Środowiskowe aspekty jakości

Środowiskowe aspekty jakości 60

Environmental aspects of quality 61

Problems of air quality protection Problemy ochrony jakości powietrza Paweł TUREK, Renata SALERNO-KOCHAN, Artur WOLAK METODY SENSORYCZNE W OCENIE JAKOŚCI POWIETRZA 1. Wprowadzenie Uciążliwość zapachowa związana z oddziaływaniem obiektów przemysłowych, rolnych czy komunalnych staje się coraz częstszym przedmiotem zainteresowania krajów wysoko rozwiniętych. Organy ustawodawcze podejmują próby regulacji przepisów w ramach ochrony środowiska i ochrony zdrowia. Takie unormowania stworzone zostały już m.in. w Niemczech, Francji, Holandii, Wielkiej Brytanii, Japonii, USA oraz Kanadzie [22]. Trzeba zaznaczyć, że w przepisach Unii Europejskiej problem uciążliwości zapachowej w ogóle nie jest poruszany, trudno więc, by kraje członkowskie mogły wzorować się na jakichkolwiek dokumentach. Choć w Polsce już w 1997 roku przyjęto krajową strategię zmniejszania zapachowych uciążliwości, to jednak w ostateczności zaniechano jej realizacji. Po licznych dyskusjach w 2011 roku oddano do konsultacji społecznych projekt przygotowanej ustawy i wydawało się, że wkroczył on w kolejne etapy legalizacji, jednak w roku 2015 w ogóle z niego zrezygnowano [27]. Warto zwrócić uwagę na uzasadnienie zaniechania prac, jakie zostało wysłane przez Sekretarza Stanu w Ministerstwie Rolnictwa w odpowiedzi na interpelację poselską w sprawie uciążliwości zapachowej, związanej z działalnością ferm zwierząt oraz niektórych zakładów przemysłowych (nr 34292). Czytamy w nim między innymi: Przeprowadzono szereg dyskusji, konsultacji merytorycznych i uzgodnień wewnątrzresortowych z wiodącymi w tej dziedzinie ośrodkami naukowymi. Jednakże ze względu na liczne uwagi oraz zastrzeżenia jakie wzbudza Środowiskowe aspekty jakości 66

metodyka pomiarowa oparta na zasadach olfaktometrii dynamicznej wykorzystującej ludzki nos jako sensor pomiarowy oraz węch jako instrument do oszacowania uciążliwości zapachowej, obarczony znacznym błędem powtarzalności wyników - co może być przyczyną odwołań i skarg, prace nad projektem rozporządzenia zostały wstrzymane. ( ) wydaje się, że jedynym możliwym do przyjęcia obecnie rozwiązaniem kwestii uciążliwości zapachowej jest uregulowanie jej w postaci wytycznych technicznych pt.: Kodeks przeciwdziałania uciążliwości zapachowej. Dokument ten w formie wytycznych nie będzie dokumentem prawnie obowiązującym i jego zalecenia będą dobrowolnie stosowane. Jednakże Kodeks wskazywać będzie najlepsze praktyki prowadzenia procesów produkcyjnych tak, aby zapobiegać lub ograniczyć oddziaływanie zapachowe. Kodeks ten ułatwić powinien przedsiębiorcom oraz odpowiednim organom podejmowanie decyzji ekologicznych [8]. Trzeba wyraźnie zaznaczyć, że w odpowiedzi przedstawiciela Ministerstwa, szczególnie w jej pierwszej części, widać całkowity brak zrozumienia zasad prowadzenia eksperymentów w zakresie analizy sensorycznej. Analiza sensoryczna - jako interdyscyplinarna nauka - obejmuje pomiary, interpretacje i zrozumienie ludzkich odczuć i reakcji na właściwości produktów odbierane przy użyciu zmysłów [2]. Uwzględnia sposoby prowadzenia eksperymentów (metody) oraz warunki prowadzenia samych oznaczeń (laboratorium) wraz z bardzo szczegółowymi procedurami kwalifikacji członków zespołu oceniającego. Cała metodologia, jak zwraca uwagę Borowski, jest bardzo intensywnie wspomagana przez specjalistyczne oprogramowanie komputerowe, które pozwala na zaplanowanie badań, ułatwia wybór najwłaściwszej metody, pomaga w prowadzeniu analiz i dokonuje automatycznej analizy wyników, ich statystycznej weryfikacji oraz graficznej prezentacji [ ]. Właściwie przeprowadzona analiza sensoryczna pozwala więc na uzyskanie wiarygodnych, powtarzalnych i porównywalnych wyników. Ostatnio można także zaobserwować wzrost zainteresowania tematami badawczymi dotyczącymi powiązań oznaczeń sensorycznych z wynikami uzyskiwanymi metodami instrumentalnymi. Z jednej strony dąży się do zastąpienia często drogich i pracochłonnych metod instrumentalnych oznaczeniami wykorzystującymi zespoły sensoryczne, z drugiej strony dostrzega się potrzebę wybrania takich parametrów instrumentalnych, które wykazywałyby wysoką korelację z oznaczeniami sensorycznymi i tym samym stanowiłyby alternatywę dla prowadzenia badań sensorycznych. W przypadku badań uciążliwości zapachowej trzeba zwrócić uwagę na fakt, iż mamy często do czynienia z substancjami, które mogą mieć niekorzystny wpływ na zdrowie [11], powodując różne problemy zdrowotne. Przykładowo Kostryko i Wargocki [9] (za kanadyjską organizacją Health Canada) zwracają uwagę na symptomy zdrowotne stanowiące reakcje na typowe zanieczyszczenia zapachowe powietrza w pomieszczeniach (tabela 1). Potencjalnie zatem członkowie zespołów sensorycznych są narażeni na takie reakcje. Mimo to, badania właśnie z udziałem ludzi są na obecnym etapie wiedzy niezastąpione. Metody analizy instrumentalnej, takie jak chromatografia gazowa, spektrometr masowy sprzężony z chromatografem gazowym, spektometria ruchliwości jonów (IMS) czy spektometria w zakresie podczerwieni (IR), pozwalają na wykrycie stężenia odorantów na poziomie węchu człowieka, jednak tak wysoka czułość odnosi się do gazów czystych, w praktyce zaś mamy do czynienia z mieszaninami związków. Wiele odorantów jest w ogóle niewykrywalna tymi metodami [9]. Environmental aspects of quality 67

Tab. 1 Zapachy i symptomy zdrowotne Rodzaj zapachu Spaliny samochodowe, opary oleju silnika Diesla Źródło lub powód zanieczyszczenia zapachowego powietrza w pomieszczeniu Pomieszczenia garażowe lub migracja zapachów z tych pomieszczeń, tlenek węgla Symptomy zdrowotne(skargi) Bóle i zawroty głowy, nudności, zmęczenie Zapach chemiczny Formaldehyd, pestycydy, chemikalia Podrażnienia oczu, nosa, gardła Zapach rozpuszczalnika Lotne związki organiczne Skargi na smród, symptomy alergii, bóle i zawroty głowy Mokry cement, kurz, zapach kredy Zapylenie, wadliwy system nawilżania Zapach gazów ściekowych Woda w studzienkach kanalizacyjnych, w umywalniach lub piwnicach Źródło: [7, 9]. Suche oczy, problemy oddechowe, podrażnienia nosa i gardła, podrażnienia skóry, kaszel, kichanie Skargi na zgniły zapach Celem artykułu jest przedstawienie wybranych problemów związanych z wykorzystaniem metod sensorycznych w ocenie jakości powietrza, wynikających z wymagań zawartych w normie PN-EN 13725, w kontekście obiektywizacji wyników badań. Wytyczne, jakie znajdują się we wspomnianej normie poddano analizie porównawczej z wymaganiami ujętymi w normach przedmiotowych z zakresu analizy sensorycznej oraz literaturze przedmiotu. Ukazanie wymagań stawianych podczas selekcji kandydatów do zespołu, sposobów prowadzenia eksperymentów, metod samej oceny oraz urządzeń wspomagających sensoryczną ocenę uciążliwości zapachowej jest także próbą udowodnienia, że choć w opinii wielu osób pomiary te charakteryzują się małą obiektywnością i powtarzalnością, w rzeczywistości jest zupełnie inaczej. 2. Tworzenie zespołu w analizie sensorycznej Rozkład wrażliwości ludzi w podobnym wieku na zapachy ma charakter rozkładu normalnego. Około 2% osób charakteryzuje się nadwrażliwością węchową (hiperosmia); z drugiej strony rozkładu plasują się osoby dotknięte anosmią, czyli brakiem wrażliwości na bodźce węchowe [3]. Wśród wielu czynników, mogących wpływać na sprawność w zakresie odbioru bodźców zapachowych, istotne znaczenie dla eksperymentów związanych z zapachami mogą mieć wiek, płeć i stosowanie używek. Jak zwraca uwagę Gawęcki i Baryłko-Pikielna [5], zauważalne dysfunkcje w zmyśle powonienia pojawiają się około 60 roku życia, w szczególności w zakresie rozpoznawania bodźców zapachowych. Także Olofsson w swoich badaniach wykazał spadek wrażliwości węchowej u osób dorosłych, który rozpoczyna się już od 45 roku życia [12]. Uzyskanie precyzji i dokładności w oznaczeniach wykorzystujących zmysły ludzkie jest trudne, ale możliwe. Pierwszy człon nazwy analiza wskazuje, że badania wykorzystujące zmysły do oceny jakości związane są z wyodrębnieniem cech, części lub składników badanego produktu oraz zachodzących między nimi związków [2]. Analiza jest wiec procesem dynamicznym, przeprowadzonym w obiektywnych i powtarzalnych warunkach określonych w normie PN-ISO 5492. Najważniejszym jednak czynnikiem umożliwiającym uzyskanie precyzyjnych wyników, jest zespół sensoryczny. Zespół ten, po przejściu odpowiedniego szkolenia i treningu, jest w stanie dostarczyć wnikliwych i precyzyjnych informacji o sensorycznej jakości produktu, będącego przedmiotem oceny, oraz wpływu na nią różnych czynników zmienności surowcowych, technologicznych i innych. Zespół jest Środowiskowe aspekty jakości 68

poddawany kalibracji i monitoruje się rzetelność jego wyników tak samo, jak w innych dziedzinach analityki. W przypadku analizy sensorycznej rolę kalibracji instrumentu pomiarowego pełnią odpowiednie standardowe procedury selekcji wstępnej kandydatów na oceniających (opisane w części 1), szkolenie i trening. Procedury z tego zakresu ujęte są w normach międzynarodowych ISO oraz krajowych PN. Jak zwraca uwagę Baryłko- Pikielna należy podkreślić, że w analizie sensorycznej instrumentem pomiarowym jest zespół, a nie indywidualna osoba oceniająca, dlatego za wynik jednostkowy przyjmuje się zawsze wynik średni zespołu oceniającego, nie zaś wynik pojedynczego członka zespołu. Takie postępowanie uzasadnione jest faktem, że pewna indywidualna zmienność reakcji zmysłowych ludzi nawet specjalnie wybranych i wyszkolonych do prowadzenia ocen sensorycznych jest nieodłączną cechą funkcjonowania aparatu sensorycznego człowieka [1, s. 53]. Przyczyną tego, jak dalej zauważa Baryłko-Piekielna, są różnice w indywidualnych predyspozycjach fizjologicznych i psychicznych, takich jak pamięć sensoryczna, spostrzegawczość i ogólnie osobowość, a także wcześniejsze doświadczenia sensoryczne, różne u poszczególnych ludzi. Dzięki odpowiedniej selekcji, a w kolejnych etapach dzięki szkoleniu i zdobywaniu doświadczenia, różnice indywidualne ulegają pewnemu zmniejszeniu, nie jest jednak możliwe, aby zanikły całkowicie. Rys. 1 Schemat szkolenia, procedura wyboru i selekcja kandydatów do zespołu oceniającego Źródło: opracowanie własne na podstawie [1, 5, 16, 17, 21] Environmental aspects of quality 69

Procedurę wyboru i selekcji kandydatów do zespołu oceniającego (rys. 1) do badania uciążliwości zapachowej można by oprzeć na wymaganiach normy PN-EN ISO 8586 Analiza sensoryczna - Ogólne wytyczne wyboru, szkolenia i monitorowania wybranych oceniających i ekspertów oceny sensorycznej i innych zaleceń w literaturze przedmiotu. 3. Kodeks zachowania oceniających i członków zespołu wg PN-EN 13725 Warto zwrócić uwagę, że Norma PN-EN 13725:2007 Jakość powietrza. Oznaczenie stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej stawia członkom zespołu oceniającego wg EN 13725:2007 następujące warunki [13]: członkowie powinni mieć przynajmniej 16 lat oraz powinni być zdolni do przestrzegania instrukcji,- powinni być zmotywowani, aby sumienie wykonywać swoje zadanie, powinni być dyspozycyjni podczas całej sesji pomiarów, powinni być angażowani na wystarczająco długi okres, aby utworzyć i kontrolować historię pomiaru, na 30 minut przed pomiarem oflaktometrycznym oraz w czasie jego trwania członkom zespołu nie należy pozwalać palić, jeść, pić (z wyłączeniem wody), żuć gumy, członkowie zespołu powinni- zwracać dużą uwagę, by nie zakłócać własnej percepcji lub percepcji innych osób w pomieszczeniach przeprowadzania ocen, przez niedostatek higieny osobistej lub stosowanie perfum, dezodorantów, balsamów do ciała i innych kosmetyków, członkowie zespołu cierpiący na katar lub inną chorobę wpływającą na ich percepcję zapachu (np. ataki alergii, zatoki) powinni być wyłączeni z udziału w pomiarach, członkowie zespołu powinni przebywać w pomieszczeniu przeprowadzania ocen lub innym z porównywalnymi warunkami przez 15 minut przed rozpoczęciem pomiarów, aby zaadaptować się do tego środowiska zapachowego, w czasie pomiarów członkowie zespołu nie powinni porozumiewać się między sobą na temat wyników ich wyborów. W przypadku stosowania metody wymuszonego wyboru informowanie oceniających po pomiarze o poprawności ich wyborów może zwiększyć motywację podczas kolejnych pomiarów. W kontekście przedstawionych wymagań trzeba dodać, że wytyczne zawarte w EN 13725 pokrywają się w zasadzie z wymaganiami zawartymi w normach ogólnych w zakresie oznaczeń sensorycznych i w zaleceniach literatury przedmiotu, choć można znaleźć też pewne rozbieżności. Przykładowo, według normy PN-EN ISO 8586 oceniający przynajmniej 60 minut przed oceną nie powinni mieć kontaktu z tytoniem lub innym silnym zapachem, norma EN 13725 wspomina jedynie o 30 minutach. 4. Wielkość zespołu Jak zwraca uwagę Kośmider, określenie minimalnej liczebności zespołu osób oceniających zapach było jednym z najtrudniejszych zadań Grupy Roboczej WG2 w Komisji Jakości Powietrza Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego [10, s. 103]. W ostateczności stwierdzono, że do jakichkolwiek pomiarów minimalna liczebność zespołu po powtórnej weryfikacji nie powinna być mniejsza niż cztery osoby. Równocześnie Środowiskowe aspekty jakości 70

dodano zastrzeżenie, iż sprawność węchu musi być potwierdzona na podstawie testów badających określoną wrażliwość na odorant n-butanol. W świetle wytycznych zawartych w normach z zakresu analizy sensorycznej liczba czterech osób uczestniczących w ocenie podana w EN 13725 wydaje się niewystarczająca i wzbudza pewne wątpliwości. Analizując normy przedmiotowe w kontekście podanych wymagań dostrzec można, iż najczęściej wymaga się tu większej liczby członków zespołu. Poniżej zaprezentowano zestawienie wymagań dotyczących liczby osób w zespołach dokonujących odpowiednich oznaczeń. PN-EN 1230-1 Papier i tektura przeznaczone do kontaktu z żywnością. Analiza sensoryczna. Część 1: Zapach oraz Część 2: Obcy smak (skaza) zespół oceniający powinien składać się z co najmniej sześciu wybranych oceniających, Niemiecka norma DIN 10955 Sensorische Prüfung - Prüfung von Packstoffen und Packmitteln für Lebensmittel grupa osób badających składa się co najmniej z sześciu wybranych badaczy, PN-EN 1622 Jakość wody. Oznaczanie liczby progowej zapachu (TON) i liczby progowej smaku (TFN) liczba osób uzależniona jest od sposobu prowadzenia badań i wynosi od ośmiu wybranych oceniających w przypadku stosowania metody wyboru wymuszonego do co najmniej trzech w przypadku stosowania metody wyboru niewymuszonego, PN-ISO 6564 Analiza sensoryczna. Metodologia. Metody profilowania smakowitości wymaga od pięciu do ośmiu wybranych oceniających lub ekspertów, PN-EN ISO 8586 Analiza sensoryczna. Ogólne wytyczne wyboru, szkolenia i monitorowania wybranych oceniających i ekspertów oceny sensorycznej nie jest zalecane, aby zespół liczył mniej niż dziesięciu wybranych oceniających, PN-ISO 11035 Analiza sensoryczna. Identyfikacja i wybór deskryptorów do ustalenia profilu sensorycznego z użyciem metod wielowymiarowych w celu uwzględnienia indywidualnych różnic wymagana jest liczba co najmniej sześciu oceniających, PN-ISO 4121 Analiza sensoryczna. Metodologia. Ocena produktów żywnościowych przy użyciu metod skalowania liczba osób przeprowadzających badanie zależy od celu i wymaganej dokładności oceny. Ścisłych zasad postępowania w tym wglądzie nie ustala się, jednakże pewne zalecenia podaje norma ISO 6658, PN-ISO 6658 Analiza sensoryczna. Metodologia. Wytyczne ogólne. do każdej metody podane są wytyczne dotyczące minimalnej wymaganej liczby ekspertów, wybranych oceniających czy oceniających. Przykładowo, dla metody trójkątowej (często wykorzystywanej w pomiarach oflaktometrycznych) wymaga się minimum sześciu, lub piętnastu i więcej wybranych oceniających, a nawet dwudziestu pięciu oceniających, VDI 3940 B.1 i B2, Measurement of odour impact by field inspection Measurement of the impact frequency of recognizable odours (normy opracowane przez Zrzeszenie Inżynierów Niemieckich, stosowane w Europie do badań w terenie) podczas trwania pomiarów zespół powinien składać się z co najmniej dziesięciu osób rozmieszczonych w badanym obszarze w równomierny sposób. Prezentując powyższe zestawienie trzeba podkreślić, że liczba członków zespołu sensorycznego zależy nie tylko od metody oceny, lecz także od poziomu wyszkolenia osób biorących udział w eksperymencie. W normie 13725, kiedy jest mowa o zespole, używa się Environmental aspects of quality 71

określenia oceniający, a w terminologii analizy sensorycznej określenie to jest zarezerwowane dla każdej osoby biorącej udział w teście sensorycznym (PN-ISO 5492) nie wymaga się zatem od takich osób żadnego szkolenia. Odwołując się do schematu przedstawionego na rys. 1 i analizując wytyczne szczegółowe zawarte w wymaganiach dotyczących oznaczeń stężenia zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej można stwierdzić, że w przypadku tworzenia zespołu do oznaczeń jakości powietrza należałoby używać pojęcia wybrani oceniający. Z praktycznego punktu widzenia już na etapie tworzenia zespołu powinno się zadbać o to, by liczba członków zespołu była zdecydowanie większa z czego zdają sobie sprawę także autorzy normy EN 13725, gdyż można znaleźć tu zapisy zalecające większą liczbę osób oceniających, w celu polepszenia granicy powtarzalności i dokładności pomiaru. W dalszej części autorzy normy dodają, że za optimum można uznać udział 5 członków [13, s. 29]. Liczba ta wydaje się zbyt mała, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że po każdym pomiarze zaleca się powtórną weryfikację członków zespołu, aby wyłączyć osoby, które wykazują odchylania spowodowane czynnikami zdrowotnymi, swoistą nadwrażliwością lub anosmią w stosunku do zapachu analizowanej próbki. Właściwym wydaje się podejście zaprezentowane w normie PN-ISO 8586: powinno się wyszkolić od półtora do dwóch razy większą liczbę osób niż wymaga tego ostateczny skład zespołu. 5. Selekcja oceniających Aby oceniający stał się członkiem zespołu (wg EN 13725), otrzymane od niego dane powinny spełniać następujące kryteria: - antylogarytm z odchylenia standardowego S ITE 1, obliczonego z logarytmu (log 10 ) oceny produktu indywidualnego wyrażony w jednostkach masowego stężenia gazu odniesienia, powinien być mniejszy niż 2,3, - średnia geometryczna ocen progu indywidualnego ITE subst 2, wyrażonych w jednostkach masowego stężenia gazu odniesienia, powinna mieścić się miedzy 0,5-krotną a 2-krotną wartością odniesienia, przyjętą dla materiału odniesienia (dla n-butanolu od 62 µg/m 3 do 246 µg/m 3 ). Wymagania te, choć bardzo szczegółowe, skupiają się jedynie na pojedynczej substancji zapachowej, założono bowiem, że wrażliwość na materiał odniesienia będzie wyznacznikiem wrażliwości na inne substancje. Rozumiejąc konieczność przyjęcia takiego założenia, trzeba zwrócić uwagę, że w świetle wymagań stawianych wybranym oceniającym procedura selekcji powinna być zdecydowanie bardziej rozbudowana. Celem szkolenia powinno być zapoznanie oceniających z większą liczbą metod oznaczeń sensorycznych, poczynając do prostych metod przyporządkowania, rozpoznawania, metod różnicowych (takich jak parzysta, trójkątowa). Bodźce takie powinny być początkowo prezentowane jako pojedyncze substancje zapachowe. W dalszej kolejności można by spróbować oceniać próbki mieszane, w różnych proporcjach złożone z dwóch lub więcej składników. Podczas szkoleń warto by stosować substancje potencjalnie występujące w badaniach terenowych dotyczących uciążliwości zapachowych, poczynając od substancji o potencjalnie mniejszej uciążliwości zapachowej (np.: alkohol etylowy, dwutlenek azotu, 1 2 Odchylenie standardowe ocen progu indywidualnego Ocena progu indywidualnego dla znanej substancji Środowiskowe aspekty jakości 72

brom, fenol, heksanol) po substancje o istotnej lub wysokiej uciążliwości zapachowej (np.: krezol, chlor, dwutlenek siarki, ksylen, aldehyd octowy, skatol, oktanol, amoniak, kwas masłowy, pirydyna) [6, 9, 10, 26]. Należałoby także przeprowadzić szkolenie w zakresie posługiwania się skalami, a nawet w zakresie prób ustalania profili mieszanin substancji zapachowych [25]. Niewątpliwie tworzenie zespołu sensorycznego, procedury szkolenia i selekcji kandydatów zależą w dużej mierze od typu zespołu i metod, jakimi ma on pracować, niemniej urozmaicenie szkolenia nie tylko podniosłoby zdolności samych oceniających (znajomość metod, umiejętność stosowania różnych skali i opisu wrażeń), lecz także stanowiłoby zapewne czynnik zwieszający motywację poprzez zainteresowanie kandydatów. Pozytywna motywacja jest niezmiernie ważnym czynnikiem w całym procesie ocen sensorycznych. Osób, które charakteryzują się odpowiednią wrażliwością sensoryczną, ale które wykonywanie ocen sensorycznych nie interesuje lub nudzi, nie można efektywnie wykorzystać jako wybranych oceniających [1]. 5. Podsumowanie Jak wskazano na wstępie, w Polsce brak formalnych rozwiązań dotyczących oceny uciążliwości zapachowej. Propozycje zmierzające do uregulowania tej kwestii przez Kodeks przeciwdziałania uciążliwości zapachowej, będący w swej istocie dobrowolną deklaracją, z pewnością nie jest rozwiązaniem satysfakcjonującym. W świetle literatury przedmiotu, wiedzy z zakresu analizy sensorycznej oraz doświadczeń innych państw w zakresie oceny uciążliwości zapachowych wydaje się, że nie ma przeszkód, aby podjąć kroki zmierzające do prawnego unormowania tej kwestii także w naszym kraju. Przy wyborze osób do oznaczeń odorometrycznych najważniejszą zasadą jest, aby zespół miał charakter reprezentatywny dla populacji. Przyjęcie tej zasady sprawi, iż uzyskany wynik będzie zbliżony do średniej ocen, którą otrzymano by przy wykorzystaniu do badań bardzo licznej grupy. Zastosowanie odpowiednich procedur selekcji oceniających pozwoli na spełnienie oczekiwań odnośnie zapewnienia precyzyjnych, powtarzalnych i odtwarzalnych wyników znaczeń. Omawiana Norma PN-EN 13725, pomimo zastrzeżeń przedstawionych w opracowaniu, może stanowić metodyczną podstawę do wprowadzenia przepisów prawa, które regulowałaby kwestie jakości powietrza nie tylko w zakresie parametrów fizyko-chemicznych, lecz również tych związanych z odczuwaniem przez zmysł węchu nieprzyjemnych, często szkodliwych dla ludzkiego zdrowia zapachów. Źródło finansowania: Publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych Wydziałowi Towaroznawstwa Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego Literatura [1] Baryłko-Pikielna N., Matuszewska I., Sensoryczne badania żywności, Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2009 s. 51-87, 202-203. [2] Borowski J., Analiza czy ocena? Organoleptyczna czy sensoryczna? Przegląd Mleczarski 2004, nr 6 s. 4-10. [3] Development of a dynamic olfactometer Lab, Nicolai R. E. i in., An ASAE Meeting Presentatio, Paper No. 974019 Environmental aspects of quality 73

https://www.sdstate.edu/abe/faculty/upload/dev-of-olfactometry-lab-no- 974019.pdf (dostęp 15.10.2015). [4] DIN 10955:2004-06 Sensorische Prüfung - Prüfung von Packstoffen und Packmitteln für Lebensmittel. [5] Gawęcki J., Baryłko-Pikielna N, Zmysły a jakości żywności i żywienia, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2007 s. 47-48. [6] Hławiczka S., Uciążliwość zapachowa jako element ocen oddziaływania na środowisko, Prace Naukowe Instytutu Inżynierii Ochrony środowiska Politechniki Wrocławskiej, Seria: Monografie 36, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1993, s. 20. [7] Indoor Air Quality in Office Buildings, A Technical Guide A Report of the Federal-Provincial Advisory Committee on Environmental and Occupational Health, Minister of Supply and Services Canada 1995 http://publications.gc.ca/collections/collection/h46-2-93-166erev.pdf (dostęp 8.10.2015). [8] Korolec M., Odpowiedź na interpelację nr 34292 w sprawie uciążliwości zapachowej związanej z działalnością ferm zwierząt oraz niektórych zakładów przemysłowych, Warszawa, 16-09-2015, http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacjatresc.xsp?key=55977d1e (dostęp 15.12.2015). [9] Kostyro K., Wargocki P., Pomiar zapachów i odczuwalnej jakości powietrza w pomieszczeniach, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 2012, str. 13-24, 6-76, 276-285. [10] Kośmider J., Mazur-Chrzanowska B., Wyszyński B., Odory, PWN, Warszawa 2012, str. 47, 102-103. [11] Nicell J. Assessment and regulation of odor impacts, Atmospheric Environment 2009, no.1 43(1), p. 196-206. [12] Olofsson j. K., Influences of Cognition and the ApoE Gene, Department of Psychology, Umeå University, Sweden, 2008, http://umu.divaportal.org/smash/get/diva2:142153/fulltext01.pdf (dostęp 20.10.2015). [13] PN-EN 1230-1: 2004 Papier i tektura przeznaczone do kontaktu z żywnością. Analiza sensoryczna. Część 1: Zapach oraz Część 2 Obcy smak (skaza). [14] PN-EN 13725: 2007 Jakość powietrza. Oznaczenia stężenie zapachowego metodą olfaktometrii dynamicznej. [15] PN-EN 1622: 2006 Analiza wody. Oznaczanie liczby progowej zapachu (TON) i liczby progowej smaku (TFN). [16] PN-EN ISO 5492: 2009 Analiza sensoryczna. Terminologia. [17] PN-EN ISO 8586:2014-03 Analiza sensoryczna. Ogólne wytyczne wyboru, szkolenia i monitorowania wybranych oceniających i ekspertów oceny sensorycznej. [18] PN-ISO 11035: 1999 Analiza sensoryczna. Identyfikacja i wybór deskryptorów do ustalenia profilu sensorycznego z użyciem metod wielowymiarowych. [19] PN-ISO 4121 Analiza sensoryczna. Metodologia. Ocena produktów żywnościowych przy użyciu metod skalowania. (norma wycofana bez zastąpienia) [20] PN-ISO 6564 Analiza sensoryczna. Metodologia. Metody profilowania smakowitości. (norma wycofana bez zastąpienia) [21] PN-ISO 6658 Analiza sensoryczna. Metodologia. Wytyczne ogólne. (norma wycofana bez zastąpienia) [22] Sówka I., Metody identyfikacji odorotwórczych gazów emitowanych z obiektów przemysłowych, Prace Naukowe Instytutu Inżynierii Ochrony środowiska Politechniki Wrocławskiej nr 90, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2011, str. 7-10, 51-53. Środowiskowe aspekty jakości 74

[23] VDI 3940 B.1, Measurement of odour impact by field inspection Measurement of the impact frequency of recognizable odours Grid measurement, Verein Deutscher Ingenieure, Berlin, Beuth Verlag, 2006. [24] VDI 3940 B.2, Measurement of odour impact by field inspection Measurement of the impact frequency of recognizable odours Plume measurement, Verein Deutscher Ingenieure, Berlin, Beuth Verlag, 2006. [25] VDI 3940 B.4 (wersja robocza) Determination of the hedonic odour tone Polarity profiles, Verein Deutscher Ingenieure, Berlin, Beuth Verlag, 2008. [26] Współczesna problematyka odorów, pod red. Szynkowskiej.M. I., Zwodziak J., Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 2010, str. 92-109.. [27] Ziobro K., Interpelacja nr 34292 do ministra środowiska w sprawie uciążliwości zapachowej związanej z działalnością ferm zwierząt oraz niektórych zakładów przemysłowych, Łańcut, 19 sierpnia 2015 r. http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/interpelacjatresc.xsp?key=2c40f89f (dostęp 10.11.2015) (Streszczenie) Artykuł przedstawienia wybrane problemy związane z wykorzystaniem metod sensorycznych w ocenie jakości powietrza. Na podstawie wymagań określonych w normie PN-EN 13725 dokonano analizy porównawczej z wymaganiami ujętymi w normach przedmiotowych z zakresu analizy sensorycznej oraz literaturze przedmiotu. Omówiono zasady tworzenie zespołu w analizie sensorycznej, selekcję oceniających, wielkość zespołu wykorzystywanego w oznaczeniach odorymetrycznych oraz zasady zachowania oceniających podczas oznaczeń. SENSORY METHODS IN THE ASSESSMENT OF AIR QUALITY Summary The article presents selected problems associated with the use of sensory methods in the assessment of air quality. On the basis of requirements specified in PN-EN 13725, a comparative analysis with the subject standards in the field of sensory analysis and available literature has been performed. The principles of building the team in sensory analysis, selection of assessors, the size of the panel used in odorimetry, and rules of behavior during sensory assessments have been discussed. Dr inż. Paweł Turek Dr hab. inż. Renata Salerno-Kochan, prof. UEK Dr inż. Artur Wolak Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Towaroznawstwa, Katedra Towaroznawstwa Przemysłowego turekp@uek.krakow.pl Environmental aspects of quality 75