Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich

126 Wachecki M., Wilniewczyc P.: Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich Wintering birds in the mixed forest of the Posłowice Range in the Świętokrzyskie Mountains Maciej Wachecki, Piotr Wilniewczyc Abstrakt: W okresie od grudnia 2013 do lutego 2014 przeprowadzono liczenia ptaków zimujących w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich. Teren badań położony był wewnątrz kompleksu leśnego o powierzchni ok. 12,5 km 2, w szczytowych partiach pasma o wysokości do 367 m n.p.m. Drzewostan w wieku (55) 75-110 (140) lat stanowiły: jodła (60%), sosna (25%) i buk (15%), oraz niewielka domieszka: brzozy, graba, osiki i dęba. Liczenia prowadzono na transekcie o długości 5000 m i szerokości 100 m (2 x 50 m po obu stronach osi linii). Łącznie wykonano 9 kontroli w odstępach około 10-dniowych. Stwierdzono 27 gatunków ptaków w średnim zagęszczeniu 43,2 os./km (31,2-65,2 os./km). Pod względem ilościowym w zgrupowaniu dominowały: bogatka Parus major 36,3% (średnio 15,7 os./km, maksimum 42,4 os./km), sosnówka Periparus ater 20,1% (średnio 8,7 os./km, maksimum 12,6 os./km), mysikrólik Regulus regulus 10,4% (średnio 4,5 os./km, maksimum 13,0 os./km), paszkot Turdus viscivorus 6,4% (średnio 2,8 os./km, maksimum 9,6 os./km) i czubatka Lophophanes cristatus 5,4% (średnio 2,4 os./km, maksimum 3,6 os./km). Odnotowano znaczne w skali regionu koncentracje bogatki 212 os. (w tym stado 180 os.) i paszkota 48 os. Spośród gatunków górskich stwierdzono orzechówkę Nucifraga caryocatactes i krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra. Słowa kluczowe: ptaki, zimowanie, las, Pasmo Posłowickie, Góry Świętokrzyskie, Kielce Wstęp W krajowej literaturze niewiele jest publikacji o zimowaniu ptaków w lasach (np. Hordowski 1996; Wilniewczyc 1997; Walasz 2000; Skórka & Wójcik 2005; Wilżak 2005; Figarski 2009; Grzybek 2012), a jeszcze mniej dotyczy opisu zgrupowań ptaków w tym okresie (Huruk & Jabłoński 1998; Skórka & Wójcik 2003). Celem badań było poznanie składu gatunkowego, liczebności i frekwencji zgrupowania ptaków zimujących w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich. Teren badań Badania prowadzono w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich, położonym na Wyżynie Kieleckiej (Kondracki 2000). Badany fragment lasu o powierzchni 0,5 km 2 zlokalizowany był wewnątrz kompleksu leśnego (12,5 km 2 ) graniczącego od zacho-

NATURALIA 4-2015: 126-135 127 du z doliną Bobrzy i Pasmem Zgórskim (do 388 m n.p.m.), od wschodu z P. Dymińskim (do 408 m n.p.m.), od północy z zabudową miejską Kielc, natomiast od południa z polami i łąkami Posłowic (ryc.). Najwyższym wzniesieniem P. Posłowickiego jest Góra Biesak (381 m n.p.m.). Transekt przebiegał głównie przez szczytowe partie pasma, na wysokości od 243 do 367 m n.p.m. (G. Pierścienica). W drzewostanie w wieku (55) 75-110 (140) lat dominowały: jodła pospolita Abies alba (60%), sosna zwyczajna Pinus sylvestris (25%) i buk zwyczajny Fagus sylvatica (15%), a niewielką domieszkę stanowiły: brzoza brodawkowata Betula pendula, grab pospolity Carpinus betulus, osika Populus tremula i dąb szypułkowy Quercus robur. Miejscami występowały przestoje starych buków w wieku do 140 lat. Około 14% trasy przebiegało przez wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum polonicum. Warstwę podszytu o zmiennym zwarciu tworzyły głównie podrost jodłowy, bukowy i leszczyna Corylus avellana. Na dnie lasu w różnych częściach kompleksu obecne były wykroty oraz kłody martwego i rozkładającego się drewna. Z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo Kielc teren badań był dość intensywnie penetrowany przez ludzi w celach rekreacyjnych. Znajdowały się tu szlaki turystyczne piesze, ścieżki rowerowe oraz miejsca istotne ze względów religijnych. Transekt w całości zlokalizowany był na terenie Chęcińsko- Kieleckiego Parku Krajobrazowego, a w ok. 70 % w obszarze Natura 2000 Wzgórza Chęcińsko-Kieleckie PLH260041. Uwarunkowania klimatyczne Sezon zimowy 2013/2014 w Kielcach był stosunkowo ciepły. Średnia temperatura powietrza w okresie od grudnia do lutego wynosiła: +0,1 C (średnia z lat 2000-2014: -1,7 C, minimalna średnia: -5 C), temperatura minimalna: -17,2 C (średnia z lat 2000- Ryc. 1. Lokalizacja transektu w Paśmie Posłowickim Fig. 1. Localisation of the transect in the Posłowice Range

128 Wachecki M., Wilniewczyc P.: Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich Fot. 1. Drzewostan z dominacją jodły w Paśmie Posłowickim (fot. Piotr Wilniewczyc, 06.02.2014) Photo 1. Fir forest in the Posłowice Range (photo by P. Wilniewczyc, 6.02.2014) Fot. 2. Drzewostan jodłowy z podszytem. W tle G. Biesak (fot. Piotr Wilniewczyc, 06.02.2014) Photo 2. Fir forest with the shrub layer. Biesak Mtn in the background (photo by P. Wilniewczyc, 6.02.2014) Fot. 3. Drzewostan jodłowy ze starymi bukami (fot. Piotr Wilniewczyc, 06.02.2014) Photo 3. Fir forest with old beeches (photo by P. Wilniewczyc, 6.02.2014)

NATURALIA 4-2015: 126-135 129 2014: -20,5 C, a najniższa: -30,0 C), a liczba dni z temperaturą poniżej -5 C wynosiła 22 (średnia z lat 2000-2014: 35,4, maksymalna: 58). Pokrywa śnieżna w sezonie zimowym 2013/2014 występowała krótko na początku grudnia i w połowie lutego. Informacje dotyczące warunków klimatycznych minimalnej i średniej temperatury powietrza w okresie grudzień-luty pobrano ze strony: http://en.tutiempo.net/climate. Metodyka Od grudnia 2013 do lutego 2014 wykonano 9 kontroli na transekcie liniowym o długości 5 km i szerokości 100 m (2 x 50 m): 8 XII 2013, 21 XII 2013, 31 XII 2013, 11 I 2014, 18 I 2014, 24 I 2014, 6 II 2014, 15 II 2014 i 22 II 2014. Liczenia prowadzono w odstępach około 10-dniowych (7-13 dni). Każdorazowo przemieszczano się tą samą trasą. Obserwacje prowadzone były za pomocą lornetki 10x50. Liczenia rozpoczynano w godzinach porannych: 07.30-08.30. Średnie tempo kontroli wynosiło 2,5 km/godzinę. Każdorazowo liczenia rozpoczynano od strony wschodniej. Nie prowadzono kontroli w skrajnie niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Wyniki W sezonie zimowym 2013/14 na badanym terenie odnotowano 27 gatunków ptaków. Podczas poszczególnych kontroli stwierdzano od 11 do 19 gatunków. Łączna liczebność ptaków wyniosła 1946 os., a średnie zagęszczenie 43,2 os./km, w zakresie od 31,2 os/km do 65,2 os./km (tab.). Pod względem ilościowym dominowały: bogatka Parus major (36,3%) średnio 15,7 os./km, sosnówka Periparus ater (20,1%) śr. 8,7 os./km, mysikrólik Regulus regulus (10,4%) śr. 4,5 os./ km, paszkot Turdus viscivorus (6,4%) śr. 2,8 os./km i czubatka Lophophanes cristatus (5,4%) śr. 2,4 os./km. Najliczniejszą rodziną były sikory Paridae (6 gatunków), stanowiące 64,8% zgrupowania, ponadto mysikróliki Regulidae (1 gatunek) 10,38% zgrupowania, łuszczaki Fringillidae (6 gatunków) łącznie 7,86 % zgrupowania oraz drozdowate Turdidae (3 gatunki) łącznie 7,29% zgrupowania. Osiem gatunków stwierdzono w 100% frekwencji: bogatka, sosnówka, mysikrólik, paszkot, czubatka, kowalik Sitta europaea, modraszka Cyanistes caeruleus i dzięcioł duży Dendrcopos major. Dyskusja Zgrupowanie ptaków zimujących w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich charakteryzowało się znacznym, jak na tereny leśne, zróżnicowaniem gatunkowym (27 gatunków). Różnorodność biologiczna była dokładnie taka sama jak w dojrzałych drzewostanach dębowo-sosnowych Puszczy Niepołomickiej, a istotnie wyższa niż na tamtejszych skrajach lasu (24 gatunki) i w zadrzewieniach młodocianych (18 gatunków) (Skórka & Wójcik 2003). Była również identyczna z różnorodnością biologiczną zadrzewień śródpolnych w okolicy Turwi (Wielkopolska) (Kujawa 1995) i zbliżona do zadrzewień śródpolnych w Łagowskim Parku Krajobrazowym (Ziemia Lubuska), gdzie odnotowano 30 gatunków (Jermaczek & Orzechowski 2009). Bogactwo gatunkowe zgrupowania ptaków zimujących w Paśmie Posłowickim wynikało ze zróżnicowania siedlisk leśnych, zapewniających występowanie gatunków preferujących drzewostany iglaste (np. czubatka, sosnówka, mysikrólik), jak i liściaste (np. sikora uboga, grubodziób, kowalik). Ponadto obecne były gatunki górskie orzechówka Nucifraga caryocatactes i krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra, rzadko stwierdzane w kompleksach leśnych niżu. Zagęszczenie średnie ptaków zimujących w Paśmie Posłowickim wynosiło 43,2

130 Wachecki M., Wilniewczyc P.: Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich os./km i było znacznie niższe od większości wyników uzyskanych na transektach w Świętokrzyskim Parku Narodowym, gdzie odnotowano 521,8-529,6 os./km w borach jodłowych, 57,5-302,4 os./km w borach jodłowo-bukowych, i 32,9-77,3 os./km w buczynach (Huruk & Jabłoński 1998). Przytoczone powyżej wyniki są zastanawiająco wysokie. Być może, w czasie wykonywania badań w Świętokrzyskim Parku Narodowym doszło do nadzwyczajnego koncentrowania się ptaków w borach jodłowych, np. ze względu na gradację owadów; w buczynach poziom zagęszczeń był zbliżony do uzyskanego w Paśmie Posłowickim. Obserwacje w innych latach w lasach iglastych ŚPN nie wskazują na występowanie tak dużych zagęszczeń, np. w trakcie pojedynczej kontroli 11.12.1999 w Dolinie Wilkowskiej, w lasach z dużym udziałem jodły i świerka na 6,0 km Ryc.2. Liczba gatunków ptaków obserwowanych na transekcie w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich w sezonie zimowym 2013/2014 Fig. 2. The number of bird species seen at the study transect in the Posłowice Range (Świętokrzyskie Mountains) in the winter of 2013/2014 Ryc.3. Liczba wszystkich ptaków obserwowanych na transekcie w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich w sezonie zimowym 2013/2014 Fig. 3. The number of birds of all species seen at the study transect in the Posłowice Range (Świętokrzyskie Mountains) in the winter of 2013/2014

NATURALIA 4-2015: 126-135 131 Tabela. Wyniki liczeń awifauny zimującej w Paśmie Posłowickim w sezonie zimowym 2013/2014 Table. The results of wintering birds counts in the Posłowice Range in the winter of 2013/2014 Dominacja (%) Frekwencja (%) Zagęszczenie maksymalne (os./km, os./10 ha) Zagęszczenie średnie (os./km, os./10ha) Numer kontroli 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Suma (os.) Lp. Gatunek/data 8 XII 21 XII 31 XII 11 I 18 I 24 I 6 II 15 II 22 II 1. Parus major 49 92 212 49 62 51 44 42 106 707 15,7 42,4 100 36,3 2. Periparus ater 37 30 57 54 56 13 63 30 51 391 8,7 12,6 100 20,1 3. Regulus regulus 20 25 11 15 28 20 12 65 6 202 4,5 13 100 10,4 4. Turdus viscivorus 11 7 8 8 17 3 48 3 19 124 2,8 9,6 100 6,4 5. Lophophanes cristatus 18 17 15 8 14 2 6 15 11 106 2,4 3,6 100 5,4 6. Carduelis spinus 10 6 0 0 0 0 29 0 33 78 1,7 6,6 55,6 4,0 7. Sitta europaea 11 14 7 9 9 3 3 1 10 67 1,5 2,8 100 3,4 8. Pyrrhula pyrrhula 4 0 0 3 12 3 13 2 11 48 1,1 2,6 77,8 2,5 9. Cyanistes caeruleus 3 10 3 4 3 4 2 1 7 37 0,8 2 100 1,9 10. Dendrocopos major 5 2 2 3 2 4 5 1 12 36 0,8 2,4 100 1,8 11. Certhia familiaris 5 10 3 0 0 2 9 3 3 35 0,8 2 77,8 1,8 12. Coccothraustes coccothraustes 2 0 0 2 2 0 11 0 3 20 0,4 2,2 55,6 1,0 13. Poecile palustris 8 4 3 0 2 0 0 2 0 19 0,4 1,6 55,6 1,0 14. Garrulus glandarius 11 0 1 1 0 3 1 2 0 19 0,4 2,2 66,7 1,0 15. Turdus pilaris 0 0 0 0 0 16 0 0 0 16 0,4 3,2 11,1 0,8 16. Dryocopus martius 0 0 2 0 3 0 2 0 3 10 0,2 0,6 44,4 0,5 17. Aegithalos caudatus 0 0 0 0 0 0 9 0 0 9 0,2 1,8 11,1 0,5

132 Wachecki M., Wilniewczyc P.: Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich 18. Fringilla coelebs 2 1 1 0 1 0 0 0 0 5 0,1 0,4 44,4 0,3 19. Nucifraga caryocatactes 1 0 0 0 3 0 1 0 0 5 0,1 0,6 33,3 0,3 20. Accipiter nisus 0 0 0 0 1 0 1 0 0 2 + 0,2 22,2 0,1 21. Carduelis carduelis 0 0 0 0 0 2 0 0 0 2 + 0,4 11,1 0,1 22. Buteo buteo 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 + 0,4 11,1 0,1 23. Turdus merula 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 + 0,4 11,1 0,1 24. Emberiza citrinella 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 + 0,2 11,1 0,1 25. Loxia curvirostra 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 + 0,2 11,1 0,1 26. Accipiter gentilis 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 + 0,2 11,1 0,1 27. Poecile montanus 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 + 0,2 11,1 0,1 Razem 197 218 326 156 215 126 261 167 280 1946 43,2 114-100,0 Liczba gatunków 16 12 14 11 15 12 19 12 16 odcinku między Barczą a Grabową dla ogółu gatunków uzyskano wynik 26,1 os./km (P. Wilniewczyc, W. Błoński mat. niepubl.). W opracowaniu Huruk i Jabłoński (1998) wskazuje się jednocześnie na duże zróżnicowanie zagęszczeń w zależności od fragmentu lasu, np. w borach jodłowo-bukowych od 57,5 do 302,4 os./km. Zagęszczenie średnie zespołu w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich (43,2 os./10 ha) było porównywalne do zagęszczeń uzyskanych w starych drzewostanach dębowo-sosnowych Puszczy Niepołomickiej, gdzie notowano średnio 34,0 os./10 ha i znacznie wyższe od tamtejszych drzewostanów na skraju lasu 19,4 os./10 ha i młodych 25,2 os./10 ha (Skórka & Wójcik 2003). Na transekcie w Paśmie Posłowickim liczebnie dominowały: bogatka Parus major 36,3%, sosnówka 20,1%, mysikrólik 10,4%, paszkot 6,4% i czubatka 5,4%. Podobny układ dominacji uzyskano w Świętokrzyskim Parku Narodowym na Łysej Górze: bogatka 37,6%, sosnówka 23,7%, mysikrólik 7,6%, w rejonie, gdzie intensywnie dokarmiano ptaki (Huruk & Jabłoński 1998). Pasmo Posłowickie leży w sąsiedztwie obszaru miejskiego Kielc, gdzie dokarmianie ptaków zimą jest również intensywne (spontaniczne działania mieszkańców oraz akcje organizowane przez Urząd Miasta w Kielcach). W Świętokrzyskim Parku Narodowym, w drzewostanach z przewagą jodły i świerka, obserwowano silną dominację mysikrólika i sosnówki odpowiednio: w borze jodłowym 19,2% i 47,0%, w borze jodłowo-bukowym 32,4% i 24,5% (Huruk & Jabłoński 1998), a w wilgotnym borze mieszanym jodłowo-świerkowym (91P0-2) 51,6% i 13,4% (P. Wilniewczyc, W. Błoński mat. niepubl.) 1. W Paśmie Posłowickim silnie dominowała bogatka, na co najprawdo- 1 W Paśmie Posłowickim największe koncentracje mysikrólika i sosnówki również miały miejsce w drzewostanach jodłowych, w tym największe stado mysikrólika 30 os.

NATURALIA 4-2015: 126-135 133 podobniej miało wpływ bliskie sąsiedztwo miasta, gdzie gatunek bardzo licznie występuje w okresie lęgowym i pozalęgowym (P. Wilniewczyc i in., w przyg.). Koncentracje bogatki, dochodzące na transekcie w Paśmie Posłowickim do 242 os. (w tym 31.12.2013 stado 180 os.) były wysokie w skali regionu (por. Wilniewczyc 2005). Największe stado w regionie 106 os. odnotowano 31.12.1999 w położonym w dolinie Silnicy lesie w Kielcach-Szydłówku ok. 7 km od miejsca tej obserwacji. Znamienne, że podczas liczeń zimujących ptaków w Kielcach w sezonie zimowym 2013/14 (Wilniewczyc et al. 2015) obserwowano na terenie miasta rekordowo niską liczebność bogatki. W sezonie tym panowały łagodne warunki zimowe, co mogło wpływać na istnienie lepszej bazy pokarmowej poza miastem. W badaniach przeprowadzonych w Świętokrzyskim Parku Narodowym, w każdym typie lasu dominantem była czarnogłówka Poecile montanus (Huruk & Jabłoński 1998), którą na transekcie w Paśmie Posłowickim stwierdzono w bardzo niskim zagęszczeniu. Natomiast w Paśmie Posłowickim dominantami były czubatka Lophophanes cristatus, która w Świętokrzyskim Parku Narodowym była w mniejszości (zapewne z uwagi na mniejszy udział sosny w drzewostanach) i paszkot Turdus viscivorus, który w parku nie występował wówczas jako dominant (Huruk & Jabłoński 1998). W przypadku tego drozda w ostatnim czasie nastąpił silny wzrost liczebności populacji zimującej. Od drugiej połowy lat 90.-tych XX w. wzrosła liczba raportów o stwierdzeniach licznych koncentracji paszkota w okresie zimowym (Wilniewczyc 1997; Walasz 2000; Skórka & Wójcik 2005; Figarski 2009), a wzrostu liczebności wprost dowodzą wyniki z wielolecia uzyskane w lasach północnego Podkarpacia (Grzybek 2012). Spośród ptaków szponiastych aktywne polowanie w lesie obserwowano u jastrzębia Accipiter gentilis i krogulca Accipiter nisus, natomiast myszołów Buteo buteo pojawił się w końcowym etapie zimy jako osobnik terytorialny. Wysoka liczebność paszkota związana była z obfitym występowaniem owocującej jemioły jodłowej Viscum abietis. Kos Turdus merula notowany był jedynie na ostatniej kontroli, podczas której stwierdzono śpiewającego samca na wys. ok. 310 m n.p.m. oraz samicę na wys. ok. 340 m n.p.m., co związane było zapewne z zajmowaniem terytoriów lęgowych. Na brak kosa zimą w lasach Gór Świętokrzyskich wskazywał Sokołowski (1952), który tylko sporadycznie, podczas łagodnych zim, stwierdzał ten gatunek do końca grudnia. Pojaw stada 16 os. kwiczoła Turdus pilaris miał charakter incydentalny, podobnie jak pojaw 2 os. szczygła Carduelis carduelis, żerujących w roślinności segetalnej przy śródleśnej drodze. W sezonie zimowym 2013/2014 w Paśmie Posłowickim stosunkowo nielicznie stwierdzono grubodzioba Coccothraustes coccothraustes, jednakże w niektóre lata w Paśmie Posłowickim stwierdzane były żerujące na owocach graba i buka koncentracje do 200 os., a w sąsiednim Paśmie Zgórskim do 1000 os. (Kusiak et al. 1997). Sójka Garrulus glandarius była obserwowana w stosunkowo niskiej liczebności (średnie zagęszczenie 0,4 os./10 ha). Podobnie niewysoką liczebność odnotował Wilżak (2005) w lasach sosnowych Wysoczyzny Kaliskiej, gdzie w sezonie zimowym 2002/03 stwierdził 0,6 os./10 ha, a w sezonie 2003/04 1,1 os./10 ha. Orzechówka była stwierdzana w szczytowych partiach Pasma Posłowickiego zdominowanych przez bór jodłowy. Niniejsze badania wskazują, że lasy mieszane Pasma Posłowickiego mają w okresie zimowym znaczenie dla wielu gatunków ptaków, w szczególności dla sikor, w tym bogatki, sosnówki, czubatki, modraszki, a ponadto dla mysikrólika, pełzacza leśnego Certhia familiaris, kowalika, dzięcioła dużego i paszkota.

134 Wachecki M., Wilniewczyc P.: Zimowanie ptaków w lesie mieszanym w Paśmie Posłowickim Gór Świętokrzyskich Piśmiennictwo Figarski T. 2009. Wybrane aspekty zimowania paszkota Turdus viscivorus w Puszczy Kozienickiej. Kulon 14: 1-7. Grzybek J. 2012. Zimowanie paszkota Turdus viscivorus w lasach północnego Podkarpacia. Ptaki Podkarpacia 12: 93-101. Hordowski J. 1996. Badania ilościowe nad zimowaniem ptaków w lasach okolic Przemyśla. Bad. Orn. Ziemi Przemyskiej 4: 29-34. Huruk S., Jabłoński B. 1998. Kręgowce Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Wyd. Świętokrzyski Park Narodowy. Jermaczek D., Orzechowski R. 2009. Zimowanie ptaków w zadrzewieniach śródpolnych w Łagowskim Parku Krajobrazowym i otulinie (woj. lubuskie) w sezonie 2007-2008. Przegląd Przyrodniczy XX, 1-2 (2009): 83-91. Kujawa K. 1995. Composition and dynamics of wintering bird communities in mid-field woods and woodbelts in Turew (western Poland). Acta orn.29:145-154. Kusiak P., Wilniewczyc P., Tabor J. 1997. Obserwacje dużych stad grubodziobów (Coccthraustes coccothraustes) na Mazowszu i w Krainie Gór Świętokrzyskich. Kulon 1: 78-79. Skórka P., Wójcik J. D. 2003. Winter bird communities in a managed mixed oakpine forest (Niepołomice Forest, Southern Poland). Acta Zool. Cracov. 46: 29-41. Skórka P., Wójcik J. D. 2005. Population dynamics and social behavior of the Mistle Thrush Turdus viscivorus during winter. Acta Orn. 40: 35-42. Sokołowski J. 1952. Ptaki Gór Świętokrzyskich. Ochrona Przyr., 20: 33-89. Walasz K. (red.). 2000. Atlas ptaków zimujących Małopolski. Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne, Kraków. Wilniewczyc P. 1997. Zimowanie paszkota Turdus viscivorus w Górach Świętokrzyskich. Orlik 23:19. Wilniewczyc P. 2005. Bogatka Parus major. W: Chmielewski S. Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005 Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk. Kielce-Poznań. Wilniewczyc P., Szczepaniak W., Nosek A., Grzegolec A., Gwardjan M., Wachecki M., Przybylska J., Maniarski R., Misiuna Ł., Sułek J., Buski J., Sieniawski F., Sieniawski J., Zalewska- Habior N., Zięcik P. 2015. Ptaki zimujące Kielc w latach 2000-2014. Naturalia 4: 3-78. Wilżak T. 2005. Występowanie sójki Garrulus glandarius w zagospodarowanych lasach sosnowych Wysoczyzny Kaliskiej. W: Jerzak L., Kavanagh B. P., Tryjanowski P. (red.). Ptaki Krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. http://en.tutiempo.net/climate, 25.07.2015 Maciej Wachecki, Piotr Wilniewczyc Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody 25-501 Kielce, ul. Sienkiewicza 68 e-mail: m.wachecki@gmail.com

NATURALIA 4-2015: 126-135 135 Summary: Wintering birds counts were conducted from December 2013 to February 2014 in the mixed forest of the Posłowice Range in the Świętokrzyskie Mountains. The study area is placed in the centre of a forest complex with the area of 12.5 km 2, at the top parts of the range, up to 367 MASL. The woods aged (55) 75-110 (140) years, were built mainly by the silver fir (60%), Scots pine (25%) and European beech (15%), with scarce silver birch, common hornbeam, aspen and oak. The counts were conducted on a line transect with the length of 5000 m, 100 m wide (2 x 50 m on each side of the line). Nine counts were done with ca. 10 day interval. 27 bird species were recorded, with the mean density of 43.2 ind./km (31.2-65.2 ind./km). The dominating species were: the Great Tit Parus major 36.3% of the assembly (mean: 15.7 ind./km, max. 42.4 ind./km), Coal Tit Periparus ater 20.1% (mean: 8.7 ind./km, max. 12.6 ind./km), Goldcrest Regulus regulus 10.4% (mean: 4.5 ind./km, max. 13.0 ind./km), Mistle Thrush Turdus viscivorus 6.4% (mean: 2.8 ind./km, max. 9.6 ind./km) and the European Crested Tit Lophophanes cristatus 5.4% (mean: 2.4 ind./km, max. 3.6 ind./km). Significant regional concentrations were recorded: of the Great Tit 212 ind., with 180 ind. in one flock and Mistle Thrush 48 ind. Among the mountainous species the Spotted Nutcracker Nucifraga caryocatactes and Red Crossbill Loxia curvirostra were noted.