Komiks na łamach Świata Młodych w okresie stalinizmu (1949 1956) w Polsce

Uniwersytet Warszawski Wydział Historyczny Michał Wysocki Komiks na łamach Świata Młodych w okresie stalinizmu (1949 1956) w Polsce Praca magisterska na kierunku informacja naukowa i bibliotekoznawstwo Praca wykonana pod kierunkiem prof. dr. hab. Dariusza Jarosza Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Warszawa, wrzesień 2009

SPIS TREŚCI WSTĘP... 3 ROZDZIAŁ 1. KOMIKS ELEMENTY TEORII I HISTORIA GATUNKU... 7 1.1. DEFINICJA... 7 1.2. HISTORIA KOMIKSU... 9 1.2.1. HISTORIE OBRAZKOWE NA ŚWIECIE... 9 1.2.2. HISTORIE OBRAZKOWE W POLSCE... 13 ROZDZIAŁ 2. ŚWIAT PRZYGÓD A ŚWIAT MŁODYCH OD ROZRYWKI DO IDEOLOGII I PROPAGANDY... 17 2.1. DWA ŚWIATY PRZYGÓD... 17 2.2. ŚWIAT MŁODYCH PRZYJACIEL BYŁYCH CZYTELNIKÓW ŚWIATA PRZYGÓD... 20 2.2.1. POWSTANIE I MISJA... 20 2.2.2. KOMIKSOWA ZAWARTOŚĆ... 22 ROZDZIAŁ 3. KATEGORIE OBRAZKOWYCH... 26 3.1. ZAŁOśENIA... 26 3.2. HISTORIE IDEOLOGICZNOPROPAGANDOWE I DYDAKTYCZNE... 27 3.2.1. ROLE SPOŁECZNE BOHATERÓW OBRAZKOWYCH I PERSONIFIKOWANE PRZEZ NICH WARTOŚCI... 28 3.2.2. OBRAZ POLSKI LUDOWEJ I OBRAZ ZACHODU... 40 3.3. HISTORIE ROZRYWKOWE... 44 3.3.1. PODZIAŁ TEMATYCZNY... 44 3.3.2. BOHATEROWIE I ICH ZWIĄZEK Z IDEOLOGIĄ WYCHOWAWCZĄ... 45 ZAKOŃCZENIE... 49 SPIS ILUSTRACJI... 50 SPIS TABEL... 50 BIBLIOGRAFIA... 51 ANEKS... 53 2

WSTĘP Celem pracy jest treściowa i w mniejszym stopniu formalna charakterystyka historii obrazkowych publikowanych na łamach Świata Młodych w latach 1949 1956. Analiza ma słuŝyć przedstawieniu wpływu ideologii i propagandy okresu stalinowskiego na komiksową zawartość periodyku. Ponadto jej efektem ma być ukazanie obrazu Polski Ludowej i jej mieszkańców, wyłaniającego się z opowiadań rysunkowych, z załoŝenia stanowiących świadectwo czasów, w których powstały. W dotychczas opublikowanych opracowaniach poświęconych historii polskiego komiksu 1 Adam Rusek koncentruje się na historyjkach obrazkowych tworzących serie, pomijając opowiadania zamieszczane w periodykach jednorazowo. W niniejszej pracy kwerendą objęto wszystkie historie, na które składają się co najmniej dwa rysunki powiązane ze sobą fabularnie 2. ZałoŜeniu temu towarzyszyło przekonanie, Ŝe im więcej opowiadań opublikowanych w latach 1949 1956 zostanie uwzględnionych, tym pełniejszy obraz Polski okresu stalinowskiego zostanie nakreślony 3. Mimo moŝliwie precyzyjnego określenia zasad przyporządkowywania opowieści rysunkowych do komiksowego gatunku, ostatecznie podejmowane decyzje miały charakter subiektywny. Autor pracy ma świadomość, Ŝe w efekcie niektóre z zakwalifikowanych opowiadań mogą budzić wątpliwości co do przynaleŝności gatunkowej, inne zaś z powodu jej braku. Oprócz czterech opracowań naukowych dotyczących historii polskiego komiksu 4 wszystkich autorstwa Adama Ruska, jak do tej pory jedynego badacza zajmującego się tą problematyką oraz popularnonaukowego Leksykonu polskich bohaterów i serii komiksowych 5, w pracy wykorzystano publikacje poświęcone teorii komiksu. 1 Zob. A. Rusek, Tarzan, Matołek i inni: cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1919 1939, Warszawa 2001; tenŝe, Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1945 1955, w: Ludzie i ksiąŝki: studia historyczne (pod red. J. Kosteckiego), Warszawa 2006, s. 315 403; tenŝe, Komiksowa rzeczywistość w Polsce w latach 1939 1945, Czas Fantastyki 2009, nr 3, s. 3 10. Dwa ostatnie artykuły stanowią fragmenty rozprawy doktorskiej Od rozrywki do ideowego zaangaŝowania: komiksowa rzeczywistość w Polsce w latach 1945 1955, której publikacja przewidziana jest na rok 2010. 2 Zob. Rozdz. 1.1. 3 W wyniku przyjęcia tak skonstruowanej definicji, okazało się, Ŝe spośród 525 numerów Świata Młodych (517 numerów wydania głównego, 7 numerów Zlotowego Świata Młodych i 1 numeru specjalnego), które zostały poddane analizie, w 244 pojawiła się przynajmniej jedna historia obrazkowa. 4 Zob. A. Rusek, Tarzan ; tenŝe, Komiksowa rzeczywistość ; tenŝe, Cykliczne historyjki ; tenŝe, Nowy Świat Przygód 1946 1949, czyli kameleona Ŝywot krótki, w: Sztuka komiksu w perspektywie polskiej komiksologii: antologia referatów interdyscyplinarnego sympozjum popularnonaukowego (pod red. K. Skrzypczyka), Łódź 2001. 5 Zob. tenŝe, Leksykon polskich bohaterów i serii komiksowych, Warszawa 2007. 3

NajwaŜniejszymi z nich są ksiąŝki Jerzego Szyłaka 6 oraz artykuł Wojciecha Birka 7 prace czołowych teoretyków komiksu w Polsce. Literaturę z zakresu komiksowego gatunku uzupełnia mająca prekursorski charakter Sztuka komiksu Krzysztofa Teodora Toeplitza 8 oraz Bibliografia komiksów wydanych w Polsce w latach 1945 1989 Marka Misiory 9. Ponadto wykorzystano dwie pozycje autorstwa zagranicznych badaczy The World Encyclopedia of Comics pod redakcją Maurice a Horna 10 oraz Understanding Comics Scotta McClouda 11. Spośród literatury uzupełniającej dla kontekstu historycznego pracy najwaŝniejsza była ksiąŝka Pół wieku dziejów Polski Andrzeja Paczkowskiego 12 oraz następujące publikacje specjalistyczne dotyczące tematyki PRLu: Prasa w PRL Aliny Słomkowskiej, Ideologia wychowawcza w Polsce w latach 1948 1956 Anny Radziwiłł, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku Krzysztofa Persaka, Propaganda dla najmłodszych w latach 1948 1956 Marty Brodali, Oficjalne i prywatne Ŝycie młodzieŝy w czasach PRL Krzysztofa Kosińskiego oraz Związek MłodzieŜy Polskiej i jego członkowie Marka Wierzbickiego 13. Na pracę składają się trzy rozdziały. W pierwszym przedstawiono podstawy teoretyczne i historię komiksowego gatunku. Omówione zagadnienia obejmują rozwój opowiadań obrazkowych w Polsce i na świecie do momentu, w którym zaczął ukazywać się Świat Młodych i słuŝą wprowadzeniu czytelnika w tematykę historii rysunkowych. Drugi rozdział dotyczy Świata Młodych oraz jego poprzednika Świata Przygód. Przedstawiono historię obu periodyków, uwzględniając ich misję i nieustannie zmieniającą się komiksową zawartość. W przypadku Świata Młodych szczegółowej analizie poddano wybrane cechy formalne opowiadań, których kształt stanowi odbicie ówcześnie panujących przekonań na temat utworów zza oceanu. 6 Zob. J. Szyłak, Komiks: świat przerysowany, Gdańsk 1998; tenŝe, Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku: wstęp do poetyki komiksu, Gdańsk 1999. 7 Zob. W. Birek, Elementy wiedzy o komiksie, w: Wybrane zagadnienia edukacji polonistycznej (pod red. H. Kurczaba, U. Kopeć, E. Kozłowskiej), Rzeszów 2002. 8 Zob. K.T. Toeplitz, Sztuka komiksu: próba definicji nowego gatunku artystycznego, Warszawa 1985. 9 Zob. M. Misiora, Bibliografia komiksów wydanych w Polsce w latach 1945 1989, Tarnów 2001. 10 Zob. The World Encyclopedia of Comics / ed. by M. Horn, New York 1976. 11 Zob. S. McCloud, Understanding Comics: The Invisible Art, New York 1994. 12 Zob. A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski, Wyd. 5., rozsz., Warszawa 2005. 13 Zob. A. Słomkowska, Prasa w PRL: szkice historyczne, Warszawa 1980; A. Radziwiłł, Ideologia wychowawcza w Polsce w latach 1948 1956: próba modelu, Warszawa 1981; K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996; M. Brodala, Propaganda dla najmłodszych w latach 1948 1956: instrument stalinowskiego wychowania, w: Przebudować człowieka: komunistyczne wysiłki zmiany mentalności (pod red. M. Kuli), Warszawa 2001; K. Kosiński, Oficjalne i prywatne Ŝycie młodzieŝy w czasach PRL, Warszawa 2006; M. Wierzbicki, Związek MłodzieŜy Polskiej i jego członkowie: studium z dziejów funkcjonowania stalinowskiej organizacji młodzieŝowej, Warszawa 2006. 4

W ostatnim rozdziale omówione zostały kategorie historii obrazkowych zamieszczanych na łamach Świata Młodych. W przypadku opowiadań ideologicznopropagandowych i dydaktycznych skoncentrowano się na rolach społecznych bohaterów uczniówharcerzy, robotników oraz wrogów wewnętrznych którzy uosabiają szereg wartości zgodnych z ówczesnym, oficjalnie obowiązującym światopoglądem. Ponadto na podstawie analizy historii rysunkowych odtworzono obraz Polski Ludowej oraz obraz Zachodu widziany oczyma partii rządzącej i propagowany przez nią za pośrednictwem Świata Młodych wśród dzieci i młodzieŝy. Z kolei w odniesieniu do opowiadań rozrywkowych, skoncentrowano się na postaciach bohaterów, których zachowania i postawy mają związek z ideologią wychowawczą okresu stalinizmu w Polsce. Całość podsumowano, wskazując na ideologicznopropagandową rolę, jaką pełnił periodyk w ciągu pierwszych ośmiu lat swego istnienia. Praca zawiera aneks chronologiczny wykaz historii obrazkowych publikowanych na łamach Świata Młodych w latach 1949 1956. Tabela stanowiła podstawę do ilościowej i jakościowej analizy opowiadań rysunkowych, której wyniki przedstawiono w drugim i trzecim rozdziale. Autor pragnie serdecznie podziękować Panu Adamowi Ruskowi za cenne uwagi o charakterze merytorycznym oraz Panu Markowi Misiorze za udostępnienie materiałów źródłowych. Osobne podziękowania naleŝą się promotorowi pracy, Panu prof. Dariuszowi Jaroszowi, którego przyjazne nastawienie, cierpliwość, zainteresowanie komiksową tematyką i liczne uwagi merytoryczne dopingowały autora do ukończenia pracy w wyznaczonym terminie (100% normy). 5

Myszce za wsparcie na wszystkich moŝliwych frontach, zwłaszcza emocjonalnym i kulinarnym :) 6

ROZDZIAŁ 1. KOMIKS ELEMENTY TEORII I HISTORIA GATUNKU 1.1. DEFINICJA Dziś za komiks moŝe zostać uznany kaŝdy niemal ciąg obrazków powstałych jako rezultat pracy rysownika, malarza lub grafika, na róŝne sposoby łączony z przytoczeniami wypowiedzi postaci i ze słownym tekstem narracyjnym. Komiks to takŝe szereg obrazków pozbawionych jakiegokolwiek komentarza, lecz tworzących spójny przekaz o charakterze fabularnym. Z sumy obrazków musi wyłaniać się obraz jednego świata przedstawionego i relacja o przebiegu zdarzeń, zmierzających do zmiany sytuacji przedmiotów przedstawionych 14. Jerzy Szyłak we wstępie do swej rozprawy doktorskiej wymienia elementy, które muszą oraz które mogą wystąpić w danym dziele, aby moŝna je było nazwać komiksowym. Zasadnicze znaczenie mają dwa z nich jeden o charakterze formalnym, drugi treściowym. Na komiks musi składać się ciąg obrazków a więc przynajmniej dwa rysunki. W wyniku takiego formalnego ograniczenia, komiksem nie moŝna nazwać nie tylko pojedynczej ilustracji, lecz takŝe rysunku satyrycznego, który posługuje się tymi samymi formami i technikami połączenia słowa i obrazu, jednak zamyka całą wypowiedź w obrębie jednego obrazka 15. Za dodatkowy element, odróŝniający komiks od rysunku satyrycznego, moŝna uznać treść przedstawień satyrycy pokazywali w swoich rysunkach portrety postaci i prezentowali rodzajowe scenki, twórcy historyjek obrazkowych opowiadali fabuły 16. Drugim konstytutywnym, treściowym ograniczeniem słuŝącym zdefiniowaniu, czym jest komiks, są właśnie owe fabuły. Ciąg obrazków ma tworzyć spójny przekaz o charakterze fabularnym, tak aby suma odpowiednio ułoŝonych, następujących po sobie rysunków, składała się na historię, którą twórca chce przedstawić odbiorcy. Sformułowana 14 J. Szyłak, Komiks w kulturze, s. 11. 15 W. Birek, dz. cyt., s. 294. 16 J. Szyłak, Komiks w kulturze, s. 6. 7

w ten sposób definicja wyklucza przyjmowanie za komiks dwóch dowolnie zestawionych obrazków musi wystąpić tu element sekwencyjności, oparty na prowadzeniu narracji za pomocą kolejnych rysunków 17. Obok wymienionych elementów, których wystąpienie warunkuje uznanie danego utworu za komiks, badacze wskazują na inne, słuŝące doprecyzowaniu istniejącej definicji. Aby odróŝnić komiks od jego form pokrewnych, podkreśla się m.in. sposób wykonania utworu, który ma być rezultatem pracy rysownika, malarza lub grafika 18, a więc czymś powstałym w wyniku kreacyjnej działalności twórcy w przeciwieństwie do fotokomiksu (fotopowieści, fotonoweli), stanowiącego wynik fotograficznej rejestracji rzeczywistości. Z kolei nieruchomość obrazków jest zasadniczym elementem odróŝniającym komiks od filmu animowanego, wspomniana liczba rysunków od rysunku satyrycznego, zaś umiejscowienie warstwy tekstowej od historyjki obrazkowej, uznawanej za formę protokomiksową 19. Określenie historyjka obrazkowa ( historyjka ilustrowana, powieść obrazkowa ) funkcjonuje przede wszystkim w opracowaniach teoretycznych oraz historycznych i słuŝy wyznaczeniu granicy między komiksami właściwymi (klasycznymi), a tymi, które ukazywały się bezpośrednio przed nimi. W historyjce obrazkowej funkcję podstawowego nośnika znaczeń pełnią ( ) segmenty tekstu słownego, zaś umieszczone nad nimi obrazki stanowią ilustracje do poszczególnych segmentów tekstu, a nie jak w komiksie samodzielny nośnik narracji 20. Rola, jaką odgrywa w utworze warstwa tekstowa, ma zasadnicze znaczenie historyjce, w której tekst występuje w ograniczonym zakresie (głównie w formie przytoczeń wypowiedzi bohaterów, przez co moŝna mówić o jego komplementarności względem obrazu) zdecydowanie bliŝej do komiksu, niŝ takiej, w której rysunki stanowią element drugorzędny i kiedy wystarczy historię przeczytać, aby ją zrozumieć 21. Niemniej w obu przypadkach, ze względu na umieszczenie tekstu poza ramami obrazków, jest mowa o protokomiksach, nie zaś o komiksach właściwych. Przy okazji historyjek ilustrowanych, warto wspomnieć o jeszcze jednym ich aspekcie cykliczności. Adam Rusek, w pierwszym opracowaniu poświęconym przedwojennym historyjkom obrazkowym publikowanym w Polsce, za punkt wyjściowy przy selekcji materiału przyjmuje załoŝenia Coultona Waugha amerykańskiego 17 W. Birek, dz. cyt., s. 294. 18 J. Szyłak, Komiks w kulturze, s. 11. 19 W. Birek, dz. cyt., s. 293 295. 20 TamŜe, s. 294. 21 A. Rusek, Tarzan, s. 9. 8

rysownika i badacza 22. Wymienił on trzy cechy formalne, będące wyróŝnikami komiksowego gatunku. Mowa o narracji przedstawionej za pomocą serii rycin, tekście słownym włączonym w ramy obrazków oraz o ciągłości postaci bohaterów w kolejnych odcinkach cyklu. Jak zauwaŝa Adam Rusek, w myśl tak sformułowanej definicji historyjka obrazkowa zamieszczona w piśmie jednorazowo nie jest komiksem 23. Ponadto cykliczność ilustrowanych opowiadań (stąd terminy: cykl, serial obrazkowy, seria obrazkowa ) moŝe być rozumiana na trzy sposoby. MoŜe ona dotyczyć: 1) historyjek, których poszczególne odcinki stanowią zamknięte całości fabularne, połączone tylko postaciami bohaterów; 2) seriali właściwych, w których kolejność ukazywania się odcinków, ze względu na istnienie ciągłości narracyjnej, ma znaczenie; 3) opowiadań tworzących kompozycyjną i logiczną całość, o wyraźnie wyznaczonym początku i końcu 24. W definicjach pojawiają się takŝe poza elementami wyznaczającymi granice między komiksem a jego formami pokrewnymi informacje dotyczące m.in. tekstu, który moŝe wystąpić w postaci słownego zapisu dialogów, wypowiedzi narracyjnych lub onomatopei 25, przy czym jego brak nie dyskwalifikuje przynaleŝności utworu do komiksowego świata mówi się wtedy o tzw. komiksie niemym. 1.2. HISTORIA KOMIKSU 1.2.1. HISTORIE OBRAZKOWE NA ŚWIECIE Jeśli koniec XIX wieku uznać za moment powstania komiksu, gatunek ten liczy sobie trochę ponad sto lat. To niewiele zwłaszcza gdy porównamy go z grafiką, malarstwem czy innymi sztukami plastycznymi. 22 Coulton Waugh jest autorem wydanej w 1947 roku pracy naukowej pt. The Comics pionierskiego opracowania poświęconego amerykańskiemu komiksowi. Zob. M. Horn, Waugh Coulton, w: The World Encyclopedia, s. 692 693. 23 Ze względu na duŝą liczbę samych tylko cyklicznych historyjek publikowanych w okresie międzywojennym, o jednorazowych nie wspominając, autor opracowania Tarzan, Matołek i inni zdecydował się uwzględnić opowiadania co najmniej 4odcinkowe. W późniejszym okresie w artykule Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1945 1955 liczba ta zmalała do 2 (z rozmowy z A. Ruskiem przeprowadzonej przez autora 12.11.2007 roku). 24 A. Rusek, Tarzan, s. 8 9. 25 W. Birek, dz. cyt., s. 293. 9

Przedstawiony tu zarys historii komiksu uwzględnia jego europejskoamerykańskie korzenie. Celowo pominięto opis początków opowiadań obrazkowych pochodzących z innych kręgów kulturowych (w tym japońskiego obecnie jednego z waŝniejszych, jeśli wziąć pod uwagę wielkość tamtejszego rynku komiksowego), gdyŝ w omawianym okresie nie miały one praktycznie Ŝadnego wpływu na kształtowanie się i obecność komiksu w Polsce. PRZED 1896 ROKIEM Za symboliczną datę wyznaczającą narodziny nowego gatunku uznaje się rok 1896. Wtedy to na łamach amerykańskiego dziennika The World zaczęła ukazywać się pierwsza cykliczna historyjka obrazkowa zatytułowana Yellow Kid. Jej autor Richard Felton Outcault poprzez przeniesienie tekstu słownego do wnętrza obrazków i wprowadzenie zasady powtarzalności tytułu (takiego samego w kolejnych odcinkach publikowanych na stronach kolejnych numerów gazety) przyczynił się do sformułowania istotnych, obowiązujących do dnia dzisiejszego cech komiksowego gatunku 26. Myliłby się jednak ten, kto twierdziłby, Ŝe przed Yellow Kidem nie powstawały Ŝadne opowiadania obrazkowe sam Outcault juŝ wcześniej rysował krótkie historyjki przeznaczone do publikacji w prasie. Jeszcze wcześniej komiksy tworzyli m.in. Rudolphe Töpffer (1799 1846), Gustave Doré (1832 1883) oraz Wilhelm Busch (1832 1908) trzej europejscy rysownicy, uznawani za prekursorów komiksowego gatunku. Ich prace róŝniły się od twórczości ówczesnych karykaturzystów tym, iŝ posiadały segmenty tekstu słownego umieszczane zwykle pod poszczególnymi rysunkami. Ponadto Töpffer, tworzący opowiadania obrazkowe w latach 1833 1844, jako pierwszy świadomie wykorzystał moŝliwości schematycznego przedstawiania postaci, rzeczy i zdarzeń w formie rysunków dla stworzenia komunikatu wizualnego, którego zadaniem było nie przekazanie określonych treści satyrycznych (domena karykaturzystów), lecz dydaktycznych 27. Töpffer, Doré i Busch przyczynili się do usamodzielnienia się komiksu gatunku wywodzącego się z rysunku satyrycznego, który z kolei jest potomkiem tradycyjnie rozumianego dzieła plastycznego 28. Niektórzy badacze w poszukiwaniu początków, a nawet prapoczątków komiksu, usiłują dostrzec go wszędzie tam, gdzie występuje 26 J. Szyłak, Komiks w kulturze, s. 10. 27 TamŜe, s. 5 7. 28 TamŜe, s. 6. 10

jakiekolwiek połączenie tekstu i obrazu bądź samych obrazków tworzących jakiś ciąg (np. w egipskich malowidłach, prehistorycznych rysunkach naskalnych itd.). Zapominają oni jednak, iŝ w ten sposób wkraczają na pola innych dziedzin sztuki, z którymi komiks dziecko XIX wieku niewiele ma wspólnego. PO 1896 ROKU Historyjka autorstwa Outcaulta jest jedną z wielu humorystycznych opowieści, poświęconych rozwydrzonym, psotnym dzieciom (tzw. kid strips). Inny tego typu utwór to Katzenjammer Kids Rudolpha Dirksa z 1897 roku (wzorowany na Maxie i Morycu Wilhelma Buscha). Termin komiks trafnie oddaje istotę pierwszej odmiany gatunkowej historii obrazkowych (comics to skrót od comic strip komicznego paska ), jednak często ma się nijak do dzieł tworzonych w późniejszych okresach. Ponad sto lat zmagania się twórców z komiksową materią sprawiło, Ŝe gatunek stał się pod róŝnymi względami silnie zróŝnicowany 29. Jeśli wziąć pod uwagę kryterium tematyczne, komiks ze względu na swą róŝnorodność jest porównywalny z filmem, literaturą itd. JuŜ na początku XX wieku pojawiały się opowieści o charakterze obyczajowym (tzw. family strips), ukazujące w krzywym zwierciadle Ŝycie amerykańskich rodzin. Z biegiem czasu autorzy zaczęli tworzyć komiksy przygodowoawanturnicze, w tym o tzw. superbohaterach (lata 30., okres II wojny światowej), komiksy grozy, undergroundowe (rysowane od końca lat 60., będące estetyczną i tematyczną alternatywą dla ówczesnych komiksów komercyjnych ), erotyczne, historyczne itd. 30 Warto dodać, iŝ wraz z tematyką, zmieniała się funkcja, jaką pełnił komiks. Początkowy czysto rozrywkowy charakter, podczas II wojny światowej uzupełniony został o propagandowy, w wyniku czego komiksowe seriale zaczęły pokazywać herosów (często posiadających nadnaturalne moce) zaangaŝowanych w walkę z hitlerowcami i Japończykami 31. Z czasem, obok celów rozrywkowych i utylitarnych, komiksowi moŝna by zacząć przypisywać funkcję estetyczną 32 (dzieła undergroundowe odegrałyby tu niemałą rolę) oraz inne, mające swe odpowiedniki w społecznych funkcjach 29 RóŜne kryteria mogą stanowić podstawę typologii komiksu m.in. kryterium tematyczne, formalne, geograficzne, estetyczne, według docelowego odbiorcy i in. Zob. M. Wysocki, Komiks historyczny w Polsce: cechy formalne, estetyczne i treściowe, Praca licencjacka napisana w Instytucie INiB UJ pod kierunkiem prof. UJ dr hab. Aliny Fitowej, Kraków 2007, Rozdz. 1.2. Typologia komiksu, s. 18 27. 30 W. Birek, dz. cyt., s. 295 296. 31 J. Szyłak, Komiks w kulturze, s. 21. 32 Funkcja ta jest wymieniana w niektórych definicjach komiksu. Zob. S. McCloud, dz. cyt., s. 9. 11

literatury 33, jednak nie zmieniłoby to faktu, iŝ gatunek ten przede wszystkim słuŝył (i słuŝy do dnia dzisiejszego) rozrywce. Równie nieadekwatnym do wielu utworów obrazkowych słowem (odnoszącym się do kryterium formalnego), obok komiczności, jest pasek. JuŜ w Little Nemo in Slumberland Winsora McCay a komiksie tworzonym w latach 1905 1914, uznawanym obecnie za arcydzieło gatunku czytelnik miał styczność z całostronicowymi planszami. W Europie to właśnie tzw. jednoplanszówka stanowiła podstawowy element kompozycyjny. Z kolei pojedyncze cykliczne paski i plansze mogły być grupowane i wydawane w formie odpowiednio tzw. comic books bądź albumów 34. ZróŜnicowaniu tematycznemu i formalnemu towarzyszyło poszukiwanie zasad rządzących komiksowym rysunkiem. Na początku lat 30. belgijski twórca Georges Remi (pseudonim: Hergé) zaczął rysować techniką zwaną ligne claire. Polegała ona na konsekwentnej konwencjonalizacji komiksowych obrazków: obrysowywaniu kaŝdego ze składników obrazu konturem, eliminacji światłocienia, redukcji realizmu przedstawienia na rzecz jednoznaczności, zastosowaniu umownych kolorów. Tym samym twórcy komiksów rezygnowali z dąŝenia do nadawania swoim rysunkom kształtu artystycznego i wybierali schematyzm 35. WaŜnym okresem w komiksowej chronologii były lata powojenne. Oprócz poszerzenia zakresu tematycznego historyjek obrazkowych, amerykańscy twórcy zaczęli rysować opowieści mniej naiwne, oparte na scenariuszach dobrej jakości, bardziej dopracowanych artystycznie. Rysować, ale teŝ pisać w tworzenie komiksów zaangaŝowano bowiem nie tylko doborowe grono rysowników, lecz takŝe pisarzy sciencefiction. Pojawiły się wówczas historie z duŝą dawką pesymizmu i okrucieństwa, dwuznacznością moralną bohaterów; poruszające tematy nie dla dzieci, takie jak narkomania, korupcja, morderstwa i tortury itd. 36 Ewolucja komiksu w tym kierunku szokowała odbiorców, którzy uwaŝali go za gatunek adresowany tylko do dziecięcego czytelnika. Pojawiła się antykomiksowa krucjata, na której czele stał doktor Fredric Wertham. Ten niemieckoamerykański psychiatra w 1954 roku opublikował ksiąŝkę Seduction of the Innocent (Uwiedzenie niewinnych), w której zarzucił komiksom nadmierne epatowanie przemocą oraz seksem (w tym treściami homoseksualnymi), co zdaniem doktora prowadziło do deprawacji umysłów nieletnich. Na efekt nie trzeba 33 Zob. J. Wojciechowski, Czytelnictwo, Wyd. 6., popr., Kraków 2000, s. 100. 34 W. Birek, dz. cyt., s. 296 297. 35 J. Szyłak, Komiks w kulturze, s. 21. 36 TamŜe, s. 21 22. 12

było długo czekać jeszcze w tym samym roku został ustanowiony i zaakceptowany przez większość wydawców Kodeks Komiksowy zbiór ograniczeń zakazujących przedstawiania treści nieodpowiednich dla młodego czytelnika 37. Autocenzura zagościła w ojczyźnie superbohaterów na kilkanaście lat i z jednej strony stała się przyczyną infantylizacji komiksów funkcjonujących w oficjalnym obiegu, z drugiej zaś przyczyniła się do powstania komiksu podziemnego, łamiącego obowiązujące zakazy cenzorskie. Po 1970 roku przepisy Kodeksu przestały być rygorystycznie przestrzegane, co umoŝliwiło dalszy rozwój gatunku. 1.2.2. HISTORIE OBRAZKOWE W POLSCE Informacje zawarte w niniejszym podrozdziale pochodzą w głównej mierze z trzech publikacji autorstwa Adama Ruska: ksiąŝki Tarzan, Matołek i inni: cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1919 1939 oraz artykułów Komiksowa rzeczywistość w Polsce w latach 1939 1945 i Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1945 1955 38. Początki komiksu na polskim gruncie przypadają na lata 50. XIX wieku. Wtedy to zaczęły ukazywać się ksiąŝeczki dla dzieci, w których rysunki nie były podporządkowane tekstowi jako głównemu elementowi dzieła, lecz współistniały z nim, tworząc zaczątki tego, co Bernard Toussaint określił mianem jedności ikonolingwistycznej 39. Obok ilustrowanych, zwartych publikacji skierowanych do młodszego odbiorcy, zarówno obcego (Złota rószczka Heinricha Hoffmana z 1858 roku), jak i krajowego pochodzenia (Gwiazdka Kazia. Poranek na kolędę dla małych dzieci Władysława Bełzy z 1883 roku), ukazywały się takŝe zestawy rysunków w periodykach przeznaczonych dla dorosłego czytelnika. Historya jedynaczka (1859) oraz późniejsza Historya jedynaczki (1860) ujrzały światło dzienne na łamach Tygodnika Ilustrowanego i stanowiły satyrę na próŝniacze wychowanie młodzieŝy ziemiańskiej, prowadzące ją do ruiny moralnej i finansowej. Ich autora Franciszka Kostrzewskiego moŝna uznać za prekursora historii 37 TenŜe, Komiks: świat, s. 46. 38 Zob. A. Rusek, Tarzan ; tenŝe, Komiksowa rzeczywistość ; tenŝe, Cykliczne historyjki 39 K.T. Toeplitz, dz. cyt., s. 21. 13

obrazkowych w Polsce 40. NaleŜy podkreślić, iŝ jego prace, ze względu na formę oraz cykliczność ukazywania się, przypominały komiksy, jednak zgodnie z przyjętą terminologią bliŝej im było do rysunków satyrycznych niŝ protokomiksów czy tym bardziej komiksów właściwych. OKRES MIĘDZYWOJENNY I II WOJNA ŚWIATOWA Pierwszy odnaleziony serial obrazkowy, autorstwa Kamila Mackiewicza (rysunki) i Stanisława Wasylewskiego (tekst), pochodzi z 1919 roku. Ogniem i mieczem, czyli Przygody szalonego Grzesia powieść współczesna ukazywał się w tygodniku satyrycznym Szczutek, zaś rok później wszystkie 28 odcinków wydano w formie ksiąŝkowej. AŜ do przełomu lat 20. i 30. był to zaledwie jeden z sześciu dłuŝszych cykli, jakie opublikowano w Polsce. Pozostałe pięć, z rysunkami autorstwa Stanisława Dobrzyńskiego, zamieszczono w latach 1923 1929 na łamach Expressu Ilustrowanego. We wszystkich tekst miał formę rymowanych podpisów umieszczonych pod obrazkami. Pod koniec 1929 roku zaczęły ukazywać się historyjki dłuŝsze od publikowanych w Expressie, zaś dopiero w 1930 roku pojawił się w Polsce pierwszy komiks klasyczny był to przedruk duńskiego utworu Peter og Ping (Pan Bujdalski i Kaczorek). W przeciwieństwie do wielu innych zagranicznych komiksów ukazujących się wówczas w rodzimych periodykach, nie usunięto z niego dymków i nie przeniesiono ich zawartości pod ryciny. Z kolei pierwsze polskie realizacje z tekstem wewnątrz obrazków zamieszczano w latach 1936 1937 na łamach Mojej Gazetki i Świata Przygód. Były to jednak wyjątki od powszechnie obowiązującej reguły, nakazującej stosowanie tekstu pod rycinami (w formie rymowanego komentarza lub rzadziej dialogów postaci) 41. W okresie międzywojennym historyjki obrazkowe ukazywały się głównie w prasie codziennej i periodycznej. Z pism skierowanych do dziecięcego odbiorcy na uwagę zasługują Mały Kurier i Moja Gazetka, a takŝe późniejsze Świat Przygód, Karuzela oraz Wędrowiec. Wydawnictwa zeszytowe zaczęły pojawiać się w Polsce dopiero pod koniec 1934 roku. Do momentu wybuchu wojny ukazało się dziesięć albumów z serii Pat i Patachon oraz trzy z Przygodami bezrobotnego Froncka pierwszym i wówczas jedynym serialem drukowanym codziennie. Skromną liczbę publikacji samoistnych wydawniczo uzupełniają cztery części Koziołka Matołka 40 A. Rusek, Tarzan, s. 26 28. 41 TamŜe, s. 28 32. 14

popularnej powieści obrazkowej autorstwa Mariana Walentynowicza (rysunki) i Kornela Makuszyńskiego (tekst) 42. W latach 1939 1945 polskich historyjek obrazkowych publikowano niewiele. Krajowe periodyki zostały przez niemieckiego okupanta zlikwidowane i zastąpione prasą gadzinową, na którą składało się ok. 50 60 tytułów. Nieliczne opowiadania obrazkowe pojawiały się zarówno w formie pasków w niemieckiej prasie polskojęzycznej (zwykle propagandowe i nienaleŝące do serii; jeden z wyjątków stanowiła 57odcinkowa humoreska Motek i Knotek zamieszczana w Ilustrowanym Kurierze Polskim ), jak i ksiąŝeczek oraz broszur (głównie skierowanych do młodszego odbiorcy). Obok tych ostatnich na terenie Generalnego Gubernatorstwa rozpowszechniano wydawnictwa propagandowe plakaty, ulotki, broszurki i parawaniki mające formę opowiastek obrazkowych. Ponadto historie komiksowe publikowano na emigracji. NajdłuŜszy utwór gazetowy tego okresu Przygody Walentego Pompki pojawiał się m.in. na łamach tygodników Odsiecz Polska Walcząca w Ameryce (od września 1941 r. do kwietnia roku następnego) i Polska Walcząca (od października 1942 r. do końca następnego roku). Z kolei wydawnictwa zwarte z historiami obrazkowymi były przeznaczone wyłącznie dla dzieci i zawierały bez wyjątku wznowienia przedwojennych utworów spółki Makuszyński Walentynowicz 43. PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Pierwszym powojennym periodykiem, w którym rozpoczęto publikowanie dłuŝszych cykli historyjek obrazkowych, była Gazeta Ludowa. Wbrew stanowisku ówczesnych warstw opiniotwórczych, których zdaniem opowiadania rysunkowe były pozbawione wartości literackich i estetycznych, na rynku pojawiały się kolejne wydawnictwa zamieszczające na swych łamach historyjki obrazkowe. śycie Warszawy, Express Ilustrowany, a później takŝe inne gazety publikowały kolejne odcinki cykli rysunkowych, nie zwaŝając na opinie elit intelektualnych. Do roku 1949 ukazywało się więcej historyjek niŝ w latach 30. Zwiększyła się ich liczba, a ponadto ewoluowała tematyka oprócz opowieści o charakterze humorystycznym (np. Wicek i Wacek, Niezwykłe przygody Olesia i Bolesia), od 1947 roku zaczęły pojawiać się cykle przygodowe i sensacyjne (np. Jim Atkins, Stach z Błękitnej Piątki, Przygody w Afryce). Natomiast nie uległa zmianie forma utworów 42 TamŜe, s. 35 36. 43 TenŜe, Komiksowa rzeczywistość, s. 3 9. 15

tekst nadal występował poza ramami rysunków, a nie w sporadycznie pojawiających się pod koniec lat 30. dymkach. Ponadto w dalszym ciągu historyjki obrazkowe pozostawały domeną prasy tylko nieliczne ukazywały się jako publikacje samoistne wydawniczo 44. Od początku istnienia opowiadań rysunkowych w Polsce, pełniły one trzy funkcje: rozrywkową, propagandową oraz reklamową 45. O ile w okresie międzywojennym dwie ostatnie realizowane były wyłącznie na łamach pism dla dorosłych, o tyle po roku 1946 ślady propagandy zaczęły pojawiać się takŝe w historyjkach skierowanych do młodszego odbiorcy. Za umowną cezurę określającą stosunek władz do komiksowego gatunku do jego obecności w polskiej prasie oraz treści przezeń prezentowanych moŝna uznać przełom lat 1948/1949. Początkowe próby ideologizacji opowieści rysunkowych, przy jednoczesnym tolerowaniu ich rozrywkowego charakteru, przekształciły się w jawną krytykę utworów uwaŝanych za prymitywny produkt świata kapitalistycznego 46. Skutkiem tej postawy było drastyczne ograniczenie liczby historyjek publikowanych na łamach prasy oraz nasycenie tych, które przetrwały, elementami propagandowymi. Stan ten zaczął stopniowo ulegać zmianie w 1955 roku 47. 44 A. Rusek, Cykliczne historyjki, s. 320 322. 45 Zob. tenŝe, Tarzan, s. 50 68. 46 Kampania przeciwko komiksom w Polsce była z jednej strony ściśle związana z antyamerykańskimi nastrojami, z drugiej zaś z antykomiksową histerią w samych Stanach Zjednoczonych. Z tego powodu niektóre artykuły w pismach krajowych składały się niemal wyłącznie z odpowiednio dobranych i tendencyjnie skomentowanych cytatów z wydawnictw anglojęzycznych, czego zresztą celowo nie ukrywano. TenŜe, Cykliczne historyjki, s. 338 339. 47 Zob. tamŝe, Tabela 1. Krajowe historyjki obrazkowe w prasie polskiej w latach 1945 1955, s. 349; Rozdz. 2.2.2. 16

ROZDZIAŁ 2. ŚWIAT PRZYGÓD A ŚWIAT MŁODYCH OD ROZRYWKI DO IDEOLOGII I PROPAGANDY 2.1. DWA ŚWIATY PRZYGÓD Pierwszy numer Świata Przygód ukazał się w październiku 1935 roku. Kolorowy ogólnopolski tygodnik dla dzieci i młodzieŝy wydawała do wybuchu II wojny światowej warszawska spółka Prasa Popularna. W tym czasie na łamach gazety opublikowano dwadzieścia trzy dłuŝsze (co najmniej 4odcinkowe) serie obrazkowe, w większości amerykańskie 48. Z polskich historyjek warto wymienić m.in. Tarzana oraz Kapitana Nemo jedyne rodzime, choć zapewne nie do końca oryginalne serie awanturnicze okresu międzywojennego, których autorem był Jerzy Nowicki 49. Gazeta miała charakter rozrywkowy. Początkowo zamieszczano w niej opowiadania ilustrowane, jednak z czasem periodyk wyspecjalizował się w publikacji serii komiksowych, głównie sensacyjnych, fantastycznych i awanturniczych. Pierwsze numery tygodnika zawierały jedną historyjkę obrazkową; rok później na łamach Świata Przygód było juŝ pięć opowiadań (np. w numerze 57. wszystkie autorstwa Jerzego Nowickiego). Od połowy 1937 roku w periodyku dominowały publikacje ze Stanów Zjednoczonych. W numerze 108. ukazało się osiem komiksów, w tym siedem amerykańskich 50. Po wojnie, w marcu 1946 roku, w sprzedaŝy pojawił się pierwszy numer Nowego Świata Przygód jedynego w naszym kraju w latach 40. pisma poświęconego historiom obrazkowym i literaturze popularnej 51. Wydawać by się mogło, Ŝe czytelnik otrzymał w ręce kontynuację przedwojennego periodyku. Świadczyły o tym nie tylko tytuł oraz winieta zaczerpnięta z warszawskiego Świata Przygód, lecz takŝe komiksowa zawartość 52 oraz grupa docelowa, którą tworzyły dzieci i młodzieŝ. Jednak juŝ w premierowym numerze redakcja dała do zrozumienia, Ŝe proponowana nowa 48 Zob. A. Rusek, Tarzan, s. 133 134. 49 TamŜe, s. 92. 50 TamŜe, s. 35 36, 89 92, 133 134. 51 TenŜe, Nowy Świat Przygód, s. 9. 52 Warto jednak nadmienić, Ŝe historyjki obrazkowe ukazujące się w [Nowym] Świecie Przygód stanowiły w odróŝnieniu od tych zamieszczanych w przedwojennym wzorcu co najwyŝej połowę zawartości tygodnika. Zob. tamŝe. 17

przygoda ma róŝnić się od swej brukowej, grającej na najniŝszych instynktach ludzkich międzywojennej poprzedniczki. Oficjalnie deklarowanym celem była dobra i krzepiąca, niepozbawiona elementów dydaktycznych rozrywka. W rzeczywistości najprawdopodobniej chodziło o wysoką sprzedaŝ periodyku, dostarczającą funduszy na mniej zyskowne, za to bardziej ideologicznie poprawne przedsięwzięcia wydawcy Związku Walki Młodych lub Polskiej Partii Robotniczej, której ZWM był młodzieŝową przybudówką 53. Zmiany dotyczące formy i zawartości Nowego Świata Przygód aŝ do przekształcenia pisma w Świat Młodych na początku 1949 roku w znacznym stopniu stanowiły odbicie przemian politycznogospodarczych zachodzących w powojennej Polsce. Początkową chęć zysku, który gwarantowało publikowanie historyjek obrazkowych, wydawca z czasem coraz bardziej pragnął pogodzić z głoszeniem politycznie poprawnych treści. W efekcie rozrywkowy charakter periodyku utrzymał się tylko do października 1946 roku. Na łamach pisma pojawiały się wtedy amerykańskie komiksy, które nieudolnie przerysowano z przedwojennych gazet rozrywkowych (m.in. ze Świata Przygód ), a takŝe nowe polskie historie awanturnicze. Wtedy teŝ zaczęły się ukazywać pierwsze, choć nieliczne, opowiadania zawierające wątki propagandowe (dotyczące m.in. przyjaźni polskoradzieckiej). Po tym okresie zaprzestano publikacji utworów pochodzących zza oceanu 54. Miało to związek z narastającym od początku roku konfliktem między ZSRR a Stanami Zjednoczonymi. Nadchodziła zimna wojna koalicja antyhitlerowska zaczęła się rozpadać, a Związek Sowiecki zaczynał być postrzegany [przez Stany Zjednoczone MW] nie jako sojusznik, ale aktualny przeciwnik 55, co działało w obie strony. Amerykańskie komiksy zastąpiono przedrukami z Vaillant 56 tygodnika obrazkowego dla dzieci, związanego z Francuską Partią Komunistyczną. Do października 1947 roku na łamach [Nowego] Świata Przygód 57 pojawiały się teŝ w niewielkiej 53 TamŜe; K. Kosiński, dz. cyt., s. 384. 54 A. Rusek, Nowy Świat Przygód, s. 9. 55 A. Paczkowski, dz. cyt., s. 124. 56 Nieliczne przedruki z tego pisma głównie humoreski autorstwa Rogera Masmonteila pojawiały się teŝ w późniejszym Świecie Młodych. Zob. R. Mas. [Masmonteil], Doskonaly szofer, Świat Młodych 1949, nr 17, s. 11.; R. Mas. [Masmonteil], [bez tytułu], Świat Młodych 1949, nr 28, s. 3.; [R.] Masmonteil, [bez tytułu], Świat Młodych 1949, nr 29, s. 8.; [J.C. Arnal], Pif marynarzem: z przygód najmądrzejszego psa na świecie, Świat Młodych 1956, nr 44, s. 4. 57 W czerwcu 1947 roku przeniesiono siedzibę redakcji z Katowic do Warszawy, jednocześnie skracając nazwę pisma do Świata Przygód. Zob. A. Rusek, Nowy Świat Przygód, s. 11. 18

liczbie historyjki rozrywkowe. Nowością były propagandowe opowieści historyczne i quasihistoryczne, które najczęściej odwoływały się do uczuć antyniemieckich 58. Kolejne zmiany w zawartości pisma stopniowe ograniczanie liczby komiksowych opowiadań oraz nasycanie pozostałych treściami ideologicznopropagandowymi zbiegły się z posiedzeniem Komitetu Centralnego PPR, które odbyło się 11 października. Przyjęte postanowienia będące formą przeciwstawiania się mentalności kapitalistycznej obejmowały m.in. ograniczanie napływu filmów, ksiąŝek oraz gazet w języku angielskim, a takŝe likwidację prywatnych wydawnictw i nasilenie cenzury 59. W przedostatnim numerze Świata Przygód z dotychczas publikowanych serii pojawiła się tylko Barbara Figlarka Henryka Jerzego Chmielewskiego 60. Numer ostatni z 30 stycznia 1949 roku zawierał tylko jedną, nienaleŝącą do Ŝadnego cyklu historyjkę obrazkową 61. W międzyczasie pismo zostało przejęte przez utworzony 22 sierpnia 1948 roku Związek MłodzieŜy Polskiej. Wzorowany na radzieckim Komsomole i powstały z połączenia czterech organizacji młodzieŝowych, ZMP przejął całokształt działalności wydawniczoprasowej swych poprzedników, w tym ZWM 62. Dostarczanie rozrywki definitywnie przestało być celem periodyku. Najistotniejszą sprawą stało się przygotowanie dzieci i młodzieŝy do Ŝycia zgodnego z wytycznymi partii rządzącej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, utworzonej w grudniu 1948 roku 63. Jednocześnie zmienił się wydawca pisma od połowy sierpnia była nim Spółdzielnia Wydawniczo Oświatowa Czytelnik 64. W tym samym roku ze stanowiska prezesa spółdzielni odwołano Jerzego Borejszę, zwolennika prasy niezaleŝnej. Z kolei na zebraniu Komisji Prasowej KC PPR, które odbyło się 16 listopada 1948 roku, przyjęto nowe, bardzo szczegółowe wytyczne dla periodyków czytelnikowskich. Od tej pory miały one stanowić pomocniczy oręŝ władzy i przenosić linię partii do społeczeństwa. Wskazania w myśl komunistycznej doktryny prasowej 65 obejmowały nie tylko publikowane treści, lecz takŝe m.in. skład zespołów redakcyjnych tworzonych w taki sposób, aby zapewnić 58 TamŜe, s. 10. 59 A. Paczkowski, dz. cyt., s. 191. 60 A. Rusek, Cykliczne historyjki, s. 366. 61 Zob. Panikarze, Świat Przygód 1949, nr 4, s. 12. 62 K. Persak, dz. cyt., s. 36; A. Słomkowska, dz. cyt., s. 258; zob. M. Wierzbicki, dz. cyt. 63 A. Rusek, Nowy Świat Przygód, s. 11; A. Paczkowski, dz. cyt., s. 417. 64 Zob. stopki redakcyjne w Świat Przygód 1948, nr 31, s. 12; Świat Przygód 1948, nr 32, s. 12. 65 Zob. T. GobanKlas, Media i komunikowanie masowe: teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Warszawa 1999, s. 167 168. 19

i utrzymać decydujący wpływ członków partii na pismo 66. W efekcie z końcem 1948 roku Świat Przygód stał się niemal doskonałym narzędziem w rękach ZMP i Czytelnika, słuŝącym do rozpowszechniania treści zgodnych z partyjnym światopoglądem. 2.2. ŚWIAT MŁODYCH PRZYJACIEL BYŁYCH CZYTELNIKÓW ŚWIATA PRZYGÓD 2.2.1. POWSTANIE I MISJA Rys. 1. Pierwsza winieta Świata Młodych Źródło: Świat Młodych nr 1/1949, s. 1 Siódmego lutego 1949 roku ukazał się pierwszy numer Świata Młodych. Pismo wzorowane na sowieckiej Pionierskiej Prawdzie 67 powstało z połączenia Świata Przygód i harcerskiego periodyku Na Tropie. O nowej gazecie redakcja informowała czytelników co najmniej dwukrotnie najpierw w 50. numerze Świata Przygód z 1948 68, później zaś w numerze ostatnim, z 30 stycznia 1949 roku. Jak dowiadujemy się z artykułu wstępnego, przyczyn nadchodzących zmian naleŝy upatrywać w rzeczowych listach czytelników obu pism. Odbiorcy Świata Przygód zdaniem redakcji domagali się zmiany tytułu pisma w związku ze zmianą jego charakteru, a takŝe 66 A. Słomkowska, dz. cyt., s. 223 227. 67 A. Rusek, Nowy Świat Przygód, s. 12. 68 TamŜe. 20

związania pisma z organizacją młodzieŝową oraz z Ŝyciem szkolnym. Z kolei młodzieŝ czytająca Na Tropie narzekała na zbyt małą liczbę powieści, niewielką ilość zagadnień związanych ze sportem oraz na częstotliwość ukazywania się periodyku. Wszystkim tym problemom miał zaradzić nowopowstały tygodnik młodzieŝy harcerskiej i szkolnej 69. Trudno stwierdzić, jaki rzeczywisty wpływ na powstanie i zawartość Świata Młodych miały opinie czytelników poprzednich pism. Najprawdopodobniej jednak nie one były główną przyczyną zaistniałych zmian. O ile Świat Przygód swym ostatecznym kształtem wpisywał się w politykę komunistycznych władz, o tyle dwutygodnik Na Tropie wciąŝ oficjalnie znajdował się poza zasięgiem partii rządzącej periodyk wydawał Związek Harcerstwa Polskiego, nad którym PPR w latach 1945 1948 70 teoretycznie nie miała kontroli. Co prawda krytyka niezaleŝnego harcerstwa i jego wrogiej postawy politycznej pojawiła się juŝ w momencie powojennej restytucji ZHP, jednak dopiero na początku 1949 roku zaczęto podporządkowywać ówcześnie najsilniejszą i najbardziej popularną organizację młodzieŝową Związkowi MłodzieŜy Polskiej 71. Zmiany te stanowiły część większego wydarzenia, jakim był decydujący etap rewolucji kulturalnej 72. Jednym z jej efektów była racjonalizacja liczby wydawnictw prasowych, które zredukowano ze 107 do 34 tytułów (dzienniki) i z 745 do 592 (czasopisma) 73. Zamknięcie Na Tropie 74 nastąpiło niespełna półtora roku przed ostateczną likwidacją ZHP 75, w miejsce którego w 1950 roku utworzono wzorowaną na radzieckich pionierach Organizację Harcerską, będącą integralną częścią ZMP 76. Te ostatnie wydarzenia znalazły swoje odbicie w stopce redakcyjnej Świata Młodych do numeru 19. z 1950 roku pismo było Tygodnikiem Związku Harcerstwa Polskiego ; od numeru 20. pojawia się juŝ tylko określenie Pismo Harcerskie, a pod nim nowa informacja o wydawcy Zarządzie Głównym ZMP 77. Nie negując wpływu opisanych zmian na kształt periodyku, naleŝy zwrócić uwagę, Ŝe Świat Młodych pod względem stawianych sobie celów i komiksowej zawartości 69 [bez tytułu], Świat Przygód 1949, nr 4, s. 1.; zob. teŝ W. Krasucki, Ostatni numer ale, Świat Przygód 1949, nr 4, s. 5. 70 K. Kosiński, dz. cyt., s. 384. 71 K. Persak, dz. cyt., s. 11, 16, 45. 72 Zob. A. Paczkowski, dz. cyt., s. 189 194. 73 TamŜe, s. 191 192. 74 Ostatni numer pisma ukazał się 15 stycznia 1949 roku. Za: http://pl.wikipedia.org/wiki/na_tropie, dostęp z dnia 25.08.2009 r. 75 Ostateczną decyzję o rozwiązaniu ZHP podjęto prawdopodobnie na posiedzeniu Biura Politycznego w czerwcu 1950 roku. K. Kosiński, dz. cyt., s. 31. 76 K. Persak, dz. cyt., s. 58 59. 77 Zob. stopki redakcyjne w Świat Młodych 1950, nr 19, s. 8; Świat Młodych 1950, nr 20, s. 8. 21

od początku był zbliŝony do ostatnich numerów Świata Przygód. Z kolei z Na Tropie została przejęta szeroko rozumiana tematyka harcerska oraz formuła niektórych humoresek obrazkowych zwykle przedruków mających ukazywać poczucie humoru dzieci z innych krajów socjalistycznych 78. Pismo kierowano do młodzieŝy harcerskiej i szkolnej, co z perspektywy czasu brzmi jak pleonazm, zwaŝywszy, Ŝe po likwidacji ZHP druŝyny harcerskie pokrywały się z ogółem uczniów szkół, istniał bowiem faktyczny przymus przynaleŝności dzieci do lat 15 do OH 79. Cele istnienia gazety nie miały więc charakteru rozrywkowego Wojciech Krasucki 80 w artykule wstępnym jednoznacznie określił jej misję. Świat Młodych miał wiązać czytelników z całą postępową młodzieŝą poprzez informowanie o pracach Związku MłodzieŜy Polskiej i SłuŜby Polsce. O pracy, nauce i walce młodzieŝy na całym świecie. Redaktor naczelny podkreślił teŝ rolę harcerstwa, które u boku swego serdecznego starszego brata ZMP przygotowywało młodsze pokolenia do udziału w budowaniu Ojczyzny 81. Przejawiało się to w jednym z podstawowych zadań Świata Młodych, jakim była animacja działań wchodzących w skład opracowywanego centralnie programu pracy OH 82. 2.2.2. KOMIKSOWA ZAWARTOŚĆ Mimo wyraźnie ideologicznopropagandowego profilu periodyku oraz trwającej w Polsce Ludowej kampanii antykomiksowej, w wyniku której nastąpił znaczny spadek liczby opowiadań zamieszczanych w prasie po 1948 roku 83, w Świecie Młodych w latach 1949 1956 pojawiały się historie obrazkowe pozbawione ingerencji cenzorskich 84, czego dowodem są wyniki analizy zawartości tabeli 1. 78 Historyjkom tym towarzyszyło określenie (nazwa działu pisma lub podtytuł) Z czego śmieje się twój kolega w Zob. Praktyczny prezent, Świat Młodych 1949, nr 3, s. 12; trzy historyjki w Świat Młodych 1949, nr 28, s. 3. Z Na tropie czytelnik mógł dowiedzieć się, z czego się śmieją nasi fińscy bracia oraz z czego się śmieją skauci czechosłowaccy. M. Misiora, [Wykaz historii opublikowanych na łamach Świata Przygód, (Nowego) Świata Przygód, Na Tropie i Świata Młodych ], materiały własne w posiadaniu autora. 79 K. Persak, dz. cyt., s. 60. 80 Wojciech Krasucki od maja 1948 roku redaktor naczelny Świata Przygód (A. Rusek, Nowy Świat Przygód, s. 11), pierwszy redaktor naczelny Świata Młodych. 81 Tak lepiej, Świat Młodych 1949, nr 1, s. 1. 82 K. Persak, dz. cyt., s. 60 61. 83 Zob. A. Rusek, Cykliczne historyjki, Tabela 1. Krajowe historyjki, s. 349. 84 W dokumentach warszawskiego AAN nie odnaleziono informacji o ingerencjach cenzorskich historii obrazkowych publikowanych na łamach Świata Młodych. NaleŜy jednak zauwaŝyć, Ŝe GUKPPiW 22

KATEGORIA OBRAZKOWEJ* Tabela 1. Kategorie historii obrazkowych publikowanych na łamach Świata Młodych w latach 1949 1956 SUMA ROK 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 Historie przyporządkowane do jednej kategorii DYDAKTYCZNE (1) 6 0 0 0 3 0 1 0 2 IDEOLOGICZNO PROPAGANDOWE (2) 34 22 1 1 7 1 1 1 0 REKLAMOWE (3) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ROZRYWKOWE (4) 107 23 1 0 1 0 2 16 64 Historie przyporządkowane do co najmniej dwóch kategorii (1, 2) 83 7 13 13 12 14 15 5 4 (1, 4) 5 0 0 0 0 0 2 2 1 (1, 2, 4) 34 16 3 1 0 1 1 8 4 (1, 2, 3) 2 1 0 0 0 0 1 0 0 (2, 3) 3 2 0 1 0 0 0 0 0 (2, 4) 32 0 1 0 2 0 1 8 20 (2, 3, 4) 1 1 0 0 0 0 0 0 0 SUMA 307 72 19 16 25 16 24 40 95 Historie zawierające elementy charakterystyczne dla wybranych kategorii HISTORIE ZAWIERAJĄCE ELEMENTY ROZRYWKOWE (4; 1, 4; 1, 2, 4; 2, 4; 3, 4) HISTORIE ZAWIERAJĄCE ELEMENTY DYDAKTYCZNE I/LUB IDEOLOGICZNOPROPAGANDOWE (1; 2; 1, 2; 1, 4; 1, 2, 4; 2, 3; 2, 4) * Szczegółowe wyjaśnienie rozumienia poszczególnych kategorii zob. Rozdz. 3.1. 179 40 5 1 3 1 6 34 89 197 47 18 16 24 16 21 24 31 Źródło: opracowanie własne na podstawie Świata Młodych (1949 1956) Z analizy wynika, Ŝe w sumie opublikowano 307 odcinków opowieści, z których 179 miało charakter rozrywkowy. Większa część z nich (107) nie zawierała ani elementów ideologicznopropagandowych, ani dydaktycznych. NaleŜy jednak zauwaŝyć, Ŝe na lata 1950 1953 przypada tylko 10 z nich, na rok 1949 prawie ¼ 85, zaś na rok 1956 zawartość periodyku poddawał cenzurze, o czym świadczą ingerencje dokonane w obrębie niektórych artykułów oraz rysunków satyrycznych (w numerze 42 z 1950, 14 z 1951 i 4 z 1953 roku). MoŜna więc przypuszczać, Ŝe za ewentualną cenzurę opowiadań obrazkowych pojawiających się w gazecie odpowiadali sami autorzy oraz redakcja (cenzura wewnętrzna). Zob. AAN, GUKPPiW, Część I. Akta z lat 1945 1965, sygn. I/1 I/815 (1 815): Nr 1/87 (Cenzura 33 1949), 1/180 (Cenzura 70 1950 r.), 2/22 (Cenzura 216 1951 r.), 2/52 (Cenzura 237 1952 r., Cenzura 261 1953 r.), 18/20 (Cenzura 337 1954 r.). W dostępnym roboczym inwentarzu kartkowym nie odnaleziono pozycji wskazujących na akty cenzury dokonane w periodykach z lat 1955 1956. 85 Fragmenty omówienia wyników ankiety zamieszczonej w Świecie Młodych (zob. Świat Młodych 1949, nr 28, s. 5) częściowo wyjaśniają brak na łamach periodyku serii komiksowych i gwałtowny spadek liczby historyjek obrazkowych w ogóle. Na szóste pytanie Czy podoba Ci się historia Don Kichot 23

połowa. Stopniowy wzrost liczby historii rozrywkowych i generalnie historii obrazkowych od 1954 roku prawdopodobnie wiąŝe się z nadejściem po śmierci Stalina odwilŝy, która przejawiała się m.in. w ocieplaniu stosunków ze Stanami Zjednoczonymi oraz w odchodzeniu od administrowania sztuką i zmniejszaniu ingerencji w sferze kultury 86. Okres tak zwanego klasycznego stalinizmu dobiegał końca 87. W latach 1955 1956 system komunistyczny w PRL uległ zachwianiu ( ). Rządzący utracili zdolność mobilizowania społeczeństwa do realizacji narzucanych planów. Rozkładowi uległ aparat represji. RównieŜ lokalne struktury PZPR, a zwłaszcza ZMP, znalazły się w kryzysie 88. Zjawisko odwilŝy oraz stosunek władz do komiksowego gatunku odzwierciedlają takŝe cechy formalne utworów, szczególnie zaś postać tekstu towarzyszącego rysunkom. ROK Tabela 2. Cechy formalne historii obrazkowych publikowanych na łamach Świata Młodych w latach 1949 1956 DYMKI FORMA TEKSTU* TEKST POZA OBRAZKIEM BRAK TEKSTU LICZBA OBRAZKÓW 2 3 4 5 6 7 10 OD 11 1949 22 ( 5) 11 (+5) 39 1 15 38 3 10 3 0 1950 1 13 5 1 10 5 3 0 0 0 1951 0 13 3 1 1 3 1 7 2 1 1952 0 20 5 7 3 7 5 0 0 2 1953 1 13 2 1 6 4 5 0 0 0 1954 2 12 11 1 5 6 7 4 0 1 1955 12 7 21 7 5 7 7 8 5 1 1956 43 4 47 5 21 33 9 14 11 2 SUMA 81 ( 5) 93 (+5) 133 24 66 103 40 43 21 7 * W pięciu historiach tekst występował zarówno poza obrazkami, jak i w formie dymków. Cztery z tych opowiadań to pierwsze odcinki Don Kichota. Przypisano je do grupy komiksów właściwych, poniewaŝ od piątej części serii autorzy zrezygnowali z tekstu poza obrazkami, pozostawiając tylko wypowiedzi w dymkach. Źródło: opracowanie własne na podstawie Świata Młodych (1949 1956) Z analizy danych zawartych w tabeli 2. wynika, Ŝe opowiadania z wypowiedziami w formie dymków (komiksy klasyczne) oraz bez tekstu (komiksy nieme) korelują z ogólną tendencją polegającą na spadku liczby opowieści obrazkowych w latach 1950 w Polsce? czytelnicy generalnie odpowiadali, Ŝe podobały im się rysunki, jednak fabuła powieści ich nie zadowalała. W dalszej kolejności redakcja przedstawia wypowiedź jednego z uczestników ankiety Chcemy powieści, która nam pomoŝe w nauce, będąc przy tym rozrywką i dodaje, Ŝe czytelnicy wolą powieść tekstową. Wniosek brzmi: nie zamieszczać powieści rysunkowych. Jest natomiast w piśmie miejsce na dowcipne historyjki rysunkowe w jednym odcinku, a takŝe na ilustrowane przedstawienie historii nauki, wynalazków (np. historia wiosła, wiatraka, fortepianu). Redagujemy wspólnie, Świat Młodych 1949, nr 38, s. 7. 86 A. Paczkowski, dz. cyt., 194 198. 87 A. Radziwiłł, Ideologia, s. 3. 88 K. Kosiński, dz. cyt., s. 39. 24