosztów procesu 412 TYTUŁ III. Zwolnienie cudzoziemców od kosztów sądowych 435 TYTUŁ IV. Pomoc prawna 449 TYTUŁ V. Zabezpieczenie dowodów 564 TYTUŁ VI. Zagraniczne dokumenty urzędowe 569 TYTUŁ VII. Czynności dotyczące spadku po cudzoziemcach 581 TYTUŁ VIIa. Europejskie poświadczenie spadkowe 592 TYTUŁ VIII. Stwierdzenie obcego prawa i wzajemności 628 TYTUŁ IX. Uzasadnienie prawomocnych orzeczeń i wydawanie zaświadczeń 638 5

Spis treści TYTUŁ X. Wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej 644 KSIĘGA TRZECIA. UZNANIE I STWIERDZENIE WYKONALNOŚCI 651 TYTUŁ I. Uznanie orzeczeń sądów państw obcych lub rozstrzygnięć innych organów państw obcych 654 TYTUŁ II. Wykonalność orzeczeń sądów państw obcych lub rozstrzygnięć innych organów państw obcych oraz ugód zawartych przed takimi sądami i organami lub przez nie zatwierdzonych 729 TYTUŁ III VI (uchylone) 752 KSIĘGA CZWARTA. UZNANIE I WYKONANIE NIEKTÓRYCH ORZECZEŃ SĄDÓW PAŃSTW CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ ORAZ POCHODZĄCYCH Z TYCH PAŃSTW UGÓD I DOKUMENTÓW URZĘDOWYCH 753 TYTUŁ I. Przepisy ogólne 754 TYTUŁ II. Wykonanie 770 TYTUŁ III. Odmowa uznania lub wykonania 794 CZĘŚĆ PIĄTA SĄD POLUBOWNY (ARBITRAŻOWY) TYTUŁ I. Przepisy ogólne 811 TYTUŁ II. Zapis na sąd polubowny 848 TYTUŁ III. Skład sądu polubownego 903 TYTUŁ IV. Właściwość sądu polubownego 924 TYTUŁ V. Postępowanie przed sądem polubownym 933 TYTUŁ VI. Wyrok sądu polubownego i zakończenie postępowania 961 TYTUŁ VII. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego 986 TYTUŁ VIII. Uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej 1010 Skorowidz przedmiotowy 1035

Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów Akty prawne EKPC k.c. k.k. Konstytucja RP konwencja bazylejska z 1972 r. konwencja brukselska konwencja haska z 1954 r. konwencja haska z 1965 r. konwencja haska z 1970 r. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1137 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) Europejska konwencja o immunitecie państwa, sporządzona w Bazylei dnia 16 maja 1972 r. (CETS nr 74) Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, podpisana w Brukseli dnia 27 września 1968 r. (Dz. Urz. UE L 27 z 26.01.1998, s. 1 z późn. zm.) Konwencja dotycząca procedury cywilnej, podpisana w Hadze dnia 1 marca 1954 r. (Dz. U. z 1963 r. Nr 17, poz. 90 z późn. zm. i poz. 91) Konwencja o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowych, sporządzona w Hadze dnia 15 listopada 1965 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 87, poz. 968 i 969) Konwencja o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowych, sporządzona w Hadze dnia 18 marca 1970 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 50, poz. 582) 7

Wykaz skrótów konwencja haska z 1973 r. konwencja haska z 1980 r. konwencja lugańska z 1988 r. konwencja lugańska z 2007 r. konwencja nowojorska z 1956 r. konwencja nowojorska z 1958 r. konwencja nowojorska z 2004 r. k.p. k.p.a. k.p.c. k.p.c. z 1930 r. k.p.k. k.p.k. z 1969 r. KPP Konwencja sporządzona w Hadze dnia 2 października 1973 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych (Dz. Urz. UE L 2 z 17.01.2000, s. 13) Konwencja o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, sporządzona w Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 18, poz. 86 i 87) Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Lugano dnia 16 września 1988 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132) Konwencja o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Lugano dnia 30 października 2007 r. (Dz. Urz. UE L 339 z 21.12.2007, s. 3 z późn. zm.) Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, sporządzona w Nowym Jorku dnia 20 czerwca 1956 r. (Dz. U. z 1961 r. Nr 17, poz. 87 i 88), Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r. (Dz. U. z 1962 r. Nr 9, poz. 41 i 42) Konwencja Narodów Zjednoczonych o immunitetach jurysdykcyjnych państw i ich majątku, sporządzona w Nowym Jorku dnia 2 grudnia 2004 r. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1666 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 23 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1822 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 listopada 1930 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 112, poz. 934 z późn. zm.; tekst jedn.: Dz. U. z 1950 r. Nr 43, poz. 394 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1749) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 202 z 7.06.2016, s. 389) 8

Wykaz skrótów k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2082 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1578 z późn. zm.) k. wyb. ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) p.a.s.c. ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. poz. 1741 z późn. zm.) p.a.s.c. z 1955 r. dekret z dnia 8 czerwca 1955 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 25, poz. 151 z późn. zm.) p.a.s.c. z 1986 r. ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 z późn. zm.) p.p.m. ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1792) p.p.m. z 1965 r. ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.) pr. cel. ustawa z dnia 19 marca 2004 r. Prawo celne (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1880) pr. konsul. ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. Prawo konsularne (Dz. U. poz. 1274 z późn. zm.) pr. not. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1796) pr. spółdz. ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 21 z późn. zm.) pr. upadł. ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.) p.u.n. ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1112 z późn. zm. do 18 lutego 2015 r.) p.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 133 z późn. zm.) rozporządzenie rozporządzenie Rady (WE) nr 1347/2000 z dnia 29 maja nr 1347/2000 2000 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej za dzieci obojga małżonków (Dz. Urz. UE L 160 z 30.06.2000, s. 19 z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 19, t. 1, s. 209) 9

Wykaz skrótów rozporządzenie nr 1348/2000 rozporządzenie nr 44/2001 rozporządzenie nr 1206/2001 rozporządzenie nr 2201/2003 rozporządzenie nr 805/2004 rozporządzenie nr 1896/2006 rozporządzenie nr 861/2007 rozporządzenie nr 1393/2007 rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania w Państwach Członkowskich sądowych i pozasądowych dokumentów w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 160 z 30.06.2000, s. 37) rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 12 z 16.01.2001, s. 1 z późn. zm.) rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami państw członkowskich przy przeprowadzeniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz. Urz. UE L 174 z 27.06.2001, s. 1 z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 19, t. 4, s. 121) rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz. Urz. UE 2003 L 338 z 23.12.2003, s. 1 z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 19, t. 6, s. 243) rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz. Urz. UE L 143 z 30.04.2004, s. 15 z późn. zm.; Dz. Urz. UE, Polskie wydanie specjalne 2004, rozdz. 19, t. 7, s. 38) rozporządzenie (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz. Urz. UE L 399 z 30.12.2006, s. 1 z późn. zm.) rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz. Urz. UE L 199 z 31.07.2007, s. 1 z późn. zm.) rozporządzenie nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. dotyczące doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych ( doręczanie dokumentów ) oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000 (Dz. Urz. UE L 324 z 10.12.2007, s. 79 z późn. zm.) 10

Wykaz skrótów rozporządzenie rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia nr 4/2009 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz. Urz. UE L 7 10.01.2009, s. 1 z późn. zm.) rozporządzenie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz. Urz. UE L 201 z 27.07.2012, s. 107 ze sprost.) rozporządzenie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 351 z 20.12.2012, s. 1 z późn. zm.) rozporządzenie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 606/2013 nr 606/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie wzajemnego uznawania środków w sprawach cywilnych (Dz. Urz. UE L 181 z 29.06.2013, s. 4) r.s.c.s. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1657) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 202 z 7.06.2016, s. 47) TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana: Dz. Urz. UE C 321 E z 29.12.2006, s. 37) u.c. ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (Dz. U. poz. 1650 z późn. zm.) u.d.p.ś.u. ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r. o delegowaniu pracowników w ramach świadczenia usług (Dz. U. poz. 868) u.k.s.c. ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 623) u.o.p. ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (Dz. U. z 2012 r. poz. 161 z późn. zm.) u.o.z.p. ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 546 z późn. zm.) 11

Wykaz skrótów u.p.p.p.c. ustawa modelowa z 1985 r. ustawa o KRS ustawa o SN u.ś.p.z.p. u.w.l. ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 67 z późn. zm.) ustawa modelowa UNCITRAL o międzynarodowym arbitrażu handlowym z 1985 r. (tekst przyjęty dnia 21 czerwca 1985 r. przez Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego ONZ, tłum. PPHZ 1992, t. 16) ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 687 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1254) ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1874) ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1892) Czasopisma i zbiory orzecznictwa ADR ADR. Arbitraż i Mediacja AUWr Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. Arb. Biuletyn Arbitrażowy Biul. SN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego (od 1988 r. Biuletyn Sądu Najwyższego) ECR European Court Reports EPP Europejski Przegląd Prawa EPS Europejski Przegląd Sądowy KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M. Praw. Monitor Prawniczy M. Pr. Bank. Monitor Prawa Bankowego NP Nowe Prawo N. Pal. Nowa Palestra NPC Nowy Proces Cywilny OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego (do 1962 r.) OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1994 r.) OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna (od 1995 r.) 12

Wykaz skrótów OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 do 1994 r.) OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Dodatkowy OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Biuletyn Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Pal. Palestra PES Problemy Egzekucji Sądowej PiP Państwo i Prawo PiZS Praca i Zabezpieczenie Społeczne PPC Polski Proces Cywilny PPC Polski Proces Cywilny PPE Przegląd Prawa Egzekucyjnego PPH Przegląd Prawa Handlowego PPH Przegląd Prawa Handlowego PPHZ Problemy Prawne Handlu Zagranicznego PPiA Przegląd Prawa i Administracji PPP Przegląd Prawa Publicznego PPPM Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego Pr. Bank. Prawo Bankowe Probl. Praw. Problemy Praworządności Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Pr. Spółek Prawo Spółek Prz. Sejm. Przegląd Sejmowy PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej. Rejent Rodz. i Pr. Rodzina i Prawo RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny R. Pr. Radca Prawny SC Studia Cywilistyczne SI Studia Iuridica Sł. Prac. Służba Pracownicza SP Studia Prawnicze SP-E Studia Prawno Ekonomiczne SPP Studia Prawa Prywatnego SPPiPS Studia z zakresu prawa pracy i polityki społecznej TGM Technika i Gospodarka Morska 13

Wykaz skrótów Zb. Orz. ZNIBPS ZNUJ ZPUKSW Zbiór Orzeczeń Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Inne ADR MTS SA SN SW TK TS/TSUE alternatywne metody rozstrzygania sporów Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Sąd Wojewódzki Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (do 1 grudnia 2009 r. jako Trybunał Sprawiedliwości) Uwaga: Artykuły bez bliższego oznaczenia są artykułami kodeksu postępowania cywilnego.

USTAWA z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1822; zm.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1823, poz. 1860)

CZĘŚĆ CZWARTA PRZEPISY Z ZAKRESU MIĘDZYNARODOWEGO POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

Przepis wstępny (uchylony) Przepis wstępny (uchylony) Tadeusz Ereciński Przepis wstępny (uchylony) Art. 1096. (uchylony) Artykuł 1096 został uchylony przez ustawę z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571). Literatura ogólna M. Ahlt, Konwencja brukselska o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach małżeńskich, KPP 1999, z. 4; C. Banasiński, Pozycja prawa międzynarodowego w krajowym porządku prawnym w świetle Konstytucji z 1997 r., PPE 1997, nr 2; C. Berezowski, Wzajemny stosunek prawa międzynarodowego i krajowego, PiP 1964, z. 8 9; J. Ciszewski, Aktualne zagadnienia dotyczące umów o obrocie prawnym w stosunkach między Polską a innymi państwami. Sukcesja umów przez nowe państwa, nowe umowy i zakres terytorialnego zastosowania, KPP 1994, z. 2; J. Ciszewski, Dochodzenie roszczeń alimentacyjnych za granicą na podstawie Konwencji lugańskiej, M. Praw. 2000, nr 8; J. Ciszewski, Europejskie prawo małżeńskie i dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej. Jurysdykcja, uznawanie i wykonywanie orzeczeń. Komentarz, Warszawa 2004; J. Ciszewski, Konwencja z Lugano. Komentarz, Warszawa 2004; J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, Warszawa 2010; J. Ciszewski, Obrót prawny z zagranicą. Zbiór umów międzynarodowych, Warszawa 1997; J. Ciszewski, Przystąpienie Polski do Konwencji lugańskiej i do Europejskiej Konwencji o doręczaniu pism sądowych i pozasądowych, KPP 1999, z. 4; W. Czapliński, Miejsce prawa międzynarodowego w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej pod rządami Małej Konstytucji, Centrum Europejskie UW, Biuletyn 1995, nr 3; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Sędzia krajowy wobec prawa międzynarodowego, Warszawa 2001; M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2008; P. Daranowski, Pozycja traktatów w porządku prawnym PRL, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica 1989; T. Demendecki, Europejski proces cywilny jednolity czy różnorodny?, Rej. 2009, nr 10; H. Duintjer Tebbens, Konwencja brukselska i Konwencja lugańska w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, KPP 1999, z. 4; T. Ereciński, J. Ciszewski, Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000; J. Farengolm, Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Komentarz, Warszawa 2013; K. Flaga Gieruszyńska, Konwencja o jurysdykcji krajowej i wykonalności orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych wy Tadeusz Ereciński 19

Przepis wstępny (uchylony) brane zagadnienia, Rej. 2000, nr 1; L. Gelberg, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa w PRL, Sprawy Międzynarodowe 1966, nr 2; J. Gołaczyński (red.), Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w sprawach cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012. Komentarz, Warszawa 2015; J. Gołaczyński, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2007; J. Gołaczyński, Wybrane zagadnienia jurysdykcji krajowej według rozporządzenia Rady Unii Europejskiej nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i hand lowych (w:) L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; W. Graliński, Europeizacja polskiego prawa sądowego cywilnego poprzez Konwencję z Lugano (w:) C. Mik (red.), Europeizacja prawa krajowego, Toruń 2000; P. Grzegorczyk, Nowy fundament europejskiego prawa procesowego cywilnego: jurysdykcja krajowa, zawisłość sprawy oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych według rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1215/2012 (Bruksela Ia) (część I), PS 2014, nr 6; P. Grzegorczyk, Nowy fundament europejskiego prawa procesowego cywilnego: jurysdykcja krajowa, zawisłość sprawy oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych według rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1215/2012 (Bruksela Ia) (część II), PS 2014, nr 7 8; P. Grzegorczyk, P. Rylski, K. Weitz, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2003 2008), KPP 2009, z. 3; P. Grzegorczyk, P. Rylski, K. Weitz, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2009 2010), KPP 2011, z. 3; P. Grzegorczyk, P. Rylski, K. Weitz, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2011 2012), KPP 2013, z. 3; B. Janowski, Uznawanie orzeczeń zagranicznych w sprawach małżeńskich i pieczy nad dzieckiem, KPP 2002, z. 4; J. Jodłowski, Les conventions relatives à la cooperation judiciare en matière civile et commerciale entre les états socialistes et les états occidentaux, Recueil des Cours de l Academie de la Haye 1982, t. 158; J. Jodłowski, Umowy międzynarodowe w świetle judykatury Sądu Najwyższego, Pal. 1984, nr 2; J. Jodłowski, W kwestii zakresu mocy obowiązującej niektórych umów międzynarodowych o obrocie prawnym, NP 1978, nr 7 8; J. Jodłowski, Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa Wrocław 1967; S. Kazimierczyk, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa wewnętrznego w PRL, AUWr 1968, nr 91; Z. Kędzia, Implementacja międzynarodowych traktatów praw człowieka w Polsce (w:) Relacje między prawem międzynarodowym a prawem krajowym, Poznań 1994; A. Klafkowski, Umowa międzynarodowa a ustawa, RPEiS 1965, z. 4; Z. Knypl, Stosowanie umów międzynarodowych w postępowaniu egzekucyjnym w świetle nowej Konstytucji, PES 1997, nr 25; K. Kruczalak, Wybrane problemy stosowania norm konwencyjnych w prawie polskim, PPHZ 1995, t. 18; R. Kwiecień, Miejsce umów międzynarodowych w porządku prawnym państwa polskiego, Warszawa 2000; R. Kwiecień, Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne w świetle projektu Konstytucji RP, Prz. Sejm. 1997, nr 1; J. Łopuski, Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, Bydgoszcz 2001; J. Łopuski, Międzynarodowe konwencje cywilnoprawne. Niektóre zagadnienia stosowania i wykładni (w:) B. Kordasiewicz, E. Łętowska (red.), Prace z prawa cywilnego wydane dla uczczenia pracy naukowej Prof. Józefa St. Piątkowskiego, Wrocław 1985; J. Maliszewska Nienartowicz, Reguły dotyczące jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych w prawie wspólnotowym rozporządzenie Rady 44/2001/WE, cz. I, M. Praw. 2004, nr 2; J. Maliszewska Nienartowicz, Reguły dotyczące jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych w prawie wspólnotowym rozporządzenie Rady 44/2001/WE, cz. II, M. Praw. 2004, nr 10; J. Maliszewska Nienartowicz, Reguły dotyczące jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych w prawie wspólnotowym rozporządzenie Rady 44/2001/WE, cz. III, M. Praw. 2004, nr 11; M. Masternak Kubiak, Umowa międzynarodowa w prawie konstytucyjnym, Warszawa 1997; A. Mączyński, Jednolite europejskie normy o jurysdykcji krajowej i skuteczności orzeczeń zagranicznych (w:) Księga pamiątkowa. I Kongres Notariuszy RP, Poznań 1993; D. Miąsik, Podstawowe 20 Tadeusz Ereciński

Przepis wstępny (uchylony) zasady stosowania prawa UE przez sądy powszechne w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, EPS 2014, nr 1; R. Paulinopereira, Ogólna charakterystyka Konwencji brukselskiej z 27 września 1968 r. i Konwencji lugańskiej z 16 września 1988 r., KPP 1999, z. 4; M. Pazdan, Poszukiwanie właściwego sądu i właściwego prawa po dniu 1 maja 2004 r., Rej. 2004, nr 3 4; M. Pazdan, Znaczenie Konwencji lugańskiej dla polskiego sądownictwa i notariatu, Poznań Kluczbork 1999; K. Piasecki, Zarys sądowego prawa procesowego Unii Europejskiej, Warszawa 2009; A. Preisner, Prawo międzynarodowe w orzecznictwie sądów polskich (w:) Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, Warszawa 1997; C. Quigley, Zakres zastosowania Konwencji brukselskiej i Konwencji lugańskiej, KPP 1999, z. 4; W. Sadowski, M. Taborowski, Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Współpraca sądowa w sprawach cywilnych, Warszawa 2009; C. Sawicz, Obrót prawny z zagranicą, Zielona Góra 1992; K. Skubiszewski, Konflikt normy krajowej z międzynarodową, PiP 1979, z. 12; K. Skubiszewski, Miejsce traktatów w porządku prawnym PRL (w:) R. Sonnenfeld Tomporek (red.), Miejsce traktatów w porządku prawnym PRL, Łódź 1989; K. Skubiszewski, Prawo PRL a traktaty, RPEiS 1972, z. 3; K. Skubiszewski, Wzajemny stosunek i związki pomiędzy prawem międzynarodowym i prawem krajowym, RPEiS 1986, z. 1; R. Szafarz, Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne (w:) L. Garlicki, B. Hebdzyńska, R. Szafarz, B. Szepietowska, Źródła prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997; R. Szafarz, Skuteczność norm prawa międzynarodowego w prawie wewnętrznym w świetle nowej Konstytucji, PiP 1998, z. 1; K. Sznajder, Pojęcie umowy i roszczenia wynikającego z umowy na tle regulacji europejskich dotyczących jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych, KPP 2005, z. 2; K. Sznajder, Wyjątki od obowiązku respektowania stanu zawisłości sprawy w rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych (w:) L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; H. Trammer, Haskie konwencje alimentacyjne (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa Wrocław 1967; H. Trammer, Nowa konwencja haska o procedurze cywilnej, NP 1963, nr 9; J. Ustjanicz Folcik, Miejsce Konwencji lugańskiej w polskim porządku prawnym, Rej. 2004, nr 5; A. Wasilkowski (red.), Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne, Wrocław 1980; K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne (w:) A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Kraków 2005; K. Weitz, Europejskie prawo procesowe cywilne stan obecny i perspektywy dalszego rozwoju, PS 2007, nr 2; K. Weitz, Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych w świetle prawa wspólnotowego, KPP 2004, z. 1; K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej w prawie wspólnotowym, KPP 2007, z. 1; K. Weitz, Konwencja z Lugano. Wykonalność zagranicznych orzeczeń przed sądami polskimi, Warszawa 2002; K. Weitz, O jurysdykcji krajowej w postępowaniu zabezpieczającym w świetle konwencji lugańskiej i prawa wspólnotowego, PS 2003, nr 10; E. Wierzbowski, Konwencja nowojorska o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, NP 1962, nr 6; E. Wierzbowski, Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971; L. Wiśniewski, Stosowanie międzynarodowych konwencji o prawach człowieka, PiP 1992, z. 12; A. Włosińska, Odmowa uznania zagranicznego orzeczenia sądowego w świetle postanowień konwencji lugańskiej, Warszawa 2002; A. Włosińska, Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich dotyczące Konwencji brukselskiej a Konwencja z Lugano, RPEiS 1999, z. 3 4; A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, t. I, Warszawa 2010; A. Wyrozumska, Skuteczność norm prawa międzynarodowego w prawie wewnętrznym w świetle nowej Konstytucji RP, PiP 1998, z. 4; M. Zalisko, Instrumenty prawne w obszarze współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2013; A. Zieliński, Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych i karnych. Umowy międzynarodowe PRL, Warszawa 1983. Tadeusz Ereciński 21

Przepis wstępny (uchylony) Spis treści Wprowadzenie do problematyki międzynarodowego postępowania cywilnego 22 Międzynarodowe postępowanie cywilne 22 Zmiany dokonane ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. 25 Uchylenie art. 1096 27 Europejskie prawo procesowe 30 Stosowanie umów międzynarodowych 32 Konwencja lugańska z 1988 r., rozporządzenie nr 44/2001 oraz rozporządzenie nr 1215/2015 41 Wprowadzenie do problematyki międzynarodowego postępowania cywilnego Międzynarodowe postępowanie cywilne 1. Międzynarodowe postępowanie cywilne jest postępowaniem sądowym w sprawach cywilnych z elementem zagranicznym, toczącym się przed sądami jednego państwa. Każde państwo ma własne regulacje postępowania w takich sprawach, dlatego też określenie postępowanie międzynarodowe jest mylące, bo nie chodzi tu o regulacje postępowania ponadpaństwowego. Element zagraniczny w sprawie cywilnej oznacza, że dana sprawa ma związek z więcej niż jednym systemem prawnym. Związek ten może odnosić się do stron lub uczestników postępowania, gdy występują w sprawie osoby o różnym obywatelstwie lub gdy jedna ze stron zamieszkuje lub ma miejsce pobytu za granicą. Mogą również występować elementy zagraniczne związane z przedmiotem procesu, przedmiotem sporu albo ze stosunkiem prawnym, z którego ten spór wynika, np. wtedy, gdy przedmiot sporu znajduje się za granicą, zobowiązanie powstało za granicą, umowa ma być wykonana za granicą lub za granicą został otwarty spadek. Element zagraniczny może mieć wreszcie tylko charakter procesowy, gdy w toku postępowania przed sądem polskim powstanie konieczność przesłuchania świadka zamieszkałego za granicą. 2. Materia międzynarodowego postępowania cywilnego obejmuje rozgraniczenie zakresu działania sądów polskich w sprawach cywilnych w stosunku do sądów zagranicznych (problematyka jurysdykcji krajowej oraz immunitetu sądowego i egzekucyjnego), swoistości postępowania w związku z występującym w sprawie elementem zagranicznym oraz skutki procesowe orzeczeń i innych aktów zagra 22 Tadeusz Ereciński

Przepis wstępny (uchylony) nicznych w polskim porządku prawnym (problematyka uznania i wykonania orzeczeń zagranicznych). Międzynarodowe postępowanie cywilne jest swego rodzaju postępowaniem odrębnym w stosunku do postępowania sądowego jako całości. O odrębności tego postępowania decyduje występowanie w sprawie elementu zagranicznego. Niektóre instytucje procesowe (np. zdolność sądowa, procesowa, pomoc sądowa, dokumenty) są w części czwartej kodeksu postępowania cywilnego uregulowane odrębnie niż w zwykłym postępowaniu rozpoznawczym. Z kolei występują także instytucje charakterystyczne tylko dla międzynarodowego postępowania cywilnego (np. jurysdykcja krajowa, immunitet procesowy, uznanie i wykonanie zagranicznego orzeczenia sądowego). 3. W obowiązującym ustawodawstwie polskim przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego stanowią wyodrębnioną część kodeksu postępowania cywilnego, choć współcześnie w wielu systemach prawnych stanowią one części ustaw o międzynarodowym prawie prywatnym. Umiejscowienie tych norm decyduje o ich wykładni. Pojęcia, które nie są charakterystyczne wyłącznie dla międzynarodowego postępowania cywilnego, muszą więc być interpretowane w zgodzie z wykładnią przepisów innych części kodeksu postępowania cywilnego. Ponadto w zakresie kwestii procesowych nieuregulowanych w przepisach części czwartej należy stosować odpowiednio przepisy o procesie (art. 13 2). 4. W międzynarodowym postępowaniu cywilnym może również powstać problem kwalifikacji pojęć. Sąd rozpoznający sprawę z elementem zagranicznym z reguły stosuje własne przepisy procesowe (zasada lex fori processualis), bez względu na to, jakie prawo materialne zostało wskazane przez normę kolizyjną (międzynarodowego prawa prywatnego) jako właściwe dla orzeczenia o istocie spornego stosunku prawnego lub prawa. Z zasady suwerenności państw wynika bowiem, że każde państwo uprawnione jest do określenia form działalności urzędowej swych organów oraz sposobu postępowania przed nimi. Kwalifikacja pojęć procesowych następuje w zasadzie również według lex fori processualis. W konsekwencji stosowania zasady lex fori processualis przed sądem polskim dopuszczalne są tylko takie środki prawne (powództwa, środki zaskarżenia, środki obrony), które są przewidziane w prawie polskim. 5. Co do międzynarodowego postępowania w ogólności por. E. Wierzbowski, Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971; C. Sawicz, Obrót prawny z zagranicą, Zielona Góra 1992; T. Ereciński, J. Ciszewski, Tadeusz Ereciński 23

Przepis wstępny (uchylony) Międzynarodowe postępowanie cywilne, Warszawa 2000; K. Weitz (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2016, dział XIV. 6. W literaturze wyróżnia się założenia (zasady), na podstawie których zostały ukształtowane instytucje i poszczególne rozwiązania przyjęte w części czwartej kodeksu postępowania cywilnego i które dotyczą całości przepisów tej części (por. J. Jodłowski, Zasady przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa Wrocław 1967, s. 119 i n.; T. Ereciński, J. Ciszewski, Międzynarodowe postępowanie..., s. 40 i n.). Należy do nich zaliczyć przede wszystkim zasady: 1) priorytetu umów międzynarodowych i prawa unijnego, 2) równouprawnienia cudzoziemców w zakresie ochrony sądowej, 3) respektowania jurysdykcji obcych sądów i innych organów, 4) stosowania własnego prawa procesowego, 5) wzajemności. 7. Zasada równouprawnienia cudzoziemców w zakresie ochrony sądowej jest konsekwencją ich równouprawnienia w stosunkach cywilnoprawnych i pokrewnych. Cudzoziemcom przyznaje się w Polsce bezwarunkowe traktowanie narodowe, tj. takie, jakie przysługuje własnym obywatelom, zarówno gdy chodzi o posiadanie praw podmiotowych (choć tutaj prawo przewiduje różne ograniczenia, np. co do nabywania nieruchomości), jak i o ich ochronę w postępowaniu sądowym. Zasada równouprawnienia cudzoziemców w postępowaniu sądowym ma dwa aspekty. Pierwszym jest równe traktowanie cudzoziemców w zakresie dostępu do sądów, czyli umożliwienie im dochodzenia swych praw podmiotowych. Drugim jest sytuacja cudzoziemca w postępowaniu sądowym zakres jego uprawnień w toku postępowania do podejmowania czynności oraz korzystania z wszelkich środków prawnych, które są przewidziane w naszym systemie procesowym dla stron i uczestników postępowania. Wprawdzie przepisy procesowe nie regulują obecnie kwestii, kto może wytoczyć powództwo w sprawach wynikających z międzynarodowych stosunków prawnych przed sądem polskim, ale możliwość taka wynika ze sposobu regulacji jurysdykcji krajowej. Nie ulega zatem wątpliwości, że cudzoziemiec zawsze może wytoczyć powództwo, jeśli tylko przewidziana jest jurysdykcja sądu polskiego. W praktyce możliwość tę ogranicza tylko interes cudzoziemca w poszukiwaniu ochrony prawnej przed sądami polskimi. Wyrazem równego traktowania cudzoziemców są przepisy dotyczące zdolności sądowej i procesowej (por. uwagi do art. 1117). 24 Tadeusz Ereciński

Przepis wstępny (uchylony) Przepisy dotyczące praw i obowiązków stron i uczestników postępowania dotyczą zarówno obywateli polskich, jak i obcych. Jedynie w określonych wypadkach korzystanie z tych praw jest uzależnione od spełnienia pewnych warunków lub złożenia przez cudzoziemca odpowiedniego zabezpieczenia (por. art. 1119). To uwarunkowanie praw procesowych cudzoziemca w polskim prawie procesowym występuje tylko w dwóch zakresach zabezpieczenia kosztów procesu przez powoda cudzoziemca oraz zwolnienia od kosztów sądowych. Por. także B. Trocha (w:) J. Jankowski (red.), Kodeks postępowania cywilnego, t. II. Komentarz do art. 730 1217, Warszawa 2015, s. 1490 i n. 8. Konsekwencją poszanowania suwerenności terytorialnej innych państw jest uznanie prawa drugiego państwa do regulowania na swym obszarze wszystkich kwestii prawnych związanych z tym obszarem oraz wykonywania wszystkich funkcji państwowych przez działalność swych organów (por. J. Jodłowski, Zasady przewodnie polskiego..., s. 136 137; T. Ereciński, J. Ciszewski, Międzynarodowe postępowanie..., s. 55 56). Z zasady tej wynika konieczność rozsądnego regulowania jurysdykcji krajowej własnych sądów na podstawie racjonalnych łączników (por. uwagi do art. 1097), tak by umożliwić zbieg z przepisami o jurysdykcji innych państw i w konsekwencji uznanie i wykonanie zagranicznych orzeczeń sądowych. Jurysdykcja krajowa sądów polskich istnieje jedynie wówczas, gdy uzasadnia ją jeden z łączników wiążących sprawę z terenem państwa polskiego. Jurysdykcja krajowa przewidziana w przepisach kodeksu postępowania cywilnego w większości wypadków ma charakter fakultatywny. Oznacza to możliwość objęcia wielu spraw cywilnych jurysdykcją sądów obcych, a zatem respektowanie tej jurysdykcji przez prawo polskie. Prawo polskie wyraźnie uznaje ogólnie jurysdykcję sądów obcych (por. art. 1145), jednak z wyjątkiem sytuacji, dla których zastrzeżono jurysdykcję wyłączną sądów polskich. Zasada respektowania obcej jurysdykcji nie ogranicza się do sądów, lecz dotyczy też wszystkich kompetentnych organów państwa obcego (np. notariatu, urzędów stanu cywilnego, organów egzekucyjnych, organów opieki). Jednocześnie art. 1138 wyraźnie zrównuje zagraniczne dokumenty urzędowe, przyznając im moc dowodową na równi z dokumentami polskimi. Zmiany dokonane ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. 9. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) wprowadziła wiele bardzo istotnych zmian w regulacji międzynarodowego postępowania cywilnego. Tadeusz Ereciński 25

Przepis wstępny (uchylony) Dotychczasowe unormowanie międzynarodowego postępowania cywilnego pochodziło z okresu uchwalenia kodeksu postępowania cywilnego i od tego czasu nie było poddawane poważniejszym zmianom. Chociaż unormowanie to, zważywszy na czas, w którym zostało przyjęte, zasługiwało na wysoką ocenę i stanowiło rzadki w skali europejskiej przykład kompletnej regulacji w jednym akcie prawnym zagadnień składających się na międzynarodowe prawo postępowania cywilnego, to nie odpowiada ono już jednak potrzebom współczesnego transgranicznego obrotu prawnego. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej potrzeba nowej regulacji międzynarodowego postępowania cywilnego stała się jeszcze bardziej odczuwalna. Z jednej strony chodziło o harmonizację prawa krajowego z rozwiązaniami przyjętymi w prawie wspólnotowym, składającymi się na tzw. europejskie prawo procesowe cywilne, a z drugiej o stworzenie takich unormowań w kodeksie postępowania cywilnego, które we właściwy sposób uzupełnią tam, gdzie jest to konieczne, przepisy prawa europejskiego. 10. Podstawowym założeniem przyjętym w ustawie z dnia 5 grudnia 2008 r. było dążenie do daleko idącego zbliżenia przepisów kodeksu postępowania cywilnego zawartych w części czwartej do regulacji prawa wspólnotowego, w tym w szczególności rozporządzeń Rady nr 44/2001, nr 2201/2003, nr 1348/2000, nr 1206/2001 (zob. uwagę 15). Niektóre regulacje europejskiego prawa procesowego cywilnego zostały już przez ustawodawcę wcześniej uwzględnione lub wdrożone. Chodzi przede wszystkim o rozporządzenie nr 805/2004 (por. ustawę z dnia 17 lutego 2006 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 66, poz. 466) oraz o dyrektywę Rady 2003/8/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze (Dz. Urz. UE L 26 z 31.01.2003, s. 41), która została wdrożona w przepisach ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 67 z późn. zm.). Dwa nowe rozporządzenia: nr 1896/2006 i nr 861/2007 zostały wdrożone do kodeksu postępowania cywilnego przepisami ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. Założenie o konieczności zbliżenia przepisów kodeksu postępowania cywilnego do regulacji prawa wspólnotowego dotyczy w szczególności unormowania jurysdykcji krajowej, przeprowadzania dowodów i doręczeń w sprawach z elementem zagranicznym oraz instytucji uznawania i stwierdzania wykonalności zagranicz 26 Tadeusz Ereciński

Przepis wstępny (uchylony) nych orzeczeń i ugód sądowych. Zarówno przyjęte w ustawie łączniki jurysdykcyjne w poszczególnych kategoriach spraw, jak i sposób uznawania zagranicznych orzeczeń są wzorowane w dużej mierze na rozwiązaniach prawa europejskiego. Dążenie do harmonizacji przepisów części czwartej kodeksu postępowania cywilnego z przepisami prawa europejskiego nie oznacza jednak, że ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. w sposób mechaniczny przejęła wszystkie unormowania tego prawa. Uwzględniono bowiem okoliczność, że przepisy prawa krajowego będą miały zastosowanie w stosunkach z tymi państwami, które nie są państwami członkowskimi Unii Europejskiej, oraz państwami, z którymi nie łączą Polski umowy międzynarodowe (wielo- bądź dwustronne). Z tego względu przepisy w pewnych wypadkach zawierają inne rozwiązania. Dotyczy to przede wszystkim uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń zagranicznych. Przesłanki uznania i stwierdzenia wykonalności zostały ujęte, z jednym wyjątkiem, mniej liberalnie niż w prawie europejskim. Przyjęto, że w stosunkach z państwami trzecimi, które nie należą do Unii Europejskiej i z którymi nie łączą naszego kraju umowy międzynarodowe, nadmierne łagodzenie tych przesłanek nie jest wskazane. Uchylenie art. 1096 11. Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. uchylono art. 1096, który stanowił, że przepisów części czwartej kodeksu postępowania cywilnego nie stosuje się, jeżeli umowa międzynarodowa, której stroną jest Polska, stanowi inaczej. Norma ta pozbawiona jest obecnie samodzielnego znaczenia normatywnego. Priorytet umów międzynarodowych ratyfikowanych w drodze ustawowej wynika z przepisów Konstytucji RP (art. 91 ust. 2) i nie wymaga dodatkowego potwierdzania w kodeksie postępowania cywilnego. Ponadto art. 1096 nie uwzględniał zasady pierwszeństwa prawa europejskiego. W tym zakresie decydujące znaczenie mają reguły przyjmowane w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w kwestii stosowania prawa europejskiego, a także art. 91 ust. 3 Konstytucji RP. Wymaga zatem podkreślenia, że przepisy kodeksowe będą miały zastosowanie dopiero wtedy, gdy dana kwestia nie jest uregulowana prawem unijnym lub postanowieniami dwu- lub wielostronnych konwencji międzynarodowych, których Polska jest stroną. 12. Problem stosunku traktatów międzynarodowych do prawa wewnętrznego był przez wiele lat sporny w polskiej literaturze prawniczej i orzecznictwie sądowym. Por. m.in. C. Berezowski, Wzajemny stosunek prawa międzynarodowego i krajowego, PiP 1964, z. 8 9; A. Klafkowski, Umowa międzynarodowa a ustawa, RPEiS 1965, z. 4; L. Gelberg, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa w PRL, Sprawy Międzynarodowe 1966, nr 2; S. Kazimierczyk, Umowa międzynarodowa Tadeusz Ereciński 27

Przepis wstępny (uchylony) jako źródło prawa wewnętrznego w PRL, AUWr 1968, nr 91; K. Skubiszewski, Prawo PRL a traktaty, RPEiS 1972, z. 3; idem, Konflikt normy krajowej z międzynarodową, PiP 1979, z. 12; A. Wasilkowski (red.), Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne, Wrocław 1980; J. Jodłowski, Umowy międzynarodowe w świetle judykatury Sądu Najwyższego, Pal. 1984, nr 2; J. Łopuski, Międzynarodowe konwencje cywilnoprawne. Niektóre zagadnienia stosowania i wykładni (w:) B. Kordasiewicz, E. Łętowska (red.), Prace z prawa cywilnego wydane dla uczczenia pracy naukowej Prof. Józefa St. Piątkowskiego, Wrocław 1985; K. Skubiszewski, Wzajemny stosunek i związki pomiędzy prawem międzynarodowym i prawem krajowym, RPEiS 1986, z. 1; idem, Miejsce traktatów w porządku prawnym PRL, Łódź 1989; P. Daranowski, Pozycja traktatów w porządku prawnym PRL, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica 1989; L. Wiśniewski, Stosowanie międzynarodowych konwencji o prawach człowieka, PiP 1992, z. 12; Z. Kędzia, Implementacja międzynarodowych traktatów praw człowieka w Polsce (w:) Relacje między prawem międzynarodowym a prawem krajowym, Poznań 1994; W. Czapliński, Miejsce prawa międzynarodowego w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej pod rządami Małej Konstytucji, Centrum Europejskie UW, Biuletyn 1995, nr 3; K. Kruczalak, Wybrane problemy stosowania norm konwencyjnych w prawie polskim, PPHZ 1995, t. 18; C. Banasiński, Pozycja prawa międzynarodowego w krajowym porządku prawnym w świetle Konstytucji z 1997 r., PPE 1997, nr 2; R. Kwiecień, Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne w świetle projektu Konstytucji RP, Prz. Sejm. 1997, nr 1; Z. Knypl, Stosowanie umów międzynarodowych w postępowaniu egzekucyjnym w świetle nowej Konstytucji, PES 1997, nr 25; M. Masternak Kubiak, Umowa międzynarodowa w prawie konstytucyjnym, Warszawa 1997; A. Preisner, Prawo międzynarodowe w orzecznictwie sądów polskich (w:) Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym porządku prawnym, Warszawa 1997; R. Szafarz, Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne (w:) L. Garlicki, B. Hebdzyńska, R. Szafarz, B. Szepietowska, Źródła prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1997; eadem, Skuteczność norm prawa międzynarodowego w prawie wewnętrznym w świetle nowej Konstytucji, PiP 1998, z. 1; A. Wyrozumska, Skuteczność norm prawa międzynarodowego w prawie wewnętrznym w świetle nowej Konstytucji RP, PiP 1998, z. 4; R. Kwiecień, Miejsce umów międzynarodowych w porządku prawnym państwa polskiego, Warszawa 2000; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Sędzia krajowy wobec prawa międzynarodowego, Warszawa 2001; M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego, Warszawa 2008. Por. także m.in. postanowienie SN z dnia 25 sierpnia 1987 r., I PRZ 8/87, OSNCP 1987, nr 12, poz. 199 z glosą K. Skubiszewskiego, PiP 1989, z. 6, s. 136; uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 30 maja 1990 r., III CZP 1/90, OSNCP 1990, nr 10 11, poz. 129; wyrok SN z dnia 17 października 1991 r., II KRN 274/91, PiP 1992, z. 11, s. 111; uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 12 czerwca 28 Tadeusz Ereciński

Przepis wstępny (uchylony) 1992 r., III CZP 48/92, OSNCP 1992, nr 10, poz. 179 oraz orzeczenie TK z dnia 7 stycznia 1992 r., K 8/91, OTK 1992, nr 1, poz. 5. Zagadnienie to uregulowała Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Zgodnie z jej art. 87 ust. 1 jednym ze źródeł powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są ratyfikowane umowy międzynarodowe, natomiast art. 91 Konstytucji RP stanowi, że ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Po wejściu w życie Konstytucji z 1997 r. dyspozycja art. 1096 stała się zatem w zasadzie zbędna, gdyż treść jej wypływa obecnie z ogólnych, konstytucyjnych zasad dotyczących stosowania umów międzynarodowych i ich stosunku do prawa krajowego (wewnętrznego). Nadal dyskusyjny pozostaje jednak stosunek prawa krajowego do umów nieratyfikowanych lub niepodlegających ratyfikacji. W orzeczeniu z dnia 22 listopada 1972 r., II CR 458/72 (OSPiKA 1974, z. 1, poz. 6 z glosą M. Sośniaka), Sąd Najwyższy przyjął priorytet umowy międzynarodowej, która nigdy nie była ratyfikowana ani ogłoszona w Dzienniku Ustaw. Od poglądu tego jednak odstąpił w późniejszej uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 5 października 1974 r., III CZP 71/73 (OSNCP 1975, nr 5, poz. 72). Należy zauważyć, że w prawie międzynarodowym umowy niepodlegające ratyfikacji są w równym stopniu umowami międzynarodowymi jak traktaty ratyfikowane oraz że ratyfikacja nie wywołuje skutków prawotwórczych i nie może nadawać umowie międzynarodowej charakteru ustawy. Por. W. Czapliński, A. Wyrozumska, Sędzia krajowy wobec..., s. 107 i n. 13. Należy przyjąć, że pierwszeństwo ma każda umowa międzynarodowa wiążąca Polskę i że sądy powinny bezpośrednio i w pierwszej kolejności stosować postanowienia umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę (za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, jak też bez takiej ustawy) i należycie ogłoszonych w Dzienniku Ustaw. Z chwilą ogłoszenia umowa międzynarodowa nabiera mocy obowiązującej, staje się częścią obowiązującego w Polsce porządku prawnego i musi być stosowana przez sądy i inne organy. Zasadę priorytetu umów międzynarodowych przed prawem wewnętrznym, jako zasadę ogólną, potwierdziła wcześniej judykatura Sądu Najwyższego (por. np. wyrok SN z dnia 18 maja 1970 r., I CR 58/70, OSNCP 1971, nr 5, poz. 86). Umowę międzynarodową należy więc traktować jako lex specialis w stosunku do prawa krajowego, ze wszystkimi płynącymi stąd konsekwencjami. Pogląd, że stosunek norm konwencyjnych do norm prawa wewnętrznego można określić według zasad charakteryzujących lex specialis i lex generalis, Tadeusz Ereciński 29