ATLAS PTAKÓW LĘGOWYCH GLIWIC

ATLAS PTAKÓW LĘGOWYCH GLIWIC rozmieszczenie i liczebność w latach 1988 1990 ATLAS OF THE BREEDING BIRDS OF GLIWICE DISTRIBUTION AND NUMBERS IN THE PERIOD 1988 1990

ANNALS OF THE UPPER SILESIAN MUSEUM IN BYTOM NATURAL HISTORY NO. 17 ATLAS OF THE BREEDING BIRDS OF GLIWICE distribution and numbers in the period 1988 1990 Badania terenowe i teksty Jacek Betleja, Piotr Cempulik, Zbigniew Chrul, Tomasz Grochowski, Mariusz Ostański, Gustaw Schneider, Dariusz Szlama Opracowanie materiału Jacek Betleja, Dariusz Szlama Bytom, July 2007

ROCZNIK MUZEUM GÓRNOŚLĄSKIEGO W BYTOMIU PRZYRODA NR 17 ATLAS PTAKÓW LĘGOWYCH GLIWIC rozmieszczenie i liczebność w latach 1988 1990 Badania terenowe i teksty Jacek Betleja, Piotr Cempulik, Zbigniew Chrul, Tomasz Grochowski, Mariusz Ostański, Gustaw Schneider, Dariusz Szlama Opracowanie materiału Jacek Betleja, Dariusz Szlama Bytom, lipiec 2007

Redakcja Editorial board: Roland Dobosz (Redaktor Naczelny Head Editor), Piotr Cempulik, Tadeusz B. Hadaś, Krystyna Holeksa, Jacek Betleja, Tomasz Grochowski Adres redakcji Manuscript submission: Dział Przyrody, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu Department of Natural History, Upper Silesian Museum in Bytom pl. Jana III Sobieskiego 2, 41 902 Bytom, Poland Tel./fax + 48 0 32 281 34 01 e-mail: mgbytom@us.edu.pl Opracowanie materiałów było możliwe dzięki pomocy Polskiego Forum Ekologicznego przy Samorządowym Forum Społeczno-Gospodarczym w Pyskowicach Skład, redakcja techniczna: Krystyna Holeksa Projekt obwoluty: Witold Ryka Zdjęcia: Jacek Szudak (1 i 4 strona obwoluty oraz str.: 9, 10 14, 16, 18, 21), Marcin Karetta (mazurek na 4 stronie obwoluty), Michał Radziszewski (wróbel na 1 stronie obwoluty), Mariusz Ostański (str.: 10, 13 16, 28, 31, 46), Jacek Betleja (str. 34) Tłumaczenie: Michał Skóra World List abbreviation: Roczn. Muz. górnośl. (Przyr.) Issued 4 July 2007 Zalecane cytowanie: Betleja J., Cempulik P., Chrul Z., Grochowski T., Ostański M., Schneider G., Szlama D. 2007. Atlas ptaków lęgowych Gliwic, rozmieszczenie i liczebność w latach 1988 1990. Roczn. Muz. górnośl. (Przyr.) 17: 158 pp./ss. Copyright by Upper Silesian Museum, Bytom, July 2007 PL ISSN 0068-466X Printed in Poland

SPIS TREŚCI Contents I. Wstęp... 7 II. Teren badań... 8 A. Typy środowisk przyrodniczych... 9 B. Powierzchnie próbne... 17 III. Metody badań i opracowanie wyników... 35 IV. Wyniki... 36 A. Omówienie gatunków lęgowych... 36 B. Rozmieszczenie i liczebność wybranych gatunków ptaków lęgowych w polach atlasowych... 62 C. Podsumowanie... 152 Literatura... 155 Summary... 156 Fot. 1. Gliwice zdjęcie satelitarne. Gliwice a satellite picture taken in 1991. 5

6 Ryc. 1. Plan Gliwic. Gliwice the city map.

I. Wstęp W Polsce badania nad ptakami miast zapoczątkowano tuż po II wojnie światowej (Szarski 1955), a pionierskie prace nad liczebnością ornitofauny środowisk miejskich wykonał Tomiałojć (1970). Natomiast pierwsze podsumowania wiedzy na ten temat przedstawił Strawiński (1970 i 1971). W ostatniej dekadzie minionego wieku zaczęły się w Polsce intensywniej rozwijać badania nad ptakami miast wykonywane metodą atlasową. Uzyskane w nich wyniki stanowią istotne uzupełnienie badań dynamiki populacji wielu gatunków i czynników ją regulujących oraz umożliwiają monitorowanie procesu synurbizacji. Niektóre rezultaty wykorzystano także do planowania przestrzennego (np. Betleja, Cempulik 1993, Chrul 1997 i Cempulik 2001). W granicach administracyjnych miasta oprócz terenów miejskich (zurbanizowanych) mieści się wiele różnych środowisk, z których większość spotyka się również poza jego granicami. Tereny miejskie to nie tylko zwarta zabudowa, będąca dla ptaków namiastką środowiska skalnego. Strawiński (1963) zwraca uwagę na fakt, że zasadniczą cechą wyróżniającą środowisko miejskie to przede wszystkim znaczne zagęszczenie ludzi (powyżej 400 osób/km 2 ) i towarzyszących im zwierząt, szczególnie kotów i szczurów. Warto tu zaznaczyć, że w niektórych częściach Gliwic zagęszczenie ludzi przekracza 4000 osób/km 2. Istotny jest również fakt, że tereny zurbanizowane są wyspą ciepła i odpadów komunalnych (resztki żywności i ścieki). Widocznym objawem dostosowania się ptaków do terenów zurbanizowanych jest zmniejszenie się ich lęku przed człowiekiem. Bardzo rzadko dotyczy to drapieżników, a z reguły ich ofiar, które zbliżają się do człowieka i w ten sposób zyskują parasol ochronny przed drapieżnikami. W ostatnich kilkunastu latach opublikowano w Polsce wyniki badań nad awifauną lęgową takich miast jak Świebodzin (Jermaczek et al. 1990), Sulechów (Czwałga 1992), Gorzów (Jermaczek et al. 1992), Jasło (Stój, Dyczkowski 2002), Leszno (Kuźniak 1996), Przemyśl (Kunysz, Kurek 1997), Warszawa (Luniak et al. 2001) i Poznań (Ptaszyk 2003). Warto również zwrócić uwagę na ukazanie się ostatnio publikacji omawiających awifaunę lęgową takich metropolii leżących w niedużej odległości od granic Polski jak Berlin (Otto, Witt 2002) i Praga (Fuchs et al. 2004). Niniejsza publikacja ma na celu przedstawienie opracowanego materiału z badań przeprowadzonych w latach 1988 1990 nad rozmieszczeniem i liczebnością ptaków lęgowych w granicach administracyjnych miasta Gliwice. Do tej pory nie ukazała się żadna praca podsumowująca wyniki tych badań, a niektóre wstępne dane ilościowe zostały jedynie zamieszczone w monografii faunistycznej Ptaki Śląska (Dyrcz et al. 1991) i w pracy Chrula (1997). 7

II. Teren badań Gliwice leżą na Wyżynie Katowickiej, a zachodnie skraje miasta należą już do Kotliny Raciborskiej. Przez miasto przepływa rzeka Kłodnica i jej dopływ Bytomka. Miasto powstało na skrzyżowaniu dawnych szlaków handlowych biegnących ze wschodu przez Kraków, z zachodu przez Wrocław i Opole oraz z południa przez bramę Morawską. Najstarsza wzmianka o Gliwicach pochodzi z drugiej połowy XIII wieku, a najintensywniejszy proces urbanizacji i industrializacji przypada na drugą połowę XIX i początek XX wieku. W okresie badań miasto zajmowało powierzchnię 134 km 2 i liczyło około 214 tys. mieszkańców (Rocznik Statystyczny 1993). Obszar objęty badaniami wyznaczony został na podstawie granic przedstawionych na opublikowanym planie miasta i przerysowanych na mapę topograficzną w skali 1:25 tys. (ryc. 1). Ta mapa była podstawą działań zespołu w terenie, a każdy z obserwatorów miał przypisaną inną część miasta (ryc. 2): Zbigniew Chrul 4145,0 ha (311 wydzieleń), Gustaw Schneider 2491,0 ha (125 wydzieleń), Jacek Betleja 2352,0 ha (144 wydzielenia), Tomasz Grochowski 1367,5 ha (114 wydzieleń), Piotr Cempulik 1373,0 ha (91 wydzieleń), Mariusz Ostański 1328,5 ha (119 wydzieleń). Po zakończonych badaniach i podsumowaniu szczegółowego opisu poszczególnych części miasta okazało się, że łączna powierzchnia objęta badaniami wynosiła 130,57 km 2. Ryc. 2. Obszar miasta podzielony na tereny objęte penetracją poszczególnych autorów. 8

A. Typy środowisk przyrodniczych Na badanym obszarze Gliwic (130,57 km 2 ) wyróżniono 15 podstawowych typów środowisk przyrodniczych. Scharakteryzowano je poniżej z uwzględnieniem procentowego ich udziału w powierzchni miasta oraz przedstawiono rozmieszczenie ich głównych typów na ryc. 3 (str. 17). Pola uprawne (33,0%) (4311,5 ha, w 118 wydzieleniach, średnio 36,5 ha w kwadracie, zakres 1-98 ha, SD=26,1) Zajmowały peryferia Gliwic. Były to przede wszystkim wielkoobszarowe pola z uprawami zbóż, ubogie w miedze, zadrzewienia i krzewy. Mniejsze pola wykorzystywane były pod inne uprawy, np. rzepak, kukurydzę i ziemniaki. Fot. 2. Agrocenoza, a na horyzoncie Las Dąbrowa (fot. Jacek Szudak) Agrocenosis, the Dąbrowa forest in the background Lasy (11,5%) (1506,5 ha, w 44 wydzieleniach, średnio 34,2 ha w kwadracie, zakres 1 99 ha, SD=28,7) Lasy stanowiły zwarte kompleksy drzewostanów liściastych i mieszanych, w różnym wieku, w przewadze z dobrze rozwiniętym podszytem. Największy kompleks leśny Las Łabędzki o powierzchni około 850 ha znajdował się w północnej części miasta. Przeważająca jego część to teren wojskowy i stąd prawie całkowicie wyłączony był z penetracji ludzkiej. Do tego typu środowiska zaliczono także Park Kultury i Wypoczynku, który jedynie z nazwy jest parkiem, a zdecydowanie ma charakter leśny, nawet w tej części gdzie znajdują się alejki i ławki. 9

Fot. 3. Fragment Lasu Łabędzkiego (fot. Mariusz Ostański) A part of the Łabędzki forest Fot. 4. Park Kultury i Wypoczynku przy ul. Chorzowskiej (fot. Jacek Szudak) Park Kultury i Wypoczynku in Chorzowska street 10

Tereny przemysłowe i szlaki komunikacyjne (10,8%) (1411,0 ha, w 116 wydzieleniach, średnio 12,2 ha w kwadracie, SD=16,0, zakres 0,5 78,0 ha) Były to tereny zakładów przemysłowych, drogi i tory kolejowe. Największy z zakładów przemysłowych kompleks BUMAR Łabędy i Huta Łabędy, zajmował około 200 ha w północnej części miasta. Fot. 5. Widok z wiaduktu drogi krajowej Bytom-Gliwice na torowiska i fragment powierzchni próbnej Ogródki działkowe (fot. Jacek Szudak). The view from a bridge, above the Bytom-Gliwice road, over the peat land and a part of allotment gardens census plot Łąki i pastwiska (7,4%) (971,5 ha, w 91 wydzieleniach, średnio 10,7 ha w kwadracie, zakres 1 75 ha, SD=11,4) Łąki były regularnie koszone, czasami podmokłe. Część z nich położona była w dolinach potoków. Pastwiska znajdowały się przede wszystkim w północno-zachodniej części miasta. Ugory i nieużytki (6,2%) (807,0 ha, w 73 wydzieleniach, średnio 11,1 ha w kwadracie, zakres 1 59 ha, SD=15,3) Ugory, miejscami podmokłe, porośnięte były roślinnością zielną i krzewami. Nieużytki stanowiły tereny w pobliżu zakładów przemysłowych, ogródków działkowych oraz zajmowały część poligonów wojskowych. Zabudowa wiejska (5,5%) (721,0 ha, w 58 wydzieleniach, średnio 12,4 ha w kwadracie, zakres 0,5 56,5 ha, SD=13,7 ha) Była to najczęściej zabudowa typu ulicówki, do której przylegały ogródki z drzewami owocowymi. Domy bywały rozlokowane w zwartej zabudowie (np. Ostropa i Wójtowa Wieś) lub bardziej rozproszone zbliżonej do willowej (np. Brzezinka). 11

Zabudowa willowa (5,1%) (663 ha, w 53 wydzieleniach, średnio 12,5 ha w kwadracie, zakres 1 44 ha, SD=11,1) Osiedla domów jednorodzinnych, willi stanowiła zabudowa w znacznej części z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Przy domach tych znajdowały się niewielkie ogródki z drzewami owocowymi i grządkami. Natomiast pobocza dróg porastały szpalery drzew, głównie lip Tilia sp. i topól Populus sp. Zwarta zabudowa (4,3%) (557 ha, w 35 wydzieleniach, średnio 15,9 ha w kwadracie, zakres 0,5-67 ha, SD=16,3) Znajdował się w centrum miasta wokół rynku i wzdłuż głównych ulic. Znajdowały się tam 3 5-piętrowe secesyjne kamienice, małe skwery i pojedyncze drzewa. Fot. 6. Fragment ul. Wieczorka (fot. Jacek Szudak). A part of Wieczorka street Fot. 7. Plac Inwalidów Wojennych (fot. Jacek Szudak). Inwalidów Wojennych square 12

Fot. 8. Fragment ul. Korfantego (fot. Jacek Szudak). A part of Korfantego street Zadrzewienia (3,9%) (506,5 ha, w 98 wydzieleniach, średnio 5,2 ha w kwadracie, zakres 0,5 21,0, SD=4,3) Maksymalnie miały one powierzchnię nawet kilkunastu hektarów i stanowiły je często: olchy Alnus sp. i topole oraz robinie akacjowe Robinia pseudoacacia przeważnie z gęstym podszytem, a także głogi Crataegus spp. i tarnina Prunus spinosa. Znajdowały się wśród pól tworząc niewielkie kępy wzdłuż cieków wodnych. Inne były przy parkingach, wokół zakładów przemysłowych i na terenach ruderalnych. Do zadrzewień zaliczono także sady. Fot. 9. Stare drzewa owocowe w ogródkach działkowych w Szobiszowicach (fot. Mariusz Ostański). The old fruit trees in the allotment gardens in Szobiszowice 13

Ogródki działkowe (3,5%) (460 ha, w 55 wydzieleniach, średnio 8,4 ha w kwadracie, zakres 0,5 44,0 ha, SD=8,3) Większość ogródków działkowych założono w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, ale w najstarszych z nich roślinność drzewiasta z pierwszej połowy XX wieku zachowała się sporadycznie. Cechą wszystkich ogródków działkowych była obecność altanek. Osiedla blokowe (3,1%) (404,5 ha, w 32 wydzieleniach, średnio 12,6 ha w kwadracie, zakres 1 55,0 ha, SD=13,6) Były to osiedla wielopiętrowych bloków, powstałe od lat sześćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wieku, zazwyczaj z dużymi obszarami otwartymi, porośniętymi roślinnością zielną oraz jedynie z pojedynczymi, niewysokimi drzewami. Fot. 10. Osiedle blokowe im. Gwardii Ludowej (fot. Jacek Szudak). Gwardii Ludowej block-of-flats area Fot. 11. Osiedle blokowe im. Powstańców Śląskich (fot. Mariusz Ostański). Powstańców Śląskich block-of-flats area 14

Fot. 12. Osiedle blokowe im. Milenium (fot. Mariusz Ostański) Millenium block-of-flats area Tereny ruderalne i poprzemysłowe (2,8%) (370,0 ha, w 62 wydzieleniach, średnio 6,0 ha w kwadracie, zakres 1 28 ha, SD=6,0) Te otwarte tereny znajdowały się przy zakładach przemysłowych, szlakach kolejowych, wysypiskach śmieci, na składowiskach gruzu budowlanego i popiołów. Obszary te były zdecydowanie bardziej przekształcone niż ugory i znajdowały się tam elementy wytworzone przez człowieka. Fot. 13. Środowisko ruderalne przy dawnej piaskowni w Żernikach (fot. Mariusz Ostański) Industrial wastelands habitat by an old sand pit in Żerniki 15

Parki, cmentarze, skwery i zieleńce (1,1%) (138 ha, w 27 wydzieleniach, średnio 5,1 ha w kwadracie, zakres 0,5 35,5 ha, SD=6,7) Zakwalifikowano tu parki, cmentarze oraz te skwery i zieleńce, które były przynajmniej częściowo zadrzewione. Tereny wodne (0,9%) (116 ha, w 21 wydzieleniach, średnio 5,5 ha w kwadracie, zakres 0,5 27 ha, SD=6,2 ha) Stanowiły je wszystkie wody powierzchniowe, tj. Kanał Gliwicki wraz z portem, Jezioro (kąpielisko) Czechowice, fragment zbiornika Dzierżno Duże przy ujściu Kłodnicy, zbiorniki osadowe (osadniki), glinianki, stawy, oczka wodne, baseny i przyległe zbiorniki wodne odkrytego kąpieliska miejskiego. Fot. 14. Zbiorniki wodne przy ul. Portowej (fot. Mariusz Ostański). Water reservoirs in Portowa street Inne tereny (0,9%) (113,5 ha, w 21 wydzieleniach, średnio 5,4 ha w kwadracie, zakres 0,5 21 ha, SD=6,5) Zaliczono tu boiska sportowe, zabudowane tereny wojskowe, parkingi, korty tenisowe. Fot. 15. Widok dworca PKP od strony wejścia głównego (fot. J. Szudak). The railway station with its main entrance 16

B. Powierzchnie próbne Na terenie miasta wyznaczono 10 powierzchni próbnych, reprezentujących różne środowiska przyrodnicze. Ich rozmieszczenie przedstawiono na ryc. 3. Ryc. 3. Położenie powierzchni próbnych. The location of the plots. Powierzchnia nr 1 Starówka (11 gatunków) Obejmowała 15,0 ha zwartej zabudowy, ograniczonej niegdyś wałami obronnymi, a obecnie ulicami Górnych i Dolnych Wałów. Powierzchnia miała kształt owalny, z centralnie położonym rynkiem, z którego każdego rogu wychodziły dwie ulice. Zabudowę stanowiły tu przede wszystkim około 100-letnie, trzy- i czteropiętrowe kamienice z podwórkami, z reguły pozbawionymi roślinności. Największe trawniki znajdowały się w pobliżu 17

kościoła pw. Wszystkich Świętych. Tam też znajdowało się największe skupisko drzew i krzewów. Natomiast w innych miejscach występowały tylko pojedyncze drzewa i krzewy. Elewacje wielu kamienic posiadały różnego rodzaju szczeliny, a nawierzchnie jezdni i chodników były wyasfaltowane, wybrukowane lub wyłożone płytami betonowymi. Fot. 16. Widok z ul. Korfantego na kościół p.w. Wszystkich Świętych (fot. Jacek Szudak) The All Saints church seen from Korfantego street Tab. 1. Powierzchnia próbna nr 1 Starówka (15,00 ha). Old town census plot (15,00 ha). Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Passer domesticus wróbel 216 228 159 134,0 57,0 Streptopelia decaocto sierpówka 106 89 67 58,2 24,8 Apus apus jerzyk 25 33 27 18,9 8,0 Corvus monedula kawka 11 12 17 8,9 3,8 Columba livia f. urbana gołąb miejski 9 7 9 5,6 2,4 Turdus merula kos 9 7 6 4,9 2,1 Carduelis chloris dzwoniec 3 2 3 1,8 0,8 Phoenicurus ochruros kopciuszek 2 2 3 1,6 0,7 Falco tinnunculus pustułka 1 1 1 0,7 0,3 Sylvia curruca piegża 1 0 0 0,2 0,1 Columba palumbus grzywacz 0 1 0 0,2 0,1 Razem Total 383 382 292 234,9 100,0 18

Powierzchnia nr 2 Osiedle blokowe im. M. Kopernika (20 gatunków) Powierzchnia obejmowała 36,6 ha osiedla, położonego w północno-zachodniej części miasta. Tworzyły je bloki z wielkiej płyty, zbudowane na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Wśród nich przeważały bloki 10 12-piętrowe. Większość budynków posiadała szczeliny między płytami i nie osłonięte otwory wentylacyjne. Kilkunastoletnie drzewa i krzewy rosły na powierzchni około 0,2 ha. Tab. 2. Powierzchnia próbna nr 2 Osiedle bloków z wielkiej płyty im. M. Kopernika (36,60 ha). M. Kopernik block-of flats census plot (36,60 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1988 1990 1988 1990 Passer domesticus wróbel 371 233 82,5 84,2 Streptopelia decaocto sierpówka 16 20 4,9 5,0 Phoenicurus ochruros kopciuszek 15 12 3,7 3,8 Passer montanus mazurek 8 3 1,5 1,5 Parus major bogatka 4 4 1,1 1,1 Sylvia communis cierniówka 2 3 0,7 0,7 Sylvia atricapila kapturka 1 3 0,5 0,6 Phylloscopus trochilus piecuszek 1 3 0,5 0,6 Falco tinnunculus pustułka 1 2 0,4 0,4 Sturnus vulgaris szpak 1 1 0,3 0,3 Pica pica sroka 1 1 0,3 0,3 Erithacus rubecula rudzik 1 1 0,3 0,3 Fringilla coelebs zięba 1 1 0,3 0,3 Phylloscopus collybita pierwiosnek 1 0 0,1 0,1 Turdus merula kos 1 0 0,1 0,1 Corvus monedula kawka 1 0 0,1 0,1 Coccothraustes coccothraustes grubodziób 0 1 0,1 0,1 Parus palustris sikora uboga 0 1 0,1 0,1 Carduelis chloris dzwoniec 0 1 0,1 0,1 Parus montanus czarnogłówka 0 1 0,1 0,1 Razem Total 426 291 98,0 100,0 19

Powierzchnia nr 3 Dzielnica willowa Wilcze Gardło (21 gatunków) Obejmowała 28,0 ha i położona była na południowo-zachodnim obrzeżu Gliwic. W przeważającej części zabudowę jej stanowiły domy jedno- i dwurodzinne, wybudowane w latach trzydziestych XX wieku. Tab. 3. Powierzchnia próbna nr 3 Dzielnica willowa Wilcze Gardło (28,00 ha) Detached-house area Wilcze Gardło census plot (28,00 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Passer domesticus wróbel 160 170 145 56,5 60,6 Streptopelia decaocto sierpówka 22 26 18 7,9 8,4 Sturnus vulgaris szpak 13 15 12 4,8 5,1 Apus apus jerzyk 10 15 10 4,2 4,5 Corvus monedula kawka 11 12 9 3,8 4,1 Parus major bogatka 7 8 8 2,7 2,9 Passer montanus mazurek 6 9 7 2,6 2,8 Phoenicurus ochruros kopciuszek 5 7 7 2,3 2,4 Turdus merula kos 4 5 4 1,5 1,7 Pica pica sroka 3 4 4 1,3 1,4 Hirundo rustica dymówka 2 3 2 0,8 0,9 Sylvia atricapilla kapturka 5 1 1 0,8 0,9 Sylvia curruca piegża 2 2 3 0,8 0,9 Sylvia borin gajówka 2 2 3 0,8 0,9 Parus caeruleus modraszka 3 1 1 0,6 0,6 Emberiza citrinella trznadel 1 2 2 0,6 0,6 Carduelis chloris dzwoniec 2 1 1 0,5 0,5 Serinus serinus kulczyk 0 1 2 0,4 0,4 Sylvia communis cierniówka 0 1 0 0,1 0,1 Carduelis cannabina makolągwa 1 0 0 0,1 0,1 Strix aluco Puszczyk 0 1 0 0,1 0,1 Razem Total 259 286 239 93,3 100,0 20

W centrum tego osiedla, jak i na jednej z ulic przeważała zabudowa domów wielorodzinnych, wybudowanych przed II wojną światową. Znajdował się tam również mały stadion sportowy. Prawie każda z posesji posiadała własny ogródek, jednak stare drzewa występowały nielicznie. Starsze drzewa znajdowały się tylko przy wejściu na stadion sportowy, przy ulicy domów wielorodzinnych i w samym centrum osiedla. Powierzchnia nr 4 Zabudowa wiejska Bojków (29 gatunków) Obejmowała 14,0 ha położonej na południu Gliwic wsi Bojków. 40% tej powierzchni zajmowała typowa zabudowa wiejska. W przewadze składała się ona z jednopiętrowych Fot. 17. Zabudowa wiejska w Żernikach (fot. Jacek Szudak). The cottages in Żerniki Fot. 18. Fragment ulicy Ligockiej (fot. Jacek Szudak). A part of Ligocka street 21

domów zbudowanych w latach 1945 1965, towarzyszących im budynków gospodarczych oraz z utwardzonych podwórek. Ponad 35% powierzchni zajmowały ogrody, położone na tyłach zabudowań gospodarczych. Były one obsadzone krzewami i drzewami owocowymi w wieku 10 40 lat, a w niektórych z nich uprawiano warzywa. W części północnej powierzchni ogrody graniczyły z polami uprawnymi, a przez część z nich przepływał strumień zanieczyszczony ściekami gospodarczymi, wzdłuż którego rosły kilkudziesięcioletnie olchy. Resztę powierzchni zajmowały pozostałości budynków gospodarczych i drogi, z których dwie główne miały nawierzchnię asfaltową. W kilku miejscach drogi te obsadzone były kilkudziesięcioletnimi topolami i wierzbami. Tab. 4. Zabudowa wiejska Bojków (14,00 ha). Village-style area Bojków (14,00 ha). Gatunek Species Passer domesticus wróbel Streptopelia decaocto sierpówka Hirundo rustica dymówka Strunus vulgaris szpak Pica pica sroka Parus major bogatka Phoenicurus ochruros kopciuszek Delichon urbica oknówka Columba palumbus grzywacz Turdus merula kos Sylvia curruca piegża Carduelis chloris dzwoniec Passer montanus mazurek Parus caeruleus modraszka Fringilla coelebs zięba Sylvia atricapilla kapturka Carduelis carduelis szczygieł Hippolais icterina zaganiacz Sylvia communis cierniówka Athene noctua pójdźka Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 46 52 57 36,9 39,9 15 7 8 7,1 7,7 9 7 8 5,7 6,2 10 6 7 5,5 5,9 7 8 8 5,5 5,9 9 5 4 4,3 4,6 7 5 5 4,0 4,4 5 3 4 2,9 3,1 4 4 4 2,9 3,1 2 4 4 2,4 2,6 3 2 3 1,9 2,1 2 3 3 1,9 2,1 2 3 2 1,7 1,8 2 2 2 1,4 1,5 1 2 2 1,2 1,3 2 1 2 1,2 1,3 1 1 1 0,7 0,8 3 0 0 0,7 0,8 2 0 1 0,7 0,8 1 1 1 0,7 0,8 22

Erithacus rubecula rudzik Muscicapa striata muchołówka szara Motacilla alba pliszka siwa Phoenicurus phoenicurus pleszka Serinus serinus kulczyk Carduelis cannabina makolągwa Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Corvus monedula kawka Oriolus oriolus wilga Razem Total 1 0 1 0,5 0,5 1 1 0 0,5 0,5 1 0 1 0,5 0,5 1 1 0 0,5 0,5 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 142 118 128 92,4 100,0 Powierzchnia nr 5 Ogródki działkowe Kwiat Jabłoni (15 gatunków) Powierzchnia ta obejmowała 19,7 ha i położona była nieopodal osiedla blokowego im. M. Kopernika. Około 60% stanowiących ją ogródków zostało zagospodarowanych w latach 1975 1990. Każdy ogródek działkowy posiadał altankę. Zakrzaczenia i zadrzewienia były tu młode i ubogie. Drzewa owocowe były w większości kilkuletnie i otoczone często ozdobnymi krzewami i żywopłotami. Na terenie ogródków występowało dużo zdziczałych kotów. Tab. 5. Ogródki działkowe (19,70 ha). Allotment gardens census plot (19,70 ha) Gatunek Species Passer domesticus wróbel Phoenicurus ochruros kopciuszek Parus major bogatka Sturnus vulgaris szpak Sylvia curruca piegża Passer montanus mazurek Streptopelia decaocto sierpówka Sylvia communis cierniówka Pica pica sroka Serinus serinus kulczyk Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 18 22 24 10,8 30,5 10 12 12 5,8 16,2 7 9 8 4,1 11,4 4 5 6 2,5 7,1 4 5 5 2,4 6,7 3 4 6 2,2 6,2 3 3 4 1,7 4,8 2 3 3 1,4 3,8 3 2 2 1,2 3,3 3 1 2 1,0 2,9 23

Sylvia atricapilla kapturka Parus caeruleus modraszka Carduelis cannabina makolągwa Sylvia borin gajówka Ficedula hypoleuca muchołówka żałobna Razem Total 1 1 3 0,8 2,4 1 1 2 0,7 1,9 2 1 0 0,5 1,4 0 1 1 0,3 1,0 1 0 0 0,2 0,5 62 70 78 35,5 100,0 Powierzchnia nr 6 Park miejski im. Bolesława Chrobrego (39 gatunków) Powierzchnia obejmowała obszar 10,75 ha, a stanowił ją park, położony w centralnej części Gliwic, otoczony zabudowaniami, terenami przemysłowymi oraz ogródkami działkowymi i stadionem. Na tej powierzchni rosły głównie drzewa liściaste, a najstarsze oceniono na około osiemdziesięcioletnie. W niektórych miejscach podszyt był bardzo bogaty, a w innych nie występował w ogóle, zwłaszcza w miejscach gdzie rosły buki Fagus silvatica. Ponadto w parku tym było kilka dużych trawników. Tab. 6. Park miejski im. Bolesława Chrobrego (10,75 ha). Bolesław Chrobry town park census plot (10,75 ha) Gatunek Species Columbus palumbus grzywacz Sturnus vulgaris szpak Turdus merula kos Sylvia atricapilla kapturka Turdus pilaris kwiczoł Passer montanus mazurek Fringilla coelebs zięba Passer domesticus wróbel Streptopelia decaocto sierpówka Parus major bogatka Serinus serinus kulczyk Parus caeruleus modraszka Pica pica sroka Carduelis chloris dzwoniec Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 14 8 7 9,0 8,6 10 10 8 8,7 8,3 11 6 10 8,4 8,0 7 9 5 6,5 6,2 5 6 8 5,9 5,6 7 7 5 5,9 5,6 6 8 4 5,6 5,3 8 5 5 5,6 5,3 7 4 5 5,0 4,7 5 4 7 5,0 4,7 4 6 6 5,0 4,7 6 3 1 3,1 2,9 4 3 2 2,8 2,7 3 2 4 2,8 2,7 24

Acrocephalus palustris łozówka Hippolais icterina zaganiacz Phylloscopus trochilus piecuszek Sylvia communis cierniówka Muscicapa striata muchołówka szara Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Phylloscopus collybita pierwiosnek Dendrocopos major dzięcioł duży Oriolus oriolus wilga Phoenicurus phoenicurus pleszka Sitta europaea kowalik Cuculus canorus kukułka Carduelis carduelis szczygieł Parus palustris sikora uboga Ficedula hypoleuca muchołówka żałobna Erithacus rubecula rudzik Dendrocopos minor dzięciołek Phoenicurus ochruros kopciuszek Remiz pendulinus remiz Sylvia curruca piegża Sylvia borin gajówka Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Motacilla alba pliszka siwa Luscinia megarhynchos słowik rdzawy Coccothraustes coccothraustes grubodziób Razem Total 3 3 3 2,8 2,7 3 3 3 2,8 2,7 3 4 1 2,5 2,4 2 3 2 2,2 2,1 2 1 3 1,9 1,8 2 2 2 1,9 1,8 2 2 1 1,6 1,5 1 2 1 1,2 1,2 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 2 0 0 0,6 0,6 0 2 0 0,6 0,6 1 0 0 0,3 0,3 1 0 0 0,3 0,3 1 0 0 0,3 0,3 1 0 1 0,6 0,6 0 1 0 0,3 0,3 0 1 0 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 126 110 103 105,1 100,0 25

Powierzchnia nr 7 Cmentarz Centralny (42 gatunki) Powierzchnia obejmowała 19,8 ha i stanowił ją założony w roku 1920 cmentarz komunalny ze starannie zaprojektowanym układem roślinności. Część użytkowana zajmowała około 90% powierzchni i rosły tam głównie drzewa liściaste, w większości lipy, wysadzone wzdłuż alei. Pozostałe fragmenty porastały drzewa w większym zwarciu: brzozy Betula spp., świerki Picea spp., dęby Quercus spp. i wierzby Salix spp. Sporo było też żywotników Thuja spp. pojedynczych i tworzących żywopłoty. Drzewostan porastający nie użytkowaną część cmentarza posiadał dobrze wykształcony podszyt. W centrum cmentarza znajdowała się kaplica. Tab. 7. Cmentarz Centralny (19,8 ha). Central cementary census plot (19,8 ha) Gatunek Species Liczba par Mean number of pairs Średnie zagęszczenie Dominacja (%) (par/10 ha) Dominance (%) Average density (pairs/10 ha) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Sturnus vulgaris szpak Passer domesticus wróbel Streptopelia decaocto sierpówka Fringilla coelebs zięba Turdus pilaris kwiczoł Sylvia atricapilla kapturka Parus major bogatka Turdus merula kos Phylloscopus collybita pierwiosnek Columba palumbus grzywacz Serinus serinus kulczyk Carduelis chloris dzwoniec Parus caeruleus modraszka Phylloscopus trochilus piecuszek Sitta europaea kowalik Erithacus rubecula rudzik Pica pica sroka Hippolais icterina zaganiacz Passer montanus mazurek 40 40 36 19,5 10,8 24 32 41 16,3 9,0 17 27 30 12,5 6,9 17 27 29 12,3 6,8 21 22 25 11,4 6,3 14 22 24 10,1 5,6 18 24 16 9,8 5,4 14 20 17 8,6 4,7 12 19 20 8,6 4,7 15 17 17 8,2 4,6 9 15 20 7,4 4,1 13 16 15 7,4 4,1 10 16 15 6,9 3,8 6 9 8 3,9 2,1 4 11 7 3,7 2,0 5 7 9 3,5 2,0 7 7 6 3,4 1,9 6 9 4 3,2 1,8 1 4 11 2,7 1,5 26

Sylvia curruca piegża Muscicapa striata muchołówka szara Carduelis carduelis szczygieł Oriolus oriolus wilga Sylvia communis cierniówka Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Prunella modularis pokrzywnica Phoenicurus ochruros kopciuszek Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Acrocephalus palustris łozówka Parus montanus czarnogłówka Coccothraustes coccothaustes grubodziób Certhia familiaris pełzacz leśny Hirundo rustica dymówka Dendrocopos major dzięcioł duży Luscinia megarhynchos słowik rdzawy Corvus cornix wrona Dendrocopos minor dzięciołek Motacilla alba pliszka siwa Sylvia borin gajówka Parus ater sosnówka Parus palustris sikora uboga Asio otus uszatka Razem Total 3 3 7 2,2 1,2 2 6 5 2,2 1,2 1 7 4 2,0 1,1 3 4 4 1,9 1,0 2 3 4 1,5 0,8 1 4 4 1,5 0,8 1 6 2 1,5 0,8 2 3 3 1,3 0,7 3 4 0 1,2 0,7 3 1 3 1,2 0,7 2 0 3 0,8 0,5 1 2 1 0,7 0,4 2 1 0 0,5 0,3 1 1 1 0,5 0,3 0 1 2 0,5 0,3 2 0 0 0,3 0,2 0 0 2 0,3 0,2 0 0 2 0,3 0,2 1 1 0 0,3 0,2 1 0 0 0,2 0,1 0 1 0 0,2 0,1 0 1 0 0,2 0,1 0 1 0 0,2 0,1 284 394 397 161,3 100,0 27

Powierzchnia nr 8 Łąki, pola, nieużytki i zadrzewienia (61 gatunków) Powierzchnia obejmowała 83,0 ha łąk, pól i nieużytków położonych w północnozachodniej części Gliwic. Największy udział procentowy miały łąki (41%) i pola (35%), mniejszy nieużytki (20%) i zadrzewienia (4%). Powierzchnia obejmowała miejscami teren mocno podmokły, z rowami melioracyjnymi, częściowo wypełnionymi wodą. Występowało na niej pięć zadrzewień, z których największe było 2-hektarowe. Fot. 19. Fragment powierzchni próbnej Łąki, pola, nieużytki i zadrzewienia (fot. Mariusz Ostański). A part of meadows, fields, waste land and stand densities census plot Tab. 8. Łąki, pola, nieużytki i zadrzewienia (83,00 ha). Meadows, fields, waste land and stand densities census plot (83,00 ha. Gatunek Species Acrocephalus palustris łozówka Acrocephalus scirpaceus trzcinniczek Vanellus vanellus czajka Alauda arvensis skowronek Emberiza schoeniclus potrzos Sylvia communis cierniówka Saxicola rubetra pokląskwa Motacilla flava pliszka żółta Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 216 79 71 14,7 41,3 32 6 14 2,1 5,9 16 20 6 1,7 4,7 13 10 17 1,6 4,5 10 20 9 1,6 4,4 13 15 10 1,5 4,3 11 15 4 1,2 3,4 8 11 7 1,0 2,9 28

Carduelis cannabina makolągwa Pica pica sroka Crex crex derkacz Passer montanus mazurek Acrocephalus schoenobaenus rokitniczka Sylvia atricapilla kapturka Emberiza calandra potrzeszcz Saxicola torquata kląskawka Anas platyrhynchos krzyżówka Phasianus colchicus bażant Fringilla coelebs zięba Passer domesticus wróbel Parus major bogatka Phylloscopus trochilus piecuszek Parus caeruleus modraszka Columba palumbus grzywacz Anthus pratensis świergotek łąkowy Locustella naevia świerszczak Perdix perdix kuropatwa Locustella fluviatilis strumieniówka Remiz pendulinus remiz Fulica atra łyska Cuculus canorus kukułka Luscinia megarhynchos słowik rdzawy Tringa totanus krwawodziób Corvus cornix wrona Carpodacus erythrinus dziwonia Falco tinnunculus pustułka 0 7 9 0,6 1,8 6 3 6 0,6 1,7 5 5 4 0,6 1,6 1 4 7 0,5 1,4 2 6 4 0,5 1,4 3 4 5 0,5 1,4 0 9 3 0,5 1,4 2 4 3 0,4 1,0 2 4 5 0,4 1,2 2 7 1 0,4 1,1 1 2 7 0,4 1,1 1 3 5 0,4 1,0 3 2 4 0,4 1,0 2 2 4 0,3 0,9 1 2 4 0,3 0,8 2 3 1 0,2 0,7 2 3 1 0,2 0,7 0 4 2 0,2 0,7 1 1 3 0,2 0,6 1 2 2 0,2 0,6 1 3 1 0,2 0,6 1 1 2 0,2 0,5 1 1 1 0,1 0,3 0 2 1 0,1 0,3 0 1 2 0,1 0,3 0 1 2 0,1 0,3 1 1 0 0,1 0,2 1 1 0 0,1 0,2 29

Hippolais icterina zaganiacz Anas clypeata płaskonos Athene noctua pójdźka Carduelis carduelis szczygieł Hirundo rustica dymówka Dendrocopos major dzięcioł duży Sturnus vulgaris szpak Serinus serinus kulczyk Emberiza citrinella trznadel Anas acuta rożeniec Coturnix coturnix przepiórka Turdus philomelos śpiewak Luscinia svecica podróżniczek Anthus campestris świergotek polny Carduelis chloris dzwoniec Anas querquedula cyranka Gallinula chloropus kokoszka Tringa ochropus samotnik Alcedo atthis zimorodek Picus canus dzięcioł zielonosiwy Turdus merula kos Phylloscopus collybita pierwiosnek Sitta europea kowalik Oriolus oriolus wilga Lanius collurio gąsiorek Razem Total 0 1 1 0,1 0,2 0 1 1 0,1 0,2 0 1 1 0,1 0,2 0 1 1 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 2 0 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 1 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 1 0 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 362 275 249 35,6 100,0 30

Powierzchnia nr 9 Las Dąbrowa (41 gatunków) Obejmowała ona 14,41 ha grądu w zachodniej części miasta, na skraju kompleksu leśnego o areale około 120 ha. Graniczyła ona od południa i zachodu z polami i łąkami. Rósł tam 120-letni starodrzew, a powierzchnia posiadała słabo wykształcony podszyt. Na skraju powierzchni znajdowało się oczko wodne. Fot. 20. Fragment powierzchni próbnej Las Dąbrowa (fot. Mariusz Ostański) A part of the Dąbrowa forest census plot Tab. 9. Las Dąbrowa (14,41 ha). Dąbrowa forest census plot (14,41 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Fringilla coelebs zięba Parus major bogatka Sitta europaea kowalik Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Sturnus vulgaris szpak Parus caeruleus modraszka 27 37 28 21,3 16,9 19 25 20 14,8 11,8 13 18 13 10,2 8,1 11 12 5 6,5 5,2 8 9 10 6,2 5,0 7 9 10 6,0 4,8 31

Turdus merula kos Anthus trivialis świergotek leśny Sylvia atricapilla kapturka Erithacus rubecula rudzik Dendrocopos major dzięcioł duży Phoenicurus phoenicurus pleszka Emberiza citrinella trznadel Coccothraustes coccothraustes grubodziób Phylloscopus collybita pierwiosnek Oriolus oriolus wilga Troglodytes troglodytes strzyżyk Muscicapa striata muchołówka szara Emberiza hortulana ortolan Ficedula hypoleuca muchołówka żałobna Turdus philomelos śpiewak Cuculus canorus kukułka Certhia familiaris pełzacz leśny Sylvia borin gajówka Prunella modularis pokrzywnica Columba palumbus grzywacz Passer montanus mazurek Carduelis chloris dzwoniec Phylloscopus trochilus piecuszek Hippolais icterina zaganiacz Ficedula albicollis muchołówka białoszyja Dendrocopos medius dzięcioł średni Garrulus glandarius sójka Parus palustris sikora uboga 7 8 7 5,1 4,1 7 9 6 5,1 4,1 6 8 7 4,9 3,9 6 6 8 4,6 3,7 4 6 6 3,7 2,9 2 6 4 2,8 2,2 4 4 4 2,8 2,2 1 3 7 2,5 2,0 2 3 4 2,1 1,7 4 3 2 2,1 1,7 3 3 3 2,1 1,7 3 3 2 1,9 1,5 2 3 3 1,9 1,5 1 3 3 1,6 1,3 2 2 3 1,6 1,3 2 2 2 1,4 1,1 2 2 2 1,4 1,1 1 3 2 1,4 1,1 0 4 2 1,4 1,1 1 3 2 1,4 1,1 0 1 3 0,9 0,7 1 1 2 0,9 0,7 1 1 2 0,9 0,7 0 3 1 0,9 0,7 0 3 1 0,9 0,7 1 1 1 0,7 0,6 1 1 1 0,7 0,6 1 0 2 0,7 0,6 32

Corvus cornix wrona Streptopelia turtur turkawka Sylvia curruca piegża Dendrocopos minor dzięciołek Turdus pilaris kwiczoł Buteo buteo myszołów Carduelis carduelis szczygieł Razem Total 0 1 1 0,5 0,4 0 2 0 0,5 0,4 0 2 0 0,5 0,4 0 1 0 0,2 0,2 0 1 0 0,2 0,2 0 0 1 0,2 0,2 0 0 1 0,2 0,2 150 212 181 125,6 100,0 Powierzchnia nr 10 Las Łabędzki (26 gatunków) Obejmowała ona 13,0 ha i została wyznaczona w łabędzkim kompleksie leśnym, położonym w północnej części miasta. Przylegała do niej szeroka droga gruntowa, na której testowany był gąsienicowy sprzęt wojskowy z pobliskich zakładów Bumar Łabędy. Powierzchnię porastał około 60-letni bór sosnowy, który przechodził w podobny wiekowo las mieszany, z kilkoma okazałymi bukami. Tab. 10. Las Łabędzki (13,00 ha). Łabędzki forest census plot (13,00 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Zagęszczenie (par/10 ha) Density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1990 1990 1990 Fringilla coelebs zięba Erithacus rubecula rudzik Parus major bogatka Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Parus caeruleus modraszka Sylvia atricapilla kapturka Phylloscopus collybita pierwiosnek Turdus merula kos Phylloscopus trochilus piecuszek Coccothraustes coccothraustes grubodziób Sitta europea kowalik Parus ater sosnówka 23 17,7 16,0 22 16,9 15,3 17 13,1 11,8 10 7,7 6,9 9 6,9 6,3 8 6,2 5,6 8 6,2 5,6 6 4,6 4,2 6 4,6 4,2 6 4,6 4,2 5 3,8 3,5 3 2,3 2,1 33

Regulus regulus mysikrólik Anthus trivialis świergotek drzewny Sturnus vulgaris szpak Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Parus palustris sikora uboga Emberiza citrinella trznadel Turdus philomelos śpiewak Troglodytes troglodytes strzyżyk Dendrocopos minor dzięciołek Dendrocopos major dzięcioł duży Columba palumbus grzywacz Certhia familiaris pełzacz leśny Regulus ignicapillus zniczek Parus montanus czarnogłówka Razem Total 3 2,3 2,1 3 2,3 2,1 2 1,5 1,4 2 1,5 1,4 2 1,5 1,4 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 144 110,8 100,0 Fot. 21. Droga, tzw. Czołgówka, służąca testowaniu pojazdów pancernych w Lesie Łabędzkim (fot. Jacek Betleja). A road (called tank road ) used for testing armoured vehicles in Łabędzki forest. 34

III. Metody badań i opracowanie wyników Powierzchnię miasta podzielono na kwadraty o boku 1 km. Otrzymano w ten sposób 159 pełnych i niepełnych pól atlasowych. Przyjęto cztery optymalne terminy kontroli (16 25 kwiecień; 16 25 maj; 6 15 czerwiec i 26 czerwiec 5 lipiec), w których nastawiano się na wykrywanie gatunków, o największej aktywności w odpowiednim okresie. Podczas kontroli w terenie w danym kwadracie notowano liczbę stwierdzonych osobników, ich status (śpiewający samiec, para ptaków, gniazdo) oraz określano typ środowiska w jakim dokonano stwierdzenia. Gatunki, które ze względu na swoją liczebność były możliwe do dokładnego policzenia nanoszono na mapę. Z kolei liczebność niektórych gatunków liczniejszych (np. kopciuszka) określano kartując je na całej powierzchni miasta tylko w jednym z sezonów badawczych. Inne ptaki lęgowe z tej grupy kartowano w środowiskach ekotonalnych, a w pozostałej części miasta liczebność określono ekstrapolując wyniki z powierzchni próbnych (np. trznadel i mazurek). Dane zebrane o niektórych gatunkach nie były jednolite i w poszczególnych latach stwierdzano jedynie ich obecność w stanowisku, a w innym dokładnie je liczono. W takich przypadkach, określano również możliwą maksymalną liczebność populacji w Gliwicach sumując największe liczebności na wszystkich stanowiskach w ciągu trzech lat badań. Gatunki najliczniejsze liczono jedynie na powierzchniach próbnych, skąd wynik ekstrapolowano na odpowiednie środowiska w granicach Gliwic. Nie zawsze jednak dane te były reprezentatywne, szczególnie dla gatunków gniazdujących w zadrzewieniach, bowiem w tym środowisku nie ustanowiono powierzchni próbnej. Czasami więc określano liczebności w środowiskach na podstawie stwierdzonych par podczas kartowania w danym fragmencie środowiska (wydzieleniu). Średnie zagęszczenie w takim środowisku obliczano jako średnią ze średnich zagęszczeń z trzech lat w każdym wydzieleniu o odpowiedniej wielkości. W przypadku jaskółek i krukowatych notowano zajęte gniazda. Liczebność jerzyków oceniano przez jednoczesne liczenie przez kilku obserwatorów krążących nad miastem ptaków, z wyznaczonych miejsc widokowych w określonym przedziale czasowym. Gatunki aktywne wieczorem i nocą wykrywano stymulując je do odzywania się poprzez odtwarzanie ich głosów z magnetofonu. Na powierzchniach próbnych stosowano kombinowaną metodę kartograficzną (Tomiałojć 1980), przeprowadzając od 8 do 10 kontroli w sezonie lęgowym. Liczebność ptaków wodnych oceniano stosując metody opisane przez Borowiec et al. (1981) i Ranoszka (1984). W opisie rozmieszczenia gatunków użyto pojęcia stanowiska, co oznacza fragment (wydzielenie) jakiegoś typu środowiska w obrębie kwadratu, w którym występowała jedna lub więcej par lęgowych w co najmniej jednym sezonie w okresie badań. Rozmieszczenie i liczebność zdecydowanej większości gatunków przedstawiono na mapach w kwadratach atlasowych o boku 1 km. Skorzystano z mapy topograficznej w skali 1 : 25 000 (OPGK, Kraków 1986, druk 1987). Ten sposób prezentacji nie dotyczy gatunków, których liczebność nie przekraczała 5 par oraz tych, których liczebności nie zdołano określić w obrębie wszystkich kwadratów. 35

IV. wyniki A. Omówienie gatunków lęgowych Łabędź niemy Cygnus olor 0 1 para lęgowa Jedna para przystąpiła do lęgu w 1988 roku na zbiorniku wodnym w Czechowicach (kwadrat H02). Krzyżówka Anas platyrhynchos 80 159 par lęgowych Obecna na 50 stanowiskach, a jej liczebność w kolejnych sezonach badań wynosiła: 95, 98 i 80 par. Krzyżówkę stwierdzano najczęściej przy zbiornikach wodnych (55% stwierdzeń), na łąkach (27% stwierdzeń), w lasach w których płynęły cieki, oczka wodne i rozlewiska (19% stwierdzeń). Pojedyncze pary notowano także na polach, w terenie ruderalnym i w podmokłych zadrzewieniach. Jako lęgowa nie występowała w centrum miasta, choć przepływa tam rzeka Kłodnica. Najbliższym centrum miasta miejscem lęgu krzyżówki było otoczenie mocno zarośniętego, jednohektarowego zbiornika położony wśród ogródków działkowych (H09). Maksymalna liczebność po zsumowaniu największych liczebności na stanowiskach w ciągu 3 lat wyniosła 159 par. Cyraneczka Anas crecca 3 7 par lęgowych Stwierdzona tylko w jednym kwadracie (F06) na podmokłych łąkach z niewielkimi oczkami wody i osadnikami. Liczba par w poszczególnych latach wynosiła: 3, 7 i 3. W roku 1989 poziom wody w tym miejscu był dużo wyższy niż w pozostałe lata, co zapewne wpłynęło na wyższą liczbę par, także pozostałych gatunków kaczek. Cyranka Anas querquedula 2 4 pary lęgowe Występowała corocznie tylko na dwóch stanowiskach (3, 4 i 2 pary w kolejnych latach) na podmokłych łąkach nad Kłodnicą i na osadnikach (F06 i F07). Rożeniec Anas acuta 1 para lęgowa Gniazdował corocznie tylko na jednym stanowisku na osadnikach położonych wśród podmokłych łąk przy Kłodnicy, obok portu (F06). W 1988 stwierdzony trzykrotnie w czerwcu (raz samiec i dwukrotnie para). Najlepiej udokumentowany jest lęg w 1989 roku, gdy zaobserwowano 11 czerwca jednego samca i parę, a 20 czerwca samicę z młodymi. Natomiast w 1990 roku, również w czerwcu dwukrotnie zaobserwowano parę. Gatunek ten ujęty jest w Polskiej Czerwonej Księdze, gdzie nadano mu kategorię bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonego wyginięciem (red. Głowaciński 2001). Płaskonos Anas clypeata 3 4 pary lęgowe Corocznie gniazdował na dwóch stanowiskach (3, 4 i 3 pary w kolejnych latach) na osadnikach wśród podmokłych łąk przy Kłodnicy (F06 i F07). 36

Głowienka Aythya ferina 2 5 par lęgowych W latach 1988 i 1990 stwierdzono 2 pary tej kaczki, a w 1989 roku 5 par na osadnikach nad Kłodnicą (F06). Czernica Aythya fuligula 1 2 pary lęgowe Corocznie 1 2 pary na osadnikach wśród podmokłych łąk przy Kłodnicy (F06). Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus 3 7 par lęgowych Stwierdzony na siedmiu stanowiskach, głównie na zbiornikach wodnych o powierzchni od 2 do 16,5 ha oraz na Kanale Gliwickim. Liczebność w kolejnych latach wynosiła 3, 7 i 5 par. Perkozek Tachybaptus ruficollis 4 10 par lęgowych Stwierdzony na ośmiu stanowiskach. Występował głównie na niewielkich (1 6 ha) zbiornikach wodnych z gęstą roślinnością szuwarową. Gnieździł się również na oczkach wodnych w krajobrazie rolniczym, jak i na mocno zarośniętym jednohektarowym zbiorniku położonym pośród ogródków (H09). Liczebność w kolejnych latach wynosiła 6, 4 i 10 par. Bączek Ixobrychus minutus 0 1 para lęgowa Obecność jednej pary stwierdzano w latach 1989 1990 na zarośniętym szuwarem osadniku nad Kłodnicą, w kwadracie F06. Gatunek ten ujęty jest w Polskiej Czerwonej Księdze, gdzie nadano mu kategorię wysokiego ryzyka, narażonego na wyginięcie (red. Głowaciński 2001). Bocian biały Ciconia ciconia 6 8 par lęgowych Stwierdzono 9 gniazd, których rozmieszczenie i zajmowanie przez pary lęgowe ulegało zmianie. Bojków 1988: 2 pary (HPo i HPm2) zajmowały gniazda umieszczone na słupach energetycznych, a 1 para (HPm1) na topoli; 1989: 3 pary (HPm2, HPm3, HPo) zajmowały gniazda umieszczone na słupach energetycznych; 1990: 2 pary (HPm3, HPm1) zajmowały gniazda umieszczone na słupach energetycznych, oprócz tego jedno nie zajęte gniazdo (HB) znajdowało się również na słupie energetycznym. Brzezinka 1988: 1 para (HPm1) zajmowała gniazdo umieszczone na topoli przy ul. Lubelskiej 72. 1990: 1 para (HPm2). Ostropa 1988: 1para (HPo) zajmowała gniazdo umieszczone na słupie energetycznym przy ul. Prawników 10, ponadto jedno gniazdo nie zajęte (HO) umieszczone było również na słupie energetycznym przy ul. Daszyńskiego. 37

1989: 2 pary (HPm2, HPo) zajmowały gniazda na słupach energetycznych; 1990: 1 para (HPo) zajmowała gniazdo umieszczone na słupie energetycznym, ponadto dwa gniazda nie zajęte (HO, HB), umieszczone były na słupach energetycznych. Sośnica 1988: 1 gniazdo nie zajęte (HO) umieszczone na kominie domu; Stare Gliwice 1988: 1 para (HPm1) zajmowała gniazdo umieszczone na lipie przy PGR; 1989: 1 para (HPm2) zajmowała gniazdo umieszczone na lipie przy PGR; 1990: złamała się gałąź i gniazdo spadło. Łabędy 1990: 1 para (HPm3) zajmowała gniazdo umieszczone na słupie energetycznym przy ul. Niepaszyckiej. Wójtowa Wieś 1988: 1 para (HPm3) zajmowała gniazdo przy ul. Wójtowskiej; 1989: 1 para (HPm1) zajmowała gniazdo przy ul. Wójtowskiej; 1990: 1 para (HPm3) zajmowała gniazdo umieszczone na jesionie przy ul. Wójtowskiej 11. Skróty: HO gniazdo nie zajęte; HB gniazdo zajęte krócej niż 1,5 miesiąca lub odwiedzane nieregularnie; HPo gniazdo zajęte bez piskląt; HPmx gniazdo z x pisklętami. Kuropatwa Perdix perdix 45 89 par lęgowych Stwierdzona na 73 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 45, 38 i 59 par, a maksymalna liczebność z trzech lat wyniosła 89 par. Kuropatwy w Gliwicach występowały przede wszystkim na polach (70,8%). Znaczna część ptaków zajmowała środowisko łąk i pastwisk 22,5%. Pojedyncze pary stwierdzano na ugorach, terenach ruderalnych i pomiędzy zabudowaniami wiejskimi. Zagęszczenie w środowisku łąk i pastwisk wyniosło 4,8 pary/100 ha (20 par na łącznie 418 ha), a wśród pól 2,5 pary/100 ha (63 pary na powierzchni 2486,5 ha). Bażant Phasianus colchicus ~100 lęgowych samic Stwierdzony na 74 stanowiskach, w roku 1988 107, 1989 91 i w 1990 56 osobników. Ze względu na znaczne prawdopodobieństwo nie wykrycia wszystkich ptaków w poszczególnych latach oraz z uwagi na poligyniczność samców można przyjąć, że liczba samic przystępujących do lęgów w Gliwicach wynosiła około 100. Bażant występował głównie w środowisku polnym i łąkowym. Stwierdzano także ptaki na terenach ruderalnych, ugorach i w zadrzewieniach. Pojedyncze osobniki tylko w jednym roku były obserwowane na ogródkach działkowych i na cmentarzu. Przepiórka Coturnix coturnix 14 20 par lęgowych Występowała na 31 stanowiskach, znajdujących się na polach (26 stanowisk) i na łąkach (5 stanowisk). W poszczególnych latach stwierdzono: 18, 20 i 14 odzywających się samców. 38

Myszołów Buteo buteo 16 21 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 27 stanowiskach. W kolejnych latach było: 16, 21 i 18 par. W większości przypadków znajdowano zajęte gniazdo lub stwierdzono stałą obecność ptaków w większych kompleksach leśnych. Pojedyncze pary stwierdzane były w zadrzewieniach na obrzeżach miasta. Trzmielojad Pernis apivorus 2 5 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 10 stanowiskach. W większości z nich przystępował do lęgu tylko w jednym sezonie, a tylko jedno było zajęte przez trzy sezony. W kolejnych latach badań stwierdzono odpowiednio 2, 5 i 4 pary. W większości przypadków znajdowano zajęte gniazda, które znajdowały się na skraju większych kompleksów leśnych, położonych na peryferiach miasta. Jastrząb Accipiter gentilis 4 6 par lęgowych Ptaki stwierdzono na dziewięciu stanowiskach, wyłącznie w lasach na peryferiach miasta. Dwa stanowiska zajmowane były przez trzy kolejne sezony, a 2 inne przez dwa. W kolejnych latach stwierdzono 4, 6 i 6 par. Krogulec Accipiter nisus 2 5 par lęgowych Zlokalizowano ptaki lęgowe na siedmiu stanowiskach, wyłącznie w lasach na peryferiach miasta. W kolejnych sezonach stwierdzano 2, 5 i 3 pary. Cztery stanowiska były zajmowane przez dwa lata, a 3 tylko w jednym roku. Kobuz Falco subbuteo 2 3 pary lęgowe Gatunek ten stwierdzono na siedmiu stanowiskach, z których tylko 2 zajęte były przez kolejne dwa sezony. Gniazda umieszczone były w większych kompleksach leśnych, choć stwierdzono również gniazdo w zadrzewieniach wśród podmokłych łąk nad Kłodnicą. Jedno terytorium częściowo obejmowało obszar przy granicy miasta. W kolejnych latach odnotowano 3, 2 i 3 pary. Pustułka Falco tinnuculus 12 21 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono łącznie na 23 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 12, 18 i 21 par. Ptak ten występował w Gliwicach przede wszystkim w terenach zurbanizowanych, gdzie zasiedlał wieże kościołów, inne wysokie budowle i bloki mieszkalne z wielkiej płyty. Większe skupienie par lęgowych odnotowano na osiedlu bloków Sikornik, gdzie w 1990 roku stwierdzono 11 par. Poza zabudową pustułka występowała w krajobrazie rolniczym, gdzie gnieździła się na skraju lasów i w zadrzewieniach śródpolnych. Zagęszczenie na obszarze Gliwic wynosiło w okresie badań od 10,0 do 19,3 par/100 km 2. Derkacz Crex crex 17 28 par lęgowych Występował na 26 stanowiskach, w środowisku polnym (21 stanowisk) i łąkowym (5 stanowisk). Stwierdzono w kolejnych latach: 17, 28 i 20 odzywających się samców. Więk- 39

szość stanowisk znajdowała się w północno-zachodniej części miasta, a tylko pojedyncze zostały odnotowane w części południowej. Najliczniejsze skupienie odzywających się samców znajdowało się na ponad 200 hektarowym kompleksie łąk nad Kłodnicą, gdzie w kolejnych latach stwierdzono ich 8, 7 i 6. Wodnik Rallus aquaticus 1 2 pary lęgowe Stwierdzany był corocznie na jednym stanowisku przy Kłodnicy (F06). W latach 1988 i 1989 1 para, a w 1990 roku 2 pary. Kokoszka Gallinula chloropus 21 55 par lęgowych Stwierdzono ją na 17 stanowiskach przy czym tylko na 4 stanowiskach gatunek ten był odnotowywany przez trzy sezony lęgowe. W 1989 roku tylko na jednym ze stanowisk na 27 ha porośniętych szuwarem osadnikach przy Kłodnicy stwierdzono aż 36 par lęgowych (13,3 par/10 ha). Ponadto lęgi kokoszki odnotowano przy rowach, na małych zarośniętych oczkach wodnych i na terenach podmokłych z szuwarami. W kolejnych latach stwierdzano 21, 55 i 27 par lęgowych. Łyska Fulica atra 22 29 par lęgowych Stwierdzono 13 stanowisk łyski. W kolejnych latach odnotowano 29, 24 i 22 pary. Największa liczba par występowała na 27 ha porośniętych szuwarem osadnikach w Dolinie Kłodnicy, gdzie w 1988 było 15 par (5,5 par/10 ha). Poza tym łyska przystępowała do lęgów na niewielkich zbiornikach wodnych (1 4 ha) z pasem szuwarów. Najbliższe centrum miasta było stanowisko położone na jednohektarowym zarośniętym trzciną zbiorniku wśród ogródków działkowych (H09). Licznie gnieździła się na końcowym odcinku Kanału Gliwickiego, gdzie stwierdzano 7 par. Łyski nie występowały na wszystkich większych zbiornikach wodnych w Gliwicach, i tak, nie było jej na Jeziorze Czechowickim i na gliniankach w Niepaszycach. Czajka Vanellus vanellus 113 305 par lęgowych Czajka występowała na 106 stanowiskach w 87 kwadratach, głównie w zachodniej i południowej części miasta. W okresie trzech lat badań stwierdzono znaczny (48,8%) spadek liczebności czajki, a w kolejnych latach było jej 235, 176 i 113 par. Po zsumowaniu maksymalnej liczby par z trzech lat na każdym stanowisku populacja czajki mogła liczyć 305 par. Przyczyny tego spadku nie są znane, ale mogą być związane ze zmianą upraw na polach, bowiem w roku 1989 zmniejszyła się liczba par gniazdujących na polach o 42%, a wzrosła o 35% na łąkach. W okresie badań czajki stwierdzane były głównie na polach uprawnych, gdzie występowało 67,5% populacji tego gatunku. Odnotowano tam średnie zagęszczenie 0,39 par/10 ha (69 wydzieleń o powierzchni powyżej 20 ha, łącznie 3575 ha). Natomiast w roku 1988 lokalne skupienia wynosiły 4 pary/15 ha (N08), 6 par/34 ha (B07). Na łąkach, gdzie występowało 28,5% populacji, odnotowano średnie zagęszczenie 0,94 pary/10 ha (8 wydzieleń o powierzchni 20 ha i więcej, łącznie 350 ha). W roku 1989 stwierdzono w tym środowisku maksymalne lokalne skupienia: 4 pary/14 ha (K13), 15 par/54 ha (G07). Natomiast na ugorach występowało tylko 3,9% populacji w maksymalnych zagęszczeniach 2 pary/13 ha w roku 1989 (M10) i na poligonie w 1988 roku 6 par/54,5 ha (F12). 40