Dielektryczne i dynamiczne w a ciwo ci mechaniczne kompozytu ceramiczno-polimerowego BST//PVDF

MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 62, 2, (2010), 115-120 www.ptcer.pl/mccm Dielektryczne i dynamiczne w a ciwo ci mechaniczne kompozytu ceramiczno-polimerowego BST//PVDF KATARZYNA OSI SKA, RADOS AW ZACHARIASZ, DIONIZY CZEKAJ Uniwersytet l ski, Wydzia Informatyki i Nauki o Materia ach ul. nie na 2, 41-200 Sosnowiec e-mail: katarzyna.osinska@us.edu.pl Streszczenie W prezentowanej pracy przedstawione zosta y rezultaty bada mikrostruktury oraz dielektrycznych i dynamicznych w a ciwo ci mechanicznych kompozytu ceramiczno-polimerowego tytanianu baru strontu Ba 0,6 Sr 0,4 TiO 4 (BST60/40) i poli( uorku winylidenu) (PVDF). Kompozyt BST60/40//PVDF zosta wytworzony metod prasowania na gor co dla st enia fazy ceramicznej równej c v = 50%. Morfologi kompozytu obserwowano przy u yciu transmisyjnego mikroskopu elektronowego oraz skaningowego mikroskopu elektronowego. Temperaturowa zale no przenikalno ci dielektrycznej by a mierzona w zakresie cz stotliwo ci f = 10 10 3-1 10 6 Hz. Dynamiczne w a ciwo ci mechaniczne badano metod tarcia wewn trznego oraz metod dynamicznej mechanicznej analizy termicznej DMTA. S owa kluczowe: kompozyt, BST//PVDF, dynamiczne w a ciwo ci mechaniczne DIELECTRIC AND DYNAMIC MECHANICAL PROPERTIES OF BST/PVDT CERAMIC-POLYMER COMPOSITE In this paper, we report the results of a study of microstructure and dielectric and dynamic mechanical properties of ceramic-polymer composites composed of barium strontium titanate Ba 0.6 Sr 0.4 TiO 4 (BST60/40) and polyvinylidene uoride (PVDF). The composite BST60/40//PVDF was obtained by the hot pressing method for volume fraction of BST60/40 ceramic powder c v = 50%. The morphology of BST60/40//PVDF composites powder was observed by transmission electron microscopy and scanning electron microscopy. Temperature dependence of dielectric permittivity of BST60/40//PVDF composites was measured in a frequency range of f = 10 10 3-1 10 6 Hz. Dynamic mechanical properties of BST60/40//PVDF composites were measured by the internal friction method and by the dynamic mechanical thermal analysis DMTA. Keywords: Composite, BST//PVDF, Dynamic mechanical properties 1. Wst p Materia y kompozytowe, ze wzgl du na swoj ró norodno budowy oraz unikalne w a ciwo ci, znalaz y bardzo szerokie zastosowanie w wielu ga ziach przemys u i w yciu codziennym. Stosowane s nie tylko w celu zapewnienia odpowiednich w a ciwo ci mechanicznych, lecz równie elektrycznych, cieplnych, trybologicznych zwi zanych z prac w ró nych rodowiskach. Materia y sk adowe kompozytu mog nale e do tej samej lub ró nych grup (ceramika, polimer, metal). Obecnie, najwi ksze zastosowanie w elektrotechnice maj dwufazowe kompozyty ceramiczno-polimerowe, w których aktywn faz b d c wzmocnieniem (zbrojeniem) jest elektroceramika, a osnow stanowi polimer. W a ciwo ci kompozytów zale zarówno od w a ciwo ci poszczególnych faz, jak i od stosunku ich obj to ci oraz sposobu po czenia, czyli geometrii [1]. Geometri kompozytu dwufazowego mo na opisa zgodnie ze sposobem po czenia ka dej fazy, czyli okre laj c 0-, 1-, 2- lub 3-wymiarowo ka dej fazy. Je eli faza czy si ze sob we wszystkich trzech kierunkach x, y i z nazy- wana jest faz 3. Je eli czy si ze sob w kierunkach x i y okre la si j jako faz 2, a je eli faza rozci ga si tylko w kierunku osi x okre la si j jako faz 1. Natomiast w przypadku, gdy cz stki fazy nie cz si ze sob w adnym kierunku to tak faz traktuje si jako 0. W tak przyj tym sposobie opisu wzajemnego po czenia dwóch faz wykorzystywane s dwie liczby m-n. Pierwsza liczba m odnosi si do fazy aktywnej, druga natomiast liczba - n okre la wymiarowo fazy pasywnej osnowy. Sposoby czenia poszczególnych faz kompozytu dwufazowego uporz dkowane poprzez okre lenie wymiarowo- ci po czenia ka dej z faz kompozytu obejmuj 10 struktur: 0-0, 0-1, 0-2, 0-3, 1-1, 1-2, 1-3, 2-2, 2-3, 3-3 [2]. Rysunek 1 przedstawia sposoby czenia faz w kompozytach dwufazowych [2]. W przedstawianej pracy aktywn faz ceramiczn stanowi tytanian baru strontu Ba 0,6 Sr 0,4 TiO 3 (BST60/40), a osnow poli( uorek winylidenu). Tytanian baru strontu od wielu ju lat wzbudza ogromne zainteresowanie naukowe. Przejawiane przez BST w a ciwo ci, takie jak m.in. wysoka warto przenikalno ci elektrycznej, ma e straty dielektryczne, dobra stabilno ciepl- 115

K. OSI SKA, R. ZACHARIASZ, D. CZEKAJ Rys. 1. Sposoby czenia faz w kompozytach dwufazowych [2]. Fig. 1. Connectivity of constituent phases in two phase composites [2]. na i dobre w a ciwo ci wysokocz stotliwo ciowe, stwarzaj szerokie mo liwo ci jego praktycznego zastosowania. W a ciwo ci roztworu sta ego BST s niezwykle silnie powi zane ze struktur krystaliczn, mikrostruktur i zastosowanym do jego wytwarzania procesem technologicznym. Dobór odpowiednich materia ów wyj ciowych (prekursorów) oraz zastosowanie odpowiedniej obróbki technologicznej pozwalaj tak kszta towa w a ciwo ci tytanianu baru strontu, aby by y one optymalne do ró norakich zastosowa. Konwencjonalna metoda syntezy Ba 0,6 Sr 0,4 TiO 3, przebiegaj ca w fazie sta ej i wymagaj ca wysokiej temperatury T=1200 C, nie jest odpowiedni do otrzymywania drobnoziarnistej ceramiki BST. Bardziej korzystn metod jawi si by metoda zolowo- elowa, dzi ki której mo na otrzyma proszki ceramiczne o du ej czysto ci i homogeniczno- ci, a niskotemperaturowa synteza pozwala unikn zanieczyszcze materia u. Lepiej jest równie kontrolowana stechiometria. Inn, wa n i znacz c cech, procesu zolowo- elowego jest mo liwo kontrolowania kszta tu i rozmiaru ziaren ceramiki, co jest niezwykle wa ne w celu uzyskania jednorodnego materia u kompozytowego [3]. Poli(fluorek winylidenu) PVDF o wzorze ogólnym -[CH 2 -CF 2 ] n - jest polimerem termoplastycznym, liniowym, cz ciowo krystalicznym, o temperaturze przej cia szklistego wynosz cej oko o T g = -35 C [4]. Dla polimeru PVDF obserwuje si dwie przemiany relaksacyjne. Obserwowane maksimum w niskich temperaturach, na wykresie ε (T), zwi zane jest z przemian szklist dla niskich cz stotliwo ci i umiejscowione jest w okolicy temperatury przej cia szklistego T g. Drugie maksimum, w wy szych temperaturach, powi zane jest z procesem wygrzewania i jest efektem wyst powania struktury krystalicznej w polimerze. Dla wysokich cz stotliwo ci wyst powanie wszelkich przemian ograniczone jest przez ruch a cucha g ównego w cz steczce PVDF. Proces relaksacyjny wyst puj cy w ni szych temperaturach opisywany jest równaniem Vogel-Fulcher a, a proces relaksacyjny wyst puj cy w wy szych temperaturach równaniem Arrheniusa [5, 6]. 2. Eksperyment Do otrzymania kompozytu ceramiczno-polimerowego tytanianu baru strontu Ba 0,6 Sr 0,4 TiO 3 i poli( uorku winylidenu) BST60/40//PVDF metod prasowania na gor co zastosowano proszek ceramiczny BST60/40 oraz proszek polimerowy PVDF [7]. Proszek ceramiczny BST60/40 wytworzono metod zolowo- elow z octanu baru, octanu strontu i n-butanolanu tytanu, jako prekursorów reakcji [3]. Po zmieszaniu proszku ceramicznego z proszkiem polimerowym, otrzyman mieszanin ogrzewano na p ycie grzejnej do temperatury determinowanej wytrzyma o ci termiczn polimeru T = 165 C, a nast pnie prasowano, pod ci nieniem p = 120 MPa na prasie hydraulicznej, w próbki prostopad o cienne. Obj to ciowa zawarto procentowa fazy ceramicznej w otrzymanym kompozycie wynosi a c v = 50%. Schemat otrzymywania kompozytu ceramiczno-polimerowego metod prasowania na gor co przedstawia Rys. 2 [7]. Obrazowanie morfologii proszku kompozytu BST60/40// PVDF przeprowadzono z wykorzystaniem transmisyjnego mikroskopu elektronowego Philips EM 400T. Badanie SEM próbki kompozytu BST60/40//PVDF na prze amie wykonano przy u yciu elektronowego mikroskopu skaningowego Hitachi S 4700. Pomiar parametrów dielektrycznych w postaci sk adowej rzeczywistej przenikalno ci elektrycznej ε i tangensa k ta strat dielektrycznych tgδ kompozytu BST60/40//PVDF prze- Rys. 2. Schemat otrzymywania kompozytu ceramiczno-polimerowego [7]. Fig. 2. Basic steps for fabrication of ceramic-polymer composite [7]. 116 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 62, 2, (2010)

DIELEKTRYCZNE I DYNAMICZNE W A CIWO CI MECHANICZNE KOMPOZYTU CERAMICZNO-POLIMEROWEGO BST//PVDF prowadzono z zastosowaniem uk adu pomiarowego na bazie analizatora impedancji typu HP4192A w zakresie cz stotliwo ci od f min = 10 10 3 Hz do f max = 1 10 6 Hz. W celu wytworzenia kompozytu o okre lonych mechanicznych w a ciwo ciach aplikacyjnych niezwykle istotne jest poznanie jego struktury oraz mechanizmów odpowiedzialnych za wyst powanie jego szczególnych w a ciwo ci. Spo ród ró nych metod badawczych na szczególn uwag zas uguje metoda tarcia wewn trznego. Jest to metoda nieniszcz ca, bazuj ca na pomiarach strat mechanicznych w funkcji temperatury lub cz stotliwo ci drga mechanicznych próbki. Straty te pojawiaj si w badanym materiale na skutek istnienia wewn trznego mechanizmu rozpraszania energii. Do pomiaru tarcia wewn trznego s u urz dzenia, zwane relaksatorami, umo liwiaj ce pomiar t umienia swobodnych lub wymuszonych drga próbki, a tak e umo liwiaj ce okre lenie sta ych spr ysto ci materia u. Metoda tarcia wewn trznego umo liwia okre lanie mechanizmów odpowiedzialnych za szczególne w a ciwo ci materia ów, co prowadzi do rozszerzenia mo liwo ci ich praktycznego zastosowania we wspó czesnej elektrotechnice i elektroakustyce [8]. Inn metod badania w a ciwo ci mechanicznych materia u jest dynamiczna mechaniczna analiza termiczna DMTA. Pozwala ona na wyznaczenie termicznej, cz stotliwo ciowej lub czasowej zale no ci sk adowej rzeczywistej E i urojonej E zespolonego modu u Younga, dzi ki którym mo na uzyska informacje na temat lepko-spr ystych w a ciwo- ci materia u. Dla materia ów polimerowych metoda DMTA umo liwia ponadto scharakteryzowanie procesów relaksacyjnych zachodz cych podczas przemiany szklistej i okre- lenie zakresu temperatur przej cia szklistego [9]. W ramach przedstawianej pracy pomiar w a ciwo ci mechanicznych próbki polimerowej PVDF i kompozytowej BST60/40//PVDF przeprowadzony zosta dwoma metodami. W metodzie pierwszej pomiaru tarcia wewn trznego dokonano przy zastosowaniu relaksatora RAK, umo liwiaj cego pomiar t umienia swobodnych lub wymuszonych drga próbki, a tak e okre lenia cz stotliwo ci rezonansowej drga próbki f r. Pobudzanie próbki do drga nast powa o na drodze elektrostatycznej. Pomiar tarcia wewn trznego Q -1 odbywa si poprzez wyznaczenie t umienia swobodnych drga próbki na podstawie logarytmicznego dekrementu t umienia. Prac relaksatora sterowa komputer za po rednictwem programu komputerowego o nazwie Tarcie [10]. Pomiar cz stotliwo ci rezonansowej f r drga próbki, dokonywany równolegle z pomiarem tarcia wewn trznego Q -1, umo liwi wyznaczenie dynamicznego modu u Younga E na podstawie zale no ci (1) [8]: 3 l r mr 2 94,68 fr, d r br E = gdzie: l r d ugo drgaj cej cz ci próbki, d r grubo drgaj cej cz ci próbki, b r szeroko drgaj cej cz ci próbki, m r masa drgaj cej cz ci próbki, f r cz stotliwo rezonansowa. W drugiej metodzie badawczej zastosowano dynamiczn analiz termiczn z analizatorem DMTA Q800 pracuj cym w trybie zginaj cym (3-point bend), w zakresie cz stotliwo ci Δf = 1 100 Hz, w zakresie temperatury ΔT = -150 150 C. (1) Otrzymane rezultatu bada przedstawiono w postaci temperaturowej zale no ci sk adowej rzeczywistej E i urojonej E zespolonego modu u Younga. 3. Wyniki pomiarów Na Rys. 3 przedstawiono obraz TEM proszku ceramiczno-polimerowego kompozytu 50%BST60/40//PVDF. Rysunek 4 prezentuje obraz SEM prze amu próbki kompozytu 50%BST60/40//PVDF. Mo na zauwa y, e zdyspergowane w matrycy polimerowej ziarna proszku ceramicznego BST60/40 zaczynaj czy si ze sob w niektórych kierunkach tworz c aglomeraty. Rys. 3. Obraz TEM proszku kompozytowego 50%BST60/40//PVDF. Fig. 3. TEM micrographs of the 50%BST60/40//PVDF composite. Rys. 4. Obraz SEM prze amu próbki kompozytu 50%BST60/40// PVDF. Fig. 4. SEM micrographs of the 50%BST60/40//PVDF composite. Rysunek 5 przedstawia temperaturow zale no przenikalno ci elektrycznej ε i wspó czynnika strat ε poli( uorku winylidenu) dla wybranych cz stotliwo ci pola pomiarowego: f = 50 10 3 Hz, f = 100 10 3 Hz, f = 500 10 3 Hz i f = 1 10 6 Hz. Mo na zauwa y, e ze wzrostem temperatury wzrasta warto przenikalno ci elektrycznej ε, przy czym najni sze warto ci przenikalno ci obserwuje si dla najwy szej warto- ci cz stotliwo ci pola pomiarowego. Ze wzrostem cz stotliwo ci pola pomiarowego krzywa ε (T) przesuwa si w stron wy szych temperatur. Nie obserwuje si maksimum na krzywej ε (T). Natomiast, obecno maksimum na krzywej wspó czynnika strat dielektrycznych ε, przesuwaj cego si w stron wy szych temperatur ze wzrostem cz stotliwo ci pola pomiarowego, wiadczy o procesach relaksacyjnych zwi zanych z ruchem segmentów semikrystalicznego polimeru [5]. MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 62, 2, (2010) 117

K. OSI SKA, R. ZACHARIASZ, D. CZEKAJ a) b) Rys. 5. Temperaturowe zale no ci: a) przenikalno ci elektrycznej ε, b) wspó czynnika strat ε poli( uorku winylidenu). Fig. 5. Temperature dependences of: a) the real ε and b) imaginary ε part of permittivity for polyvinylidene uoride. a) b) Rys. 6. Temperaturowe zale no ci: a) przenikalno ci elektrycznej ε i b) wspó czynnika strat ε kompozytu ceramiczno-polimerowego o sk adzie 50%BST60/40//PVDF. Fig. 6. Temperature dependences of: a) the real ε and b) imaginary ε part of permittivity for the 50%BST60/40//PVDF composite. Temperaturowe zale no ci rzeczywistej ε oraz urojonej ε sk adowej przenikalno ci elektrycznej kompozytu 50%BST60/40//PVDF dla wybranych cz stotliwo ci pola pomiarowego: f = 50 10 3 Hz, f = 100 10 3 Hz, f = 500 10 3 Hz i f = 1 10 6 Hz, pokazano na Rys. 6. Mo na zauwa y, e dodanie fazy ceramicznej do polimeru powoduje zmian charakteru przebiegu krzywej ε (T), przejawiaj c si zmienn pr dko ci narastania krzywej, pojawieniem si maksimum oraz wy szymi warto ciami przenikalno ci elektrycznej ε dla wy szych cz stotliwo ci f. Dla ka dej cz stotliwo ci pola pomiarowego f, ze wzrostem temperatury warto przenikalno ci elektrycznej ε wzrasta do ε m, a nast pnie maleje. Podobnie wspó czynnik strat dielektrycznych ε ze wzrostem temperatury pocz tkowo wzrasta osi gaj c warto maksymaln, a nast pnie maleje. Ze wzrostem cz stotliwo ci maksymalna warto przenikalno ci elektrycznej zmniejsza si i przesuwa w kierunku wy szych temperatur. Natomiast maksymalna warto wspó czynnika strat dielektrycznych ε m, ze wzrostem cz stotliwo ci wzrasta i przesuwa si w kierunku wy szych temperatur, od T = -10 C dla f = 50 10 3 Hz do T = 20 C dla f = 1 10 6 Hz. Na Rys. 7 przedstawiono porównanie temperaturowej zale no ci modu u Younga E obliczonego z zale no ci (1) dla czystego polimeru PVDF oraz kompozytu 50%BST60/40// PVDF. Rysunek 8 przedstawia porównanie temperaturowej zale no ci tarcia wewn trznego Q -1 polimeru PVDF oraz kompozytu 50%BST60/40//PVDF. Dla poli( uorku winylidenu) PVDF zale no modu u Younga od temperatury E(T) uzyskana w ca ym cyklu pomiarowym wykazuje spadek warto ci E wraz ze wzrostem temperatury T. Warto modu u Younga w temperaturze pokojowej wynosi E < 1 10 9 Pa, co wiadczy o du ej plastyczno ci badanego materia u. Zale no tarcia wewn trznego od temperatury Q -1 (T) uzyskana w ca ym cyklu pomiarowym wykazuje dwa niewielkie maksima w zakresie temperatur T = 27 47 C oraz T = 107 137 C. W ca ym zakresie temperatur warto tarcia wewn trznego utrzymuje si na poziomie Q -1 0,18, co jest warto ci typow dla próbek polimerowych [11]. 118 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 62, 2, (2010)

DIELEKTRYCZNE I DYNAMICZNE W A CIWO CI MECHANICZNE KOMPOZYTU CERAMICZNO-POLIMEROWEGO BST//PVDF Rys. 7. Porównanie temperaturowej zale no ci modu u Younga E polimeru PVDF oraz kompozytu 50%BST60/40//PVDF. Fig. 7. Comparison of temperature dependences of Young modulus E for PVDF polymer and 50%BST60/40//PVDF composite. Rys. 8. Porównanie temperaturowej zale no ci tarcia wewn trznego Q-1 polimeru PVDF oraz kompozytu 50%BST60/40//PVDF. Fig. 8. Comparison of temperature dependences of internal friction Q-1 for PVDF polymer and 50%BST60/40//PVDF composite. Dodanie ceramiki BST60/40 do PVDF powoduje zmian przebiegu zale no ci E(T) i Q -1 (T). Dla kompozytu o sk adzie 50%BST60/40//PVDF na temperaturowej zale no ci tarcia wewn trznego widoczne jest wyra ne maksimum w zakresie temperatur od T = -63 C do T = -53 C wiadcz ce o zmianach strukturalnych zachodz cych w próbce. Na zale no- ci E(T) zaobserwowa mo na w tym zakresie temperatur gwa towny spadek warto ci E, co potwierdza pochodzenie maksimum tarcia od przemiany strukturalnej. Od temperatury T 7 C obserwowany jest sta y wzrost warto ci tarcia wewn trznego od Q -1 0,10 do oko o Q -1 0,20 koreluj cy z rozmytym maksimum widocznym na zale no ci E(T). Warto modu u Younga E kompozytu 50%BST60/40//PVDF wynosi E < 3 10 9 Pa. Wielko ciami mierzonymi w drugiej metodzie badawczej by y sk adowa rzeczywista modu u Younga E i sk adowa urojona modu u Younga E, wyznaczane w funkcji temperatury. Rysunek 9 przedstawia porównanie temperaturowej zale no ci sk adowej rzeczywistej E i sk adowej urojonej E modu u Younga polimeru PVDF i kompozytu 50%BST60/40// PVDF w zakresie temperatur T = -150 150 C. Dodanie ceramiki BST60/40 do PVDF spowodowa o wzrost warto ci sk adowej rzeczywistej E i sk adowej urojonej E modu u Younga oraz zmian charakteru zale no ci E (T) i E (T). Ze wzrostem temperatury maleje warto E. Na krzywej E (T) mo na zaobserwowa dwa maksima. Pierwsze, w zakresie temperatur od T = -60 C do T = -30 C, charakteryzowane jest przej ciem szklistym w polimerze. Drugie, w zakresie temperatur od T = 10 C do T = 100 C wynika z procesów relaksacyjnych zwi zanych z szerokok towymi oscylacjami i rotacjami polarnych grup polimeru [12]. Dla kompozytu ceramicznopolimerowego, ze wzgl du na obecno fazy ceramicznej, ruch fragmentów a cuchów polimerowych zostaje utrudniony, co przejawia si mniej rozmytym maksimum na krzywej E (T). 4. Podsumowanie Metod prasowania na gor co otrzymano kompozyt ceramiczno-polimerowy o sk adzie 50%BST60/40//PVDF. Do- a) b) Rys. 9. Porównanie temperaturowych zale no ci: a) sk adowej rzeczywistej E i b) sk adowej urojonej E modu u Younga polimeru PVDF i kompozytu 50%BST60/40//PVDF. Fig. 9. Comparison of temperature dependences of: a) the real E and b) imaginary E part of Young modulus for PVDF polymer and 50%BST60/40//PVDF composite. MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 62, 2, (2010) 119

K. OSI SKA, R. ZACHARIASZ, D. CZEKAJ danie fazy ceramicznej do czystego polimeru w zasadniczy sposób zmienia przebieg temperaturowej zale no ci przenikalno ci elektrycznej ε i wspó czynnika strat dielektrycznych ε, modu u Younga E i tarcia wewn trznego Q -1 oraz sk adowej rzeczywistej E i sk adowej urojonej E modu u Younga. Zale no od temperatury sk adowej rzeczywistej E modu u Younga polimeru PVDF i kompozytu 50%BST60/40// PVDF zachowuje si monotonicznie. Charakterystyka zmian tarcia wewn trznego Q -1 w zakresie temperatur T = -60 0 C wykazuje maksimum i minimum i odpowiada charakterystyce zmian sk adowej urojonej modu u Younga E zmierzonej metod DMTA. W a ciwo ci kompozytu ceramiczno-polimerowego nie s prost sum w a ciwo ci poszczególnych faz sk adowych, ale stanowi efekt synergicznego oddzia ywania faz sk adowych i sposobu ich wzajemnego po czenia. Literatura [1] Osi ska K., Adamczyk M., Czekaj D.: Struktura i w a ciwo- ci dielektryczne kompozytu polimerowo-ceramicznego PCV- (Ba,Sr)TiO 3, Prace Komisji Nauk Ceramicznych-Polski Biuletyn Ceramiczny, Ceramika, 103, 2008, 245-252. [2] Osi ska K., Adamczyk M., Czekaj D.: Technologia i w a ciwo ci dielektryczne kompozytów polimerowo-ceramicznych, Prace Komisji Nauk Ceramicznych-Polski Biuletyn Ceramiczny, Ceramika, 101, 2008, 125-131. [3] Osi ska K., Maszybrocka J., Plewa J., Czekaj D.: Fabrication and dielectric properties of sol-gel derived (Ba,Sr)TiO 3 ceramics, Archive of Metallurgy and Materials, przyj ty do druku. [4] Kepler R. G.: Ferroelectric polymers: chemistry, physics and applications, Nalwa H.S. (Red.), Marcel Dekker Inc, New York, 1995. [5] Hilczer B., Ku ek J., Markiewicz E., Kosec M., Mali B.: Dielectric relaxation in ferroelectric PZT-PVDF nanocomposites, J. Non-Cryst. Sol., 305, (2002), 167-173. [6] McCrum N. G., Read B. E., Willims G.: Anelastic and dielectric effects in polymeric solids, John Wiley and Sons, London-New York-Sydney, 1967. [7] Osi ska K., Adamczyk M., Parcheniak M., Czekaj D.: Fabrication and dielectric properties of 0-3 connectivity ceramicpolymer composites, Archive of Metallurgy and Materials, przyj ty do druku. [8] Ilczuk J.: Zastosowanie spektroskopii mechanicznej w badaniach elektroceramiki, Prace Komisji Nauk Ceramicznych-Polski Biuletyn Ceramiczny, Ceramika, 103/1, 2008, 83-96. [9] Danch A.: The glass transition, J. Therm. Anal. Calor., 84, (2006), 663-668. [10] Zachariasz R., Ilczuk J., Chrobak A.: Wykorzystanie relaksatora cz stotliwo ci akustycznych w badaniach piezoceramiki typu PZT, Prace Komisji Nauk Ceramicznych-Polski Biuletyn Ceramiczny, Ceramika, 66/2, 2001, 630-636. [11] Danch A.: Some comments on nature of the structural relaxation and glass transition, J. Therm. Anal. Calor., 91, (2008), 733-736. [12] Danch A., Osoba W.: Effect of supermolecular structure on transport phenomenon in polymeric membranes, Desalination, 163, (2004), 143-153. 120 MATERIA Y CERAMICZNE /CERAMIC MATERIALS/, 62, 2, (2010)