ATLAS PTAKÓW LĘGOWYCH GLIWIC

ATLAS PTAKÓW LĘGOWYCH GLIWIC rozmieszczenie i liczebność w latach 1988 1990 ATLAS OF THE BREEDING BIRDS OF GLIWICE DISTRIBUTION AND NUMBERS IN THE PERIOD 1988 1990

ANNALS OF THE UPPER SILESIAN MUSEUM IN BYTOM NATURAL HISTORY NO. 17 ATLAS OF THE BREEDING BIRDS OF GLIWICE distribution and numbers in the period 1988 1990 Badania terenowe i teksty Jacek Betleja, Piotr Cempulik, Zbigniew Chrul, Tomasz Grochowski, Mariusz Ostański, Gustaw Schneider, Dariusz Szlama Opracowanie materiału Jacek Betleja, Dariusz Szlama Bytom, July 2007

ROCZNIK MUZEUM GÓRNOŚLĄSKIEGO W BYTOMIU PRZYRODA NR 17 ATLAS PTAKÓW LĘGOWYCH GLIWIC rozmieszczenie i liczebność w latach 1988 1990 Badania terenowe i teksty Jacek Betleja, Piotr Cempulik, Zbigniew Chrul, Tomasz Grochowski, Mariusz Ostański, Gustaw Schneider, Dariusz Szlama Opracowanie materiału Jacek Betleja, Dariusz Szlama Bytom, lipiec 2007

Redakcja Editorial board: Roland Dobosz (Redaktor Naczelny Head Editor), Piotr Cempulik, Tadeusz B. Hadaś, Krystyna Holeksa, Jacek Betleja, Tomasz Grochowski Adres redakcji Manuscript submission: Dział Przyrody, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu Department of Natural History, Upper Silesian Museum in Bytom pl. Jana III Sobieskiego 2, 41 902 Bytom, Poland Tel./fax + 48 0 32 281 34 01 e-mail: mgbytom@us.edu.pl Opracowanie materiałów było możliwe dzięki pomocy Polskiego Forum Ekologicznego przy Samorządowym Forum Społeczno-Gospodarczym w Pyskowicach Skład, redakcja techniczna: Krystyna Holeksa Projekt obwoluty: Witold Ryka Zdjęcia: Jacek Szudak (1 i 4 strona obwoluty oraz str.: 9, 10 14, 16, 18, 21), Marcin Karetta (mazurek na 4 stronie obwoluty), Michał Radziszewski (wróbel na 1 stronie obwoluty), Mariusz Ostański (str.: 10, 13 16, 28, 31, 46), Jacek Betleja (str. 34) Tłumaczenie: Michał Skóra World List abbreviation: Roczn. Muz. górnośl. (Przyr.) Issued 4 July 2007 Zalecane cytowanie: Betleja J., Cempulik P., Chrul Z., Grochowski T., Ostański M., Schneider G., Szlama D. 2007. Atlas ptaków lęgowych Gliwic, rozmieszczenie i liczebność w latach 1988 1990. Roczn. Muz. górnośl. (Przyr.) 17: 158 pp./ss. Copyright by Upper Silesian Museum, Bytom, July 2007 PL ISSN 0068-466X Printed in Poland

SPIS TREŚCI Contents I. Wstęp... 7 II. Teren badań... 8 A. Typy środowisk przyrodniczych... 9 B. Powierzchnie próbne... 17 III. Metody badań i opracowanie wyników... 35 IV. Wyniki... 36 A. Omówienie gatunków lęgowych... 36 B. Rozmieszczenie i liczebność wybranych gatunków ptaków lęgowych w polach atlasowych... 62 C. Podsumowanie... 152 Literatura... 155 Summary... 156 Fot. 1. Gliwice zdjęcie satelitarne. Gliwice a satellite picture taken in 1991. 5

6 Ryc. 1. Plan Gliwic. Gliwice the city map.

I. Wstęp W Polsce badania nad ptakami miast zapoczątkowano tuż po II wojnie światowej (Szarski 1955), a pionierskie prace nad liczebnością ornitofauny środowisk miejskich wykonał Tomiałojć (1970). Natomiast pierwsze podsumowania wiedzy na ten temat przedstawił Strawiński (1970 i 1971). W ostatniej dekadzie minionego wieku zaczęły się w Polsce intensywniej rozwijać badania nad ptakami miast wykonywane metodą atlasową. Uzyskane w nich wyniki stanowią istotne uzupełnienie badań dynamiki populacji wielu gatunków i czynników ją regulujących oraz umożliwiają monitorowanie procesu synurbizacji. Niektóre rezultaty wykorzystano także do planowania przestrzennego (np. Betleja, Cempulik 1993, Chrul 1997 i Cempulik 2001). W granicach administracyjnych miasta oprócz terenów miejskich (zurbanizowanych) mieści się wiele różnych środowisk, z których większość spotyka się również poza jego granicami. Tereny miejskie to nie tylko zwarta zabudowa, będąca dla ptaków namiastką środowiska skalnego. Strawiński (1963) zwraca uwagę na fakt, że zasadniczą cechą wyróżniającą środowisko miejskie to przede wszystkim znaczne zagęszczenie ludzi (powyżej 400 osób/km 2 ) i towarzyszących im zwierząt, szczególnie kotów i szczurów. Warto tu zaznaczyć, że w niektórych częściach Gliwic zagęszczenie ludzi przekracza 4000 osób/km 2. Istotny jest również fakt, że tereny zurbanizowane są wyspą ciepła i odpadów komunalnych (resztki żywności i ścieki). Widocznym objawem dostosowania się ptaków do terenów zurbanizowanych jest zmniejszenie się ich lęku przed człowiekiem. Bardzo rzadko dotyczy to drapieżników, a z reguły ich ofiar, które zbliżają się do człowieka i w ten sposób zyskują parasol ochronny przed drapieżnikami. W ostatnich kilkunastu latach opublikowano w Polsce wyniki badań nad awifauną lęgową takich miast jak Świebodzin (Jermaczek et al. 1990), Sulechów (Czwałga 1992), Gorzów (Jermaczek et al. 1992), Jasło (Stój, Dyczkowski 2002), Leszno (Kuźniak 1996), Przemyśl (Kunysz, Kurek 1997), Warszawa (Luniak et al. 2001) i Poznań (Ptaszyk 2003). Warto również zwrócić uwagę na ukazanie się ostatnio publikacji omawiających awifaunę lęgową takich metropolii leżących w niedużej odległości od granic Polski jak Berlin (Otto, Witt 2002) i Praga (Fuchs et al. 2004). Niniejsza publikacja ma na celu przedstawienie opracowanego materiału z badań przeprowadzonych w latach 1988 1990 nad rozmieszczeniem i liczebnością ptaków lęgowych w granicach administracyjnych miasta Gliwice. Do tej pory nie ukazała się żadna praca podsumowująca wyniki tych badań, a niektóre wstępne dane ilościowe zostały jedynie zamieszczone w monografii faunistycznej Ptaki Śląska (Dyrcz et al. 1991) i w pracy Chrula (1997). 7

II. Teren badań Gliwice leżą na Wyżynie Katowickiej, a zachodnie skraje miasta należą już do Kotliny Raciborskiej. Przez miasto przepływa rzeka Kłodnica i jej dopływ Bytomka. Miasto powstało na skrzyżowaniu dawnych szlaków handlowych biegnących ze wschodu przez Kraków, z zachodu przez Wrocław i Opole oraz z południa przez bramę Morawską. Najstarsza wzmianka o Gliwicach pochodzi z drugiej połowy XIII wieku, a najintensywniejszy proces urbanizacji i industrializacji przypada na drugą połowę XIX i początek XX wieku. W okresie badań miasto zajmowało powierzchnię 134 km 2 i liczyło około 214 tys. mieszkańców (Rocznik Statystyczny 1993). Obszar objęty badaniami wyznaczony został na podstawie granic przedstawionych na opublikowanym planie miasta i przerysowanych na mapę topograficzną w skali 1:25 tys. (ryc. 1). Ta mapa była podstawą działań zespołu w terenie, a każdy z obserwatorów miał przypisaną inną część miasta (ryc. 2): Zbigniew Chrul 4145,0 ha (311 wydzieleń), Gustaw Schneider 2491,0 ha (125 wydzieleń), Jacek Betleja 2352,0 ha (144 wydzielenia), Tomasz Grochowski 1367,5 ha (114 wydzieleń), Piotr Cempulik 1373,0 ha (91 wydzieleń), Mariusz Ostański 1328,5 ha (119 wydzieleń). Po zakończonych badaniach i podsumowaniu szczegółowego opisu poszczególnych części miasta okazało się, że łączna powierzchnia objęta badaniami wynosiła 130,57 km 2. Ryc. 2. Obszar miasta podzielony na tereny objęte penetracją poszczególnych autorów. 8

A. Typy środowisk przyrodniczych Na badanym obszarze Gliwic (130,57 km 2 ) wyróżniono 15 podstawowych typów środowisk przyrodniczych. Scharakteryzowano je poniżej z uwzględnieniem procentowego ich udziału w powierzchni miasta oraz przedstawiono rozmieszczenie ich głównych typów na ryc. 3 (str. 17). Pola uprawne (33,0%) (4311,5 ha, w 118 wydzieleniach, średnio 36,5 ha w kwadracie, zakres 1-98 ha, SD=26,1) Zajmowały peryferia Gliwic. Były to przede wszystkim wielkoobszarowe pola z uprawami zbóż, ubogie w miedze, zadrzewienia i krzewy. Mniejsze pola wykorzystywane były pod inne uprawy, np. rzepak, kukurydzę i ziemniaki. Fot. 2. Agrocenoza, a na horyzoncie Las Dąbrowa (fot. Jacek Szudak) Agrocenosis, the Dąbrowa forest in the background Lasy (11,5%) (1506,5 ha, w 44 wydzieleniach, średnio 34,2 ha w kwadracie, zakres 1 99 ha, SD=28,7) Lasy stanowiły zwarte kompleksy drzewostanów liściastych i mieszanych, w różnym wieku, w przewadze z dobrze rozwiniętym podszytem. Największy kompleks leśny Las Łabędzki o powierzchni około 850 ha znajdował się w północnej części miasta. Przeważająca jego część to teren wojskowy i stąd prawie całkowicie wyłączony był z penetracji ludzkiej. Do tego typu środowiska zaliczono także Park Kultury i Wypoczynku, który jedynie z nazwy jest parkiem, a zdecydowanie ma charakter leśny, nawet w tej części gdzie znajdują się alejki i ławki. 9

Fot. 3. Fragment Lasu Łabędzkiego (fot. Mariusz Ostański) A part of the Łabędzki forest Fot. 4. Park Kultury i Wypoczynku przy ul. Chorzowskiej (fot. Jacek Szudak) Park Kultury i Wypoczynku in Chorzowska street 10

Tereny przemysłowe i szlaki komunikacyjne (10,8%) (1411,0 ha, w 116 wydzieleniach, średnio 12,2 ha w kwadracie, SD=16,0, zakres 0,5 78,0 ha) Były to tereny zakładów przemysłowych, drogi i tory kolejowe. Największy z zakładów przemysłowych kompleks BUMAR Łabędy i Huta Łabędy, zajmował około 200 ha w północnej części miasta. Fot. 5. Widok z wiaduktu drogi krajowej Bytom-Gliwice na torowiska i fragment powierzchni próbnej Ogródki działkowe (fot. Jacek Szudak). The view from a bridge, above the Bytom-Gliwice road, over the peat land and a part of allotment gardens census plot Łąki i pastwiska (7,4%) (971,5 ha, w 91 wydzieleniach, średnio 10,7 ha w kwadracie, zakres 1 75 ha, SD=11,4) Łąki były regularnie koszone, czasami podmokłe. Część z nich położona była w dolinach potoków. Pastwiska znajdowały się przede wszystkim w północno-zachodniej części miasta. Ugory i nieużytki (6,2%) (807,0 ha, w 73 wydzieleniach, średnio 11,1 ha w kwadracie, zakres 1 59 ha, SD=15,3) Ugory, miejscami podmokłe, porośnięte były roślinnością zielną i krzewami. Nieużytki stanowiły tereny w pobliżu zakładów przemysłowych, ogródków działkowych oraz zajmowały część poligonów wojskowych. Zabudowa wiejska (5,5%) (721,0 ha, w 58 wydzieleniach, średnio 12,4 ha w kwadracie, zakres 0,5 56,5 ha, SD=13,7 ha) Była to najczęściej zabudowa typu ulicówki, do której przylegały ogródki z drzewami owocowymi. Domy bywały rozlokowane w zwartej zabudowie (np. Ostropa i Wójtowa Wieś) lub bardziej rozproszone zbliżonej do willowej (np. Brzezinka). 11

Zabudowa willowa (5,1%) (663 ha, w 53 wydzieleniach, średnio 12,5 ha w kwadracie, zakres 1 44 ha, SD=11,1) Osiedla domów jednorodzinnych, willi stanowiła zabudowa w znacznej części z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Przy domach tych znajdowały się niewielkie ogródki z drzewami owocowymi i grządkami. Natomiast pobocza dróg porastały szpalery drzew, głównie lip Tilia sp. i topól Populus sp. Zwarta zabudowa (4,3%) (557 ha, w 35 wydzieleniach, średnio 15,9 ha w kwadracie, zakres 0,5-67 ha, SD=16,3) Znajdował się w centrum miasta wokół rynku i wzdłuż głównych ulic. Znajdowały się tam 3 5-piętrowe secesyjne kamienice, małe skwery i pojedyncze drzewa. Fot. 6. Fragment ul. Wieczorka (fot. Jacek Szudak). A part of Wieczorka street Fot. 7. Plac Inwalidów Wojennych (fot. Jacek Szudak). Inwalidów Wojennych square 12

Fot. 8. Fragment ul. Korfantego (fot. Jacek Szudak). A part of Korfantego street Zadrzewienia (3,9%) (506,5 ha, w 98 wydzieleniach, średnio 5,2 ha w kwadracie, zakres 0,5 21,0, SD=4,3) Maksymalnie miały one powierzchnię nawet kilkunastu hektarów i stanowiły je często: olchy Alnus sp. i topole oraz robinie akacjowe Robinia pseudoacacia przeważnie z gęstym podszytem, a także głogi Crataegus spp. i tarnina Prunus spinosa. Znajdowały się wśród pól tworząc niewielkie kępy wzdłuż cieków wodnych. Inne były przy parkingach, wokół zakładów przemysłowych i na terenach ruderalnych. Do zadrzewień zaliczono także sady. Fot. 9. Stare drzewa owocowe w ogródkach działkowych w Szobiszowicach (fot. Mariusz Ostański). The old fruit trees in the allotment gardens in Szobiszowice 13

Ogródki działkowe (3,5%) (460 ha, w 55 wydzieleniach, średnio 8,4 ha w kwadracie, zakres 0,5 44,0 ha, SD=8,3) Większość ogródków działkowych założono w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, ale w najstarszych z nich roślinność drzewiasta z pierwszej połowy XX wieku zachowała się sporadycznie. Cechą wszystkich ogródków działkowych była obecność altanek. Osiedla blokowe (3,1%) (404,5 ha, w 32 wydzieleniach, średnio 12,6 ha w kwadracie, zakres 1 55,0 ha, SD=13,6) Były to osiedla wielopiętrowych bloków, powstałe od lat sześćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wieku, zazwyczaj z dużymi obszarami otwartymi, porośniętymi roślinnością zielną oraz jedynie z pojedynczymi, niewysokimi drzewami. Fot. 10. Osiedle blokowe im. Gwardii Ludowej (fot. Jacek Szudak). Gwardii Ludowej block-of-flats area Fot. 11. Osiedle blokowe im. Powstańców Śląskich (fot. Mariusz Ostański). Powstańców Śląskich block-of-flats area 14

Fot. 12. Osiedle blokowe im. Milenium (fot. Mariusz Ostański) Millenium block-of-flats area Tereny ruderalne i poprzemysłowe (2,8%) (370,0 ha, w 62 wydzieleniach, średnio 6,0 ha w kwadracie, zakres 1 28 ha, SD=6,0) Te otwarte tereny znajdowały się przy zakładach przemysłowych, szlakach kolejowych, wysypiskach śmieci, na składowiskach gruzu budowlanego i popiołów. Obszary te były zdecydowanie bardziej przekształcone niż ugory i znajdowały się tam elementy wytworzone przez człowieka. Fot. 13. Środowisko ruderalne przy dawnej piaskowni w Żernikach (fot. Mariusz Ostański) Industrial wastelands habitat by an old sand pit in Żerniki 15

Parki, cmentarze, skwery i zieleńce (1,1%) (138 ha, w 27 wydzieleniach, średnio 5,1 ha w kwadracie, zakres 0,5 35,5 ha, SD=6,7) Zakwalifikowano tu parki, cmentarze oraz te skwery i zieleńce, które były przynajmniej częściowo zadrzewione. Tereny wodne (0,9%) (116 ha, w 21 wydzieleniach, średnio 5,5 ha w kwadracie, zakres 0,5 27 ha, SD=6,2 ha) Stanowiły je wszystkie wody powierzchniowe, tj. Kanał Gliwicki wraz z portem, Jezioro (kąpielisko) Czechowice, fragment zbiornika Dzierżno Duże przy ujściu Kłodnicy, zbiorniki osadowe (osadniki), glinianki, stawy, oczka wodne, baseny i przyległe zbiorniki wodne odkrytego kąpieliska miejskiego. Fot. 14. Zbiorniki wodne przy ul. Portowej (fot. Mariusz Ostański). Water reservoirs in Portowa street Inne tereny (0,9%) (113,5 ha, w 21 wydzieleniach, średnio 5,4 ha w kwadracie, zakres 0,5 21 ha, SD=6,5) Zaliczono tu boiska sportowe, zabudowane tereny wojskowe, parkingi, korty tenisowe. Fot. 15. Widok dworca PKP od strony wejścia głównego (fot. J. Szudak). The railway station with its main entrance 16

B. Powierzchnie próbne Na terenie miasta wyznaczono 10 powierzchni próbnych, reprezentujących różne środowiska przyrodnicze. Ich rozmieszczenie przedstawiono na ryc. 3. Ryc. 3. Położenie powierzchni próbnych. The location of the plots. Powierzchnia nr 1 Starówka (11 gatunków) Obejmowała 15,0 ha zwartej zabudowy, ograniczonej niegdyś wałami obronnymi, a obecnie ulicami Górnych i Dolnych Wałów. Powierzchnia miała kształt owalny, z centralnie położonym rynkiem, z którego każdego rogu wychodziły dwie ulice. Zabudowę stanowiły tu przede wszystkim około 100-letnie, trzy- i czteropiętrowe kamienice z podwórkami, z reguły pozbawionymi roślinności. Największe trawniki znajdowały się w pobliżu 17

kościoła pw. Wszystkich Świętych. Tam też znajdowało się największe skupisko drzew i krzewów. Natomiast w innych miejscach występowały tylko pojedyncze drzewa i krzewy. Elewacje wielu kamienic posiadały różnego rodzaju szczeliny, a nawierzchnie jezdni i chodników były wyasfaltowane, wybrukowane lub wyłożone płytami betonowymi. Fot. 16. Widok z ul. Korfantego na kościół p.w. Wszystkich Świętych (fot. Jacek Szudak) The All Saints church seen from Korfantego street Tab. 1. Powierzchnia próbna nr 1 Starówka (15,00 ha). Old town census plot (15,00 ha). Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Passer domesticus wróbel 216 228 159 134,0 57,0 Streptopelia decaocto sierpówka 106 89 67 58,2 24,8 Apus apus jerzyk 25 33 27 18,9 8,0 Corvus monedula kawka 11 12 17 8,9 3,8 Columba livia f. urbana gołąb miejski 9 7 9 5,6 2,4 Turdus merula kos 9 7 6 4,9 2,1 Carduelis chloris dzwoniec 3 2 3 1,8 0,8 Phoenicurus ochruros kopciuszek 2 2 3 1,6 0,7 Falco tinnunculus pustułka 1 1 1 0,7 0,3 Sylvia curruca piegża 1 0 0 0,2 0,1 Columba palumbus grzywacz 0 1 0 0,2 0,1 Razem Total 383 382 292 234,9 100,0 18

Powierzchnia nr 2 Osiedle blokowe im. M. Kopernika (20 gatunków) Powierzchnia obejmowała 36,6 ha osiedla, położonego w północno-zachodniej części miasta. Tworzyły je bloki z wielkiej płyty, zbudowane na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Wśród nich przeważały bloki 10 12-piętrowe. Większość budynków posiadała szczeliny między płytami i nie osłonięte otwory wentylacyjne. Kilkunastoletnie drzewa i krzewy rosły na powierzchni około 0,2 ha. Tab. 2. Powierzchnia próbna nr 2 Osiedle bloków z wielkiej płyty im. M. Kopernika (36,60 ha). M. Kopernik block-of flats census plot (36,60 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1988 1990 1988 1990 Passer domesticus wróbel 371 233 82,5 84,2 Streptopelia decaocto sierpówka 16 20 4,9 5,0 Phoenicurus ochruros kopciuszek 15 12 3,7 3,8 Passer montanus mazurek 8 3 1,5 1,5 Parus major bogatka 4 4 1,1 1,1 Sylvia communis cierniówka 2 3 0,7 0,7 Sylvia atricapila kapturka 1 3 0,5 0,6 Phylloscopus trochilus piecuszek 1 3 0,5 0,6 Falco tinnunculus pustułka 1 2 0,4 0,4 Sturnus vulgaris szpak 1 1 0,3 0,3 Pica pica sroka 1 1 0,3 0,3 Erithacus rubecula rudzik 1 1 0,3 0,3 Fringilla coelebs zięba 1 1 0,3 0,3 Phylloscopus collybita pierwiosnek 1 0 0,1 0,1 Turdus merula kos 1 0 0,1 0,1 Corvus monedula kawka 1 0 0,1 0,1 Coccothraustes coccothraustes grubodziób 0 1 0,1 0,1 Parus palustris sikora uboga 0 1 0,1 0,1 Carduelis chloris dzwoniec 0 1 0,1 0,1 Parus montanus czarnogłówka 0 1 0,1 0,1 Razem Total 426 291 98,0 100,0 19

Powierzchnia nr 3 Dzielnica willowa Wilcze Gardło (21 gatunków) Obejmowała 28,0 ha i położona była na południowo-zachodnim obrzeżu Gliwic. W przeważającej części zabudowę jej stanowiły domy jedno- i dwurodzinne, wybudowane w latach trzydziestych XX wieku. Tab. 3. Powierzchnia próbna nr 3 Dzielnica willowa Wilcze Gardło (28,00 ha) Detached-house area Wilcze Gardło census plot (28,00 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Passer domesticus wróbel 160 170 145 56,5 60,6 Streptopelia decaocto sierpówka 22 26 18 7,9 8,4 Sturnus vulgaris szpak 13 15 12 4,8 5,1 Apus apus jerzyk 10 15 10 4,2 4,5 Corvus monedula kawka 11 12 9 3,8 4,1 Parus major bogatka 7 8 8 2,7 2,9 Passer montanus mazurek 6 9 7 2,6 2,8 Phoenicurus ochruros kopciuszek 5 7 7 2,3 2,4 Turdus merula kos 4 5 4 1,5 1,7 Pica pica sroka 3 4 4 1,3 1,4 Hirundo rustica dymówka 2 3 2 0,8 0,9 Sylvia atricapilla kapturka 5 1 1 0,8 0,9 Sylvia curruca piegża 2 2 3 0,8 0,9 Sylvia borin gajówka 2 2 3 0,8 0,9 Parus caeruleus modraszka 3 1 1 0,6 0,6 Emberiza citrinella trznadel 1 2 2 0,6 0,6 Carduelis chloris dzwoniec 2 1 1 0,5 0,5 Serinus serinus kulczyk 0 1 2 0,4 0,4 Sylvia communis cierniówka 0 1 0 0,1 0,1 Carduelis cannabina makolągwa 1 0 0 0,1 0,1 Strix aluco Puszczyk 0 1 0 0,1 0,1 Razem Total 259 286 239 93,3 100,0 20

W centrum tego osiedla, jak i na jednej z ulic przeważała zabudowa domów wielorodzinnych, wybudowanych przed II wojną światową. Znajdował się tam również mały stadion sportowy. Prawie każda z posesji posiadała własny ogródek, jednak stare drzewa występowały nielicznie. Starsze drzewa znajdowały się tylko przy wejściu na stadion sportowy, przy ulicy domów wielorodzinnych i w samym centrum osiedla. Powierzchnia nr 4 Zabudowa wiejska Bojków (29 gatunków) Obejmowała 14,0 ha położonej na południu Gliwic wsi Bojków. 40% tej powierzchni zajmowała typowa zabudowa wiejska. W przewadze składała się ona z jednopiętrowych Fot. 17. Zabudowa wiejska w Żernikach (fot. Jacek Szudak). The cottages in Żerniki Fot. 18. Fragment ulicy Ligockiej (fot. Jacek Szudak). A part of Ligocka street 21

domów zbudowanych w latach 1945 1965, towarzyszących im budynków gospodarczych oraz z utwardzonych podwórek. Ponad 35% powierzchni zajmowały ogrody, położone na tyłach zabudowań gospodarczych. Były one obsadzone krzewami i drzewami owocowymi w wieku 10 40 lat, a w niektórych z nich uprawiano warzywa. W części północnej powierzchni ogrody graniczyły z polami uprawnymi, a przez część z nich przepływał strumień zanieczyszczony ściekami gospodarczymi, wzdłuż którego rosły kilkudziesięcioletnie olchy. Resztę powierzchni zajmowały pozostałości budynków gospodarczych i drogi, z których dwie główne miały nawierzchnię asfaltową. W kilku miejscach drogi te obsadzone były kilkudziesięcioletnimi topolami i wierzbami. Tab. 4. Zabudowa wiejska Bojków (14,00 ha). Village-style area Bojków (14,00 ha). Gatunek Species Passer domesticus wróbel Streptopelia decaocto sierpówka Hirundo rustica dymówka Strunus vulgaris szpak Pica pica sroka Parus major bogatka Phoenicurus ochruros kopciuszek Delichon urbica oknówka Columba palumbus grzywacz Turdus merula kos Sylvia curruca piegża Carduelis chloris dzwoniec Passer montanus mazurek Parus caeruleus modraszka Fringilla coelebs zięba Sylvia atricapilla kapturka Carduelis carduelis szczygieł Hippolais icterina zaganiacz Sylvia communis cierniówka Athene noctua pójdźka Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 46 52 57 36,9 39,9 15 7 8 7,1 7,7 9 7 8 5,7 6,2 10 6 7 5,5 5,9 7 8 8 5,5 5,9 9 5 4 4,3 4,6 7 5 5 4,0 4,4 5 3 4 2,9 3,1 4 4 4 2,9 3,1 2 4 4 2,4 2,6 3 2 3 1,9 2,1 2 3 3 1,9 2,1 2 3 2 1,7 1,8 2 2 2 1,4 1,5 1 2 2 1,2 1,3 2 1 2 1,2 1,3 1 1 1 0,7 0,8 3 0 0 0,7 0,8 2 0 1 0,7 0,8 1 1 1 0,7 0,8 22

Erithacus rubecula rudzik Muscicapa striata muchołówka szara Motacilla alba pliszka siwa Phoenicurus phoenicurus pleszka Serinus serinus kulczyk Carduelis cannabina makolągwa Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Corvus monedula kawka Oriolus oriolus wilga Razem Total 1 0 1 0,5 0,5 1 1 0 0,5 0,5 1 0 1 0,5 0,5 1 1 0 0,5 0,5 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 1 0 0 0,2 0,3 142 118 128 92,4 100,0 Powierzchnia nr 5 Ogródki działkowe Kwiat Jabłoni (15 gatunków) Powierzchnia ta obejmowała 19,7 ha i położona była nieopodal osiedla blokowego im. M. Kopernika. Około 60% stanowiących ją ogródków zostało zagospodarowanych w latach 1975 1990. Każdy ogródek działkowy posiadał altankę. Zakrzaczenia i zadrzewienia były tu młode i ubogie. Drzewa owocowe były w większości kilkuletnie i otoczone często ozdobnymi krzewami i żywopłotami. Na terenie ogródków występowało dużo zdziczałych kotów. Tab. 5. Ogródki działkowe (19,70 ha). Allotment gardens census plot (19,70 ha) Gatunek Species Passer domesticus wróbel Phoenicurus ochruros kopciuszek Parus major bogatka Sturnus vulgaris szpak Sylvia curruca piegża Passer montanus mazurek Streptopelia decaocto sierpówka Sylvia communis cierniówka Pica pica sroka Serinus serinus kulczyk Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 18 22 24 10,8 30,5 10 12 12 5,8 16,2 7 9 8 4,1 11,4 4 5 6 2,5 7,1 4 5 5 2,4 6,7 3 4 6 2,2 6,2 3 3 4 1,7 4,8 2 3 3 1,4 3,8 3 2 2 1,2 3,3 3 1 2 1,0 2,9 23

Sylvia atricapilla kapturka Parus caeruleus modraszka Carduelis cannabina makolągwa Sylvia borin gajówka Ficedula hypoleuca muchołówka żałobna Razem Total 1 1 3 0,8 2,4 1 1 2 0,7 1,9 2 1 0 0,5 1,4 0 1 1 0,3 1,0 1 0 0 0,2 0,5 62 70 78 35,5 100,0 Powierzchnia nr 6 Park miejski im. Bolesława Chrobrego (39 gatunków) Powierzchnia obejmowała obszar 10,75 ha, a stanowił ją park, położony w centralnej części Gliwic, otoczony zabudowaniami, terenami przemysłowymi oraz ogródkami działkowymi i stadionem. Na tej powierzchni rosły głównie drzewa liściaste, a najstarsze oceniono na około osiemdziesięcioletnie. W niektórych miejscach podszyt był bardzo bogaty, a w innych nie występował w ogóle, zwłaszcza w miejscach gdzie rosły buki Fagus silvatica. Ponadto w parku tym było kilka dużych trawników. Tab. 6. Park miejski im. Bolesława Chrobrego (10,75 ha). Bolesław Chrobry town park census plot (10,75 ha) Gatunek Species Columbus palumbus grzywacz Sturnus vulgaris szpak Turdus merula kos Sylvia atricapilla kapturka Turdus pilaris kwiczoł Passer montanus mazurek Fringilla coelebs zięba Passer domesticus wróbel Streptopelia decaocto sierpówka Parus major bogatka Serinus serinus kulczyk Parus caeruleus modraszka Pica pica sroka Carduelis chloris dzwoniec Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 14 8 7 9,0 8,6 10 10 8 8,7 8,3 11 6 10 8,4 8,0 7 9 5 6,5 6,2 5 6 8 5,9 5,6 7 7 5 5,9 5,6 6 8 4 5,6 5,3 8 5 5 5,6 5,3 7 4 5 5,0 4,7 5 4 7 5,0 4,7 4 6 6 5,0 4,7 6 3 1 3,1 2,9 4 3 2 2,8 2,7 3 2 4 2,8 2,7 24

Acrocephalus palustris łozówka Hippolais icterina zaganiacz Phylloscopus trochilus piecuszek Sylvia communis cierniówka Muscicapa striata muchołówka szara Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Phylloscopus collybita pierwiosnek Dendrocopos major dzięcioł duży Oriolus oriolus wilga Phoenicurus phoenicurus pleszka Sitta europaea kowalik Cuculus canorus kukułka Carduelis carduelis szczygieł Parus palustris sikora uboga Ficedula hypoleuca muchołówka żałobna Erithacus rubecula rudzik Dendrocopos minor dzięciołek Phoenicurus ochruros kopciuszek Remiz pendulinus remiz Sylvia curruca piegża Sylvia borin gajówka Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Motacilla alba pliszka siwa Luscinia megarhynchos słowik rdzawy Coccothraustes coccothraustes grubodziób Razem Total 3 3 3 2,8 2,7 3 3 3 2,8 2,7 3 4 1 2,5 2,4 2 3 2 2,2 2,1 2 1 3 1,9 1,8 2 2 2 1,9 1,8 2 2 1 1,6 1,5 1 2 1 1,2 1,2 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 1 1 1 0,9 0,9 2 0 0 0,6 0,6 0 2 0 0,6 0,6 1 0 0 0,3 0,3 1 0 0 0,3 0,3 1 0 0 0,3 0,3 1 0 1 0,6 0,6 0 1 0 0,3 0,3 0 1 0 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 0 0 1 0,3 0,3 126 110 103 105,1 100,0 25

Powierzchnia nr 7 Cmentarz Centralny (42 gatunki) Powierzchnia obejmowała 19,8 ha i stanowił ją założony w roku 1920 cmentarz komunalny ze starannie zaprojektowanym układem roślinności. Część użytkowana zajmowała około 90% powierzchni i rosły tam głównie drzewa liściaste, w większości lipy, wysadzone wzdłuż alei. Pozostałe fragmenty porastały drzewa w większym zwarciu: brzozy Betula spp., świerki Picea spp., dęby Quercus spp. i wierzby Salix spp. Sporo było też żywotników Thuja spp. pojedynczych i tworzących żywopłoty. Drzewostan porastający nie użytkowaną część cmentarza posiadał dobrze wykształcony podszyt. W centrum cmentarza znajdowała się kaplica. Tab. 7. Cmentarz Centralny (19,8 ha). Central cementary census plot (19,8 ha) Gatunek Species Liczba par Mean number of pairs Średnie zagęszczenie Dominacja (%) (par/10 ha) Dominance (%) Average density (pairs/10 ha) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Sturnus vulgaris szpak Passer domesticus wróbel Streptopelia decaocto sierpówka Fringilla coelebs zięba Turdus pilaris kwiczoł Sylvia atricapilla kapturka Parus major bogatka Turdus merula kos Phylloscopus collybita pierwiosnek Columba palumbus grzywacz Serinus serinus kulczyk Carduelis chloris dzwoniec Parus caeruleus modraszka Phylloscopus trochilus piecuszek Sitta europaea kowalik Erithacus rubecula rudzik Pica pica sroka Hippolais icterina zaganiacz Passer montanus mazurek 40 40 36 19,5 10,8 24 32 41 16,3 9,0 17 27 30 12,5 6,9 17 27 29 12,3 6,8 21 22 25 11,4 6,3 14 22 24 10,1 5,6 18 24 16 9,8 5,4 14 20 17 8,6 4,7 12 19 20 8,6 4,7 15 17 17 8,2 4,6 9 15 20 7,4 4,1 13 16 15 7,4 4,1 10 16 15 6,9 3,8 6 9 8 3,9 2,1 4 11 7 3,7 2,0 5 7 9 3,5 2,0 7 7 6 3,4 1,9 6 9 4 3,2 1,8 1 4 11 2,7 1,5 26

Sylvia curruca piegża Muscicapa striata muchołówka szara Carduelis carduelis szczygieł Oriolus oriolus wilga Sylvia communis cierniówka Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Prunella modularis pokrzywnica Phoenicurus ochruros kopciuszek Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Acrocephalus palustris łozówka Parus montanus czarnogłówka Coccothraustes coccothaustes grubodziób Certhia familiaris pełzacz leśny Hirundo rustica dymówka Dendrocopos major dzięcioł duży Luscinia megarhynchos słowik rdzawy Corvus cornix wrona Dendrocopos minor dzięciołek Motacilla alba pliszka siwa Sylvia borin gajówka Parus ater sosnówka Parus palustris sikora uboga Asio otus uszatka Razem Total 3 3 7 2,2 1,2 2 6 5 2,2 1,2 1 7 4 2,0 1,1 3 4 4 1,9 1,0 2 3 4 1,5 0,8 1 4 4 1,5 0,8 1 6 2 1,5 0,8 2 3 3 1,3 0,7 3 4 0 1,2 0,7 3 1 3 1,2 0,7 2 0 3 0,8 0,5 1 2 1 0,7 0,4 2 1 0 0,5 0,3 1 1 1 0,5 0,3 0 1 2 0,5 0,3 2 0 0 0,3 0,2 0 0 2 0,3 0,2 0 0 2 0,3 0,2 1 1 0 0,3 0,2 1 0 0 0,2 0,1 0 1 0 0,2 0,1 0 1 0 0,2 0,1 0 1 0 0,2 0,1 284 394 397 161,3 100,0 27

Powierzchnia nr 8 Łąki, pola, nieużytki i zadrzewienia (61 gatunków) Powierzchnia obejmowała 83,0 ha łąk, pól i nieużytków położonych w północnozachodniej części Gliwic. Największy udział procentowy miały łąki (41%) i pola (35%), mniejszy nieużytki (20%) i zadrzewienia (4%). Powierzchnia obejmowała miejscami teren mocno podmokły, z rowami melioracyjnymi, częściowo wypełnionymi wodą. Występowało na niej pięć zadrzewień, z których największe było 2-hektarowe. Fot. 19. Fragment powierzchni próbnej Łąki, pola, nieużytki i zadrzewienia (fot. Mariusz Ostański). A part of meadows, fields, waste land and stand densities census plot Tab. 8. Łąki, pola, nieużytki i zadrzewienia (83,00 ha). Meadows, fields, waste land and stand densities census plot (83,00 ha. Gatunek Species Acrocephalus palustris łozówka Acrocephalus scirpaceus trzcinniczek Vanellus vanellus czajka Alauda arvensis skowronek Emberiza schoeniclus potrzos Sylvia communis cierniówka Saxicola rubetra pokląskwa Motacilla flava pliszka żółta Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 216 79 71 14,7 41,3 32 6 14 2,1 5,9 16 20 6 1,7 4,7 13 10 17 1,6 4,5 10 20 9 1,6 4,4 13 15 10 1,5 4,3 11 15 4 1,2 3,4 8 11 7 1,0 2,9 28

Carduelis cannabina makolągwa Pica pica sroka Crex crex derkacz Passer montanus mazurek Acrocephalus schoenobaenus rokitniczka Sylvia atricapilla kapturka Emberiza calandra potrzeszcz Saxicola torquata kląskawka Anas platyrhynchos krzyżówka Phasianus colchicus bażant Fringilla coelebs zięba Passer domesticus wróbel Parus major bogatka Phylloscopus trochilus piecuszek Parus caeruleus modraszka Columba palumbus grzywacz Anthus pratensis świergotek łąkowy Locustella naevia świerszczak Perdix perdix kuropatwa Locustella fluviatilis strumieniówka Remiz pendulinus remiz Fulica atra łyska Cuculus canorus kukułka Luscinia megarhynchos słowik rdzawy Tringa totanus krwawodziób Corvus cornix wrona Carpodacus erythrinus dziwonia Falco tinnunculus pustułka 0 7 9 0,6 1,8 6 3 6 0,6 1,7 5 5 4 0,6 1,6 1 4 7 0,5 1,4 2 6 4 0,5 1,4 3 4 5 0,5 1,4 0 9 3 0,5 1,4 2 4 3 0,4 1,0 2 4 5 0,4 1,2 2 7 1 0,4 1,1 1 2 7 0,4 1,1 1 3 5 0,4 1,0 3 2 4 0,4 1,0 2 2 4 0,3 0,9 1 2 4 0,3 0,8 2 3 1 0,2 0,7 2 3 1 0,2 0,7 0 4 2 0,2 0,7 1 1 3 0,2 0,6 1 2 2 0,2 0,6 1 3 1 0,2 0,6 1 1 2 0,2 0,5 1 1 1 0,1 0,3 0 2 1 0,1 0,3 0 1 2 0,1 0,3 0 1 2 0,1 0,3 1 1 0 0,1 0,2 1 1 0 0,1 0,2 29

Hippolais icterina zaganiacz Anas clypeata płaskonos Athene noctua pójdźka Carduelis carduelis szczygieł Hirundo rustica dymówka Dendrocopos major dzięcioł duży Sturnus vulgaris szpak Serinus serinus kulczyk Emberiza citrinella trznadel Anas acuta rożeniec Coturnix coturnix przepiórka Turdus philomelos śpiewak Luscinia svecica podróżniczek Anthus campestris świergotek polny Carduelis chloris dzwoniec Anas querquedula cyranka Gallinula chloropus kokoszka Tringa ochropus samotnik Alcedo atthis zimorodek Picus canus dzięcioł zielonosiwy Turdus merula kos Phylloscopus collybita pierwiosnek Sitta europea kowalik Oriolus oriolus wilga Lanius collurio gąsiorek Razem Total 0 1 1 0,1 0,2 0 1 1 0,1 0,2 0 1 1 0,1 0,2 0 1 1 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 2 0 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 0 2 0,1 0,2 0 1 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 1 0 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 0 1 0 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 0 0 1 0 0,1 362 275 249 35,6 100,0 30

Powierzchnia nr 9 Las Dąbrowa (41 gatunków) Obejmowała ona 14,41 ha grądu w zachodniej części miasta, na skraju kompleksu leśnego o areale około 120 ha. Graniczyła ona od południa i zachodu z polami i łąkami. Rósł tam 120-letni starodrzew, a powierzchnia posiadała słabo wykształcony podszyt. Na skraju powierzchni znajdowało się oczko wodne. Fot. 20. Fragment powierzchni próbnej Las Dąbrowa (fot. Mariusz Ostański) A part of the Dąbrowa forest census plot Tab. 9. Las Dąbrowa (14,41 ha). Dąbrowa forest census plot (14,41 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Średnie zagęszczenie (par/10 ha) Average density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1988 1989 1990 1988 1990 1988 1990 Fringilla coelebs zięba Parus major bogatka Sitta europaea kowalik Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Sturnus vulgaris szpak Parus caeruleus modraszka 27 37 28 21,3 16,9 19 25 20 14,8 11,8 13 18 13 10,2 8,1 11 12 5 6,5 5,2 8 9 10 6,2 5,0 7 9 10 6,0 4,8 31

Turdus merula kos Anthus trivialis świergotek leśny Sylvia atricapilla kapturka Erithacus rubecula rudzik Dendrocopos major dzięcioł duży Phoenicurus phoenicurus pleszka Emberiza citrinella trznadel Coccothraustes coccothraustes grubodziób Phylloscopus collybita pierwiosnek Oriolus oriolus wilga Troglodytes troglodytes strzyżyk Muscicapa striata muchołówka szara Emberiza hortulana ortolan Ficedula hypoleuca muchołówka żałobna Turdus philomelos śpiewak Cuculus canorus kukułka Certhia familiaris pełzacz leśny Sylvia borin gajówka Prunella modularis pokrzywnica Columba palumbus grzywacz Passer montanus mazurek Carduelis chloris dzwoniec Phylloscopus trochilus piecuszek Hippolais icterina zaganiacz Ficedula albicollis muchołówka białoszyja Dendrocopos medius dzięcioł średni Garrulus glandarius sójka Parus palustris sikora uboga 7 8 7 5,1 4,1 7 9 6 5,1 4,1 6 8 7 4,9 3,9 6 6 8 4,6 3,7 4 6 6 3,7 2,9 2 6 4 2,8 2,2 4 4 4 2,8 2,2 1 3 7 2,5 2,0 2 3 4 2,1 1,7 4 3 2 2,1 1,7 3 3 3 2,1 1,7 3 3 2 1,9 1,5 2 3 3 1,9 1,5 1 3 3 1,6 1,3 2 2 3 1,6 1,3 2 2 2 1,4 1,1 2 2 2 1,4 1,1 1 3 2 1,4 1,1 0 4 2 1,4 1,1 1 3 2 1,4 1,1 0 1 3 0,9 0,7 1 1 2 0,9 0,7 1 1 2 0,9 0,7 0 3 1 0,9 0,7 0 3 1 0,9 0,7 1 1 1 0,7 0,6 1 1 1 0,7 0,6 1 0 2 0,7 0,6 32

Corvus cornix wrona Streptopelia turtur turkawka Sylvia curruca piegża Dendrocopos minor dzięciołek Turdus pilaris kwiczoł Buteo buteo myszołów Carduelis carduelis szczygieł Razem Total 0 1 1 0,5 0,4 0 2 0 0,5 0,4 0 2 0 0,5 0,4 0 1 0 0,2 0,2 0 1 0 0,2 0,2 0 0 1 0,2 0,2 0 0 1 0,2 0,2 150 212 181 125,6 100,0 Powierzchnia nr 10 Las Łabędzki (26 gatunków) Obejmowała ona 13,0 ha i została wyznaczona w łabędzkim kompleksie leśnym, położonym w północnej części miasta. Przylegała do niej szeroka droga gruntowa, na której testowany był gąsienicowy sprzęt wojskowy z pobliskich zakładów Bumar Łabędy. Powierzchnię porastał około 60-letni bór sosnowy, który przechodził w podobny wiekowo las mieszany, z kilkoma okazałymi bukami. Tab. 10. Las Łabędzki (13,00 ha). Łabędzki forest census plot (13,00 ha) Gatunek Species Liczba par Number of pairs Zagęszczenie (par/10 ha) Density (pairs/10 ha) Dominacja (%) Dominance (%) 1990 1990 1990 Fringilla coelebs zięba Erithacus rubecula rudzik Parus major bogatka Phylloscopus sibilatrix świstunka leśna Parus caeruleus modraszka Sylvia atricapilla kapturka Phylloscopus collybita pierwiosnek Turdus merula kos Phylloscopus trochilus piecuszek Coccothraustes coccothraustes grubodziób Sitta europea kowalik Parus ater sosnówka 23 17,7 16,0 22 16,9 15,3 17 13,1 11,8 10 7,7 6,9 9 6,9 6,3 8 6,2 5,6 8 6,2 5,6 6 4,6 4,2 6 4,6 4,2 6 4,6 4,2 5 3,8 3,5 3 2,3 2,1 33

Regulus regulus mysikrólik Anthus trivialis świergotek drzewny Sturnus vulgaris szpak Certhia brachydactyla pełzacz ogrodowy Parus palustris sikora uboga Emberiza citrinella trznadel Turdus philomelos śpiewak Troglodytes troglodytes strzyżyk Dendrocopos minor dzięciołek Dendrocopos major dzięcioł duży Columba palumbus grzywacz Certhia familiaris pełzacz leśny Regulus ignicapillus zniczek Parus montanus czarnogłówka Razem Total 3 2,3 2,1 3 2,3 2,1 2 1,5 1,4 2 1,5 1,4 2 1,5 1,4 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 1 0,8 0,7 144 110,8 100,0 Fot. 21. Droga, tzw. Czołgówka, służąca testowaniu pojazdów pancernych w Lesie Łabędzkim (fot. Jacek Betleja). A road (called tank road ) used for testing armoured vehicles in Łabędzki forest. 34

III. Metody badań i opracowanie wyników Powierzchnię miasta podzielono na kwadraty o boku 1 km. Otrzymano w ten sposób 159 pełnych i niepełnych pól atlasowych. Przyjęto cztery optymalne terminy kontroli (16 25 kwiecień; 16 25 maj; 6 15 czerwiec i 26 czerwiec 5 lipiec), w których nastawiano się na wykrywanie gatunków, o największej aktywności w odpowiednim okresie. Podczas kontroli w terenie w danym kwadracie notowano liczbę stwierdzonych osobników, ich status (śpiewający samiec, para ptaków, gniazdo) oraz określano typ środowiska w jakim dokonano stwierdzenia. Gatunki, które ze względu na swoją liczebność były możliwe do dokładnego policzenia nanoszono na mapę. Z kolei liczebność niektórych gatunków liczniejszych (np. kopciuszka) określano kartując je na całej powierzchni miasta tylko w jednym z sezonów badawczych. Inne ptaki lęgowe z tej grupy kartowano w środowiskach ekotonalnych, a w pozostałej części miasta liczebność określono ekstrapolując wyniki z powierzchni próbnych (np. trznadel i mazurek). Dane zebrane o niektórych gatunkach nie były jednolite i w poszczególnych latach stwierdzano jedynie ich obecność w stanowisku, a w innym dokładnie je liczono. W takich przypadkach, określano również możliwą maksymalną liczebność populacji w Gliwicach sumując największe liczebności na wszystkich stanowiskach w ciągu trzech lat badań. Gatunki najliczniejsze liczono jedynie na powierzchniach próbnych, skąd wynik ekstrapolowano na odpowiednie środowiska w granicach Gliwic. Nie zawsze jednak dane te były reprezentatywne, szczególnie dla gatunków gniazdujących w zadrzewieniach, bowiem w tym środowisku nie ustanowiono powierzchni próbnej. Czasami więc określano liczebności w środowiskach na podstawie stwierdzonych par podczas kartowania w danym fragmencie środowiska (wydzieleniu). Średnie zagęszczenie w takim środowisku obliczano jako średnią ze średnich zagęszczeń z trzech lat w każdym wydzieleniu o odpowiedniej wielkości. W przypadku jaskółek i krukowatych notowano zajęte gniazda. Liczebność jerzyków oceniano przez jednoczesne liczenie przez kilku obserwatorów krążących nad miastem ptaków, z wyznaczonych miejsc widokowych w określonym przedziale czasowym. Gatunki aktywne wieczorem i nocą wykrywano stymulując je do odzywania się poprzez odtwarzanie ich głosów z magnetofonu. Na powierzchniach próbnych stosowano kombinowaną metodę kartograficzną (Tomiałojć 1980), przeprowadzając od 8 do 10 kontroli w sezonie lęgowym. Liczebność ptaków wodnych oceniano stosując metody opisane przez Borowiec et al. (1981) i Ranoszka (1984). W opisie rozmieszczenia gatunków użyto pojęcia stanowiska, co oznacza fragment (wydzielenie) jakiegoś typu środowiska w obrębie kwadratu, w którym występowała jedna lub więcej par lęgowych w co najmniej jednym sezonie w okresie badań. Rozmieszczenie i liczebność zdecydowanej większości gatunków przedstawiono na mapach w kwadratach atlasowych o boku 1 km. Skorzystano z mapy topograficznej w skali 1 : 25 000 (OPGK, Kraków 1986, druk 1987). Ten sposób prezentacji nie dotyczy gatunków, których liczebność nie przekraczała 5 par oraz tych, których liczebności nie zdołano określić w obrębie wszystkich kwadratów. 35

IV. wyniki A. Omówienie gatunków lęgowych Łabędź niemy Cygnus olor 0 1 para lęgowa Jedna para przystąpiła do lęgu w 1988 roku na zbiorniku wodnym w Czechowicach (kwadrat H02). Krzyżówka Anas platyrhynchos 80 159 par lęgowych Obecna na 50 stanowiskach, a jej liczebność w kolejnych sezonach badań wynosiła: 95, 98 i 80 par. Krzyżówkę stwierdzano najczęściej przy zbiornikach wodnych (55% stwierdzeń), na łąkach (27% stwierdzeń), w lasach w których płynęły cieki, oczka wodne i rozlewiska (19% stwierdzeń). Pojedyncze pary notowano także na polach, w terenie ruderalnym i w podmokłych zadrzewieniach. Jako lęgowa nie występowała w centrum miasta, choć przepływa tam rzeka Kłodnica. Najbliższym centrum miasta miejscem lęgu krzyżówki było otoczenie mocno zarośniętego, jednohektarowego zbiornika położony wśród ogródków działkowych (H09). Maksymalna liczebność po zsumowaniu największych liczebności na stanowiskach w ciągu 3 lat wyniosła 159 par. Cyraneczka Anas crecca 3 7 par lęgowych Stwierdzona tylko w jednym kwadracie (F06) na podmokłych łąkach z niewielkimi oczkami wody i osadnikami. Liczba par w poszczególnych latach wynosiła: 3, 7 i 3. W roku 1989 poziom wody w tym miejscu był dużo wyższy niż w pozostałe lata, co zapewne wpłynęło na wyższą liczbę par, także pozostałych gatunków kaczek. Cyranka Anas querquedula 2 4 pary lęgowe Występowała corocznie tylko na dwóch stanowiskach (3, 4 i 2 pary w kolejnych latach) na podmokłych łąkach nad Kłodnicą i na osadnikach (F06 i F07). Rożeniec Anas acuta 1 para lęgowa Gniazdował corocznie tylko na jednym stanowisku na osadnikach położonych wśród podmokłych łąk przy Kłodnicy, obok portu (F06). W 1988 stwierdzony trzykrotnie w czerwcu (raz samiec i dwukrotnie para). Najlepiej udokumentowany jest lęg w 1989 roku, gdy zaobserwowano 11 czerwca jednego samca i parę, a 20 czerwca samicę z młodymi. Natomiast w 1990 roku, również w czerwcu dwukrotnie zaobserwowano parę. Gatunek ten ujęty jest w Polskiej Czerwonej Księdze, gdzie nadano mu kategorię bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożonego wyginięciem (red. Głowaciński 2001). Płaskonos Anas clypeata 3 4 pary lęgowe Corocznie gniazdował na dwóch stanowiskach (3, 4 i 3 pary w kolejnych latach) na osadnikach wśród podmokłych łąk przy Kłodnicy (F06 i F07). 36

Głowienka Aythya ferina 2 5 par lęgowych W latach 1988 i 1990 stwierdzono 2 pary tej kaczki, a w 1989 roku 5 par na osadnikach nad Kłodnicą (F06). Czernica Aythya fuligula 1 2 pary lęgowe Corocznie 1 2 pary na osadnikach wśród podmokłych łąk przy Kłodnicy (F06). Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus 3 7 par lęgowych Stwierdzony na siedmiu stanowiskach, głównie na zbiornikach wodnych o powierzchni od 2 do 16,5 ha oraz na Kanale Gliwickim. Liczebność w kolejnych latach wynosiła 3, 7 i 5 par. Perkozek Tachybaptus ruficollis 4 10 par lęgowych Stwierdzony na ośmiu stanowiskach. Występował głównie na niewielkich (1 6 ha) zbiornikach wodnych z gęstą roślinnością szuwarową. Gnieździł się również na oczkach wodnych w krajobrazie rolniczym, jak i na mocno zarośniętym jednohektarowym zbiorniku położonym pośród ogródków (H09). Liczebność w kolejnych latach wynosiła 6, 4 i 10 par. Bączek Ixobrychus minutus 0 1 para lęgowa Obecność jednej pary stwierdzano w latach 1989 1990 na zarośniętym szuwarem osadniku nad Kłodnicą, w kwadracie F06. Gatunek ten ujęty jest w Polskiej Czerwonej Księdze, gdzie nadano mu kategorię wysokiego ryzyka, narażonego na wyginięcie (red. Głowaciński 2001). Bocian biały Ciconia ciconia 6 8 par lęgowych Stwierdzono 9 gniazd, których rozmieszczenie i zajmowanie przez pary lęgowe ulegało zmianie. Bojków 1988: 2 pary (HPo i HPm2) zajmowały gniazda umieszczone na słupach energetycznych, a 1 para (HPm1) na topoli; 1989: 3 pary (HPm2, HPm3, HPo) zajmowały gniazda umieszczone na słupach energetycznych; 1990: 2 pary (HPm3, HPm1) zajmowały gniazda umieszczone na słupach energetycznych, oprócz tego jedno nie zajęte gniazdo (HB) znajdowało się również na słupie energetycznym. Brzezinka 1988: 1 para (HPm1) zajmowała gniazdo umieszczone na topoli przy ul. Lubelskiej 72. 1990: 1 para (HPm2). Ostropa 1988: 1para (HPo) zajmowała gniazdo umieszczone na słupie energetycznym przy ul. Prawników 10, ponadto jedno gniazdo nie zajęte (HO) umieszczone było również na słupie energetycznym przy ul. Daszyńskiego. 37

1989: 2 pary (HPm2, HPo) zajmowały gniazda na słupach energetycznych; 1990: 1 para (HPo) zajmowała gniazdo umieszczone na słupie energetycznym, ponadto dwa gniazda nie zajęte (HO, HB), umieszczone były na słupach energetycznych. Sośnica 1988: 1 gniazdo nie zajęte (HO) umieszczone na kominie domu; Stare Gliwice 1988: 1 para (HPm1) zajmowała gniazdo umieszczone na lipie przy PGR; 1989: 1 para (HPm2) zajmowała gniazdo umieszczone na lipie przy PGR; 1990: złamała się gałąź i gniazdo spadło. Łabędy 1990: 1 para (HPm3) zajmowała gniazdo umieszczone na słupie energetycznym przy ul. Niepaszyckiej. Wójtowa Wieś 1988: 1 para (HPm3) zajmowała gniazdo przy ul. Wójtowskiej; 1989: 1 para (HPm1) zajmowała gniazdo przy ul. Wójtowskiej; 1990: 1 para (HPm3) zajmowała gniazdo umieszczone na jesionie przy ul. Wójtowskiej 11. Skróty: HO gniazdo nie zajęte; HB gniazdo zajęte krócej niż 1,5 miesiąca lub odwiedzane nieregularnie; HPo gniazdo zajęte bez piskląt; HPmx gniazdo z x pisklętami. Kuropatwa Perdix perdix 45 89 par lęgowych Stwierdzona na 73 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 45, 38 i 59 par, a maksymalna liczebność z trzech lat wyniosła 89 par. Kuropatwy w Gliwicach występowały przede wszystkim na polach (70,8%). Znaczna część ptaków zajmowała środowisko łąk i pastwisk 22,5%. Pojedyncze pary stwierdzano na ugorach, terenach ruderalnych i pomiędzy zabudowaniami wiejskimi. Zagęszczenie w środowisku łąk i pastwisk wyniosło 4,8 pary/100 ha (20 par na łącznie 418 ha), a wśród pól 2,5 pary/100 ha (63 pary na powierzchni 2486,5 ha). Bażant Phasianus colchicus ~100 lęgowych samic Stwierdzony na 74 stanowiskach, w roku 1988 107, 1989 91 i w 1990 56 osobników. Ze względu na znaczne prawdopodobieństwo nie wykrycia wszystkich ptaków w poszczególnych latach oraz z uwagi na poligyniczność samców można przyjąć, że liczba samic przystępujących do lęgów w Gliwicach wynosiła około 100. Bażant występował głównie w środowisku polnym i łąkowym. Stwierdzano także ptaki na terenach ruderalnych, ugorach i w zadrzewieniach. Pojedyncze osobniki tylko w jednym roku były obserwowane na ogródkach działkowych i na cmentarzu. Przepiórka Coturnix coturnix 14 20 par lęgowych Występowała na 31 stanowiskach, znajdujących się na polach (26 stanowisk) i na łąkach (5 stanowisk). W poszczególnych latach stwierdzono: 18, 20 i 14 odzywających się samców. 38

Myszołów Buteo buteo 16 21 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 27 stanowiskach. W kolejnych latach było: 16, 21 i 18 par. W większości przypadków znajdowano zajęte gniazdo lub stwierdzono stałą obecność ptaków w większych kompleksach leśnych. Pojedyncze pary stwierdzane były w zadrzewieniach na obrzeżach miasta. Trzmielojad Pernis apivorus 2 5 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 10 stanowiskach. W większości z nich przystępował do lęgu tylko w jednym sezonie, a tylko jedno było zajęte przez trzy sezony. W kolejnych latach badań stwierdzono odpowiednio 2, 5 i 4 pary. W większości przypadków znajdowano zajęte gniazda, które znajdowały się na skraju większych kompleksów leśnych, położonych na peryferiach miasta. Jastrząb Accipiter gentilis 4 6 par lęgowych Ptaki stwierdzono na dziewięciu stanowiskach, wyłącznie w lasach na peryferiach miasta. Dwa stanowiska zajmowane były przez trzy kolejne sezony, a 2 inne przez dwa. W kolejnych latach stwierdzono 4, 6 i 6 par. Krogulec Accipiter nisus 2 5 par lęgowych Zlokalizowano ptaki lęgowe na siedmiu stanowiskach, wyłącznie w lasach na peryferiach miasta. W kolejnych sezonach stwierdzano 2, 5 i 3 pary. Cztery stanowiska były zajmowane przez dwa lata, a 3 tylko w jednym roku. Kobuz Falco subbuteo 2 3 pary lęgowe Gatunek ten stwierdzono na siedmiu stanowiskach, z których tylko 2 zajęte były przez kolejne dwa sezony. Gniazda umieszczone były w większych kompleksach leśnych, choć stwierdzono również gniazdo w zadrzewieniach wśród podmokłych łąk nad Kłodnicą. Jedno terytorium częściowo obejmowało obszar przy granicy miasta. W kolejnych latach odnotowano 3, 2 i 3 pary. Pustułka Falco tinnuculus 12 21 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono łącznie na 23 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 12, 18 i 21 par. Ptak ten występował w Gliwicach przede wszystkim w terenach zurbanizowanych, gdzie zasiedlał wieże kościołów, inne wysokie budowle i bloki mieszkalne z wielkiej płyty. Większe skupienie par lęgowych odnotowano na osiedlu bloków Sikornik, gdzie w 1990 roku stwierdzono 11 par. Poza zabudową pustułka występowała w krajobrazie rolniczym, gdzie gnieździła się na skraju lasów i w zadrzewieniach śródpolnych. Zagęszczenie na obszarze Gliwic wynosiło w okresie badań od 10,0 do 19,3 par/100 km 2. Derkacz Crex crex 17 28 par lęgowych Występował na 26 stanowiskach, w środowisku polnym (21 stanowisk) i łąkowym (5 stanowisk). Stwierdzono w kolejnych latach: 17, 28 i 20 odzywających się samców. Więk- 39

szość stanowisk znajdowała się w północno-zachodniej części miasta, a tylko pojedyncze zostały odnotowane w części południowej. Najliczniejsze skupienie odzywających się samców znajdowało się na ponad 200 hektarowym kompleksie łąk nad Kłodnicą, gdzie w kolejnych latach stwierdzono ich 8, 7 i 6. Wodnik Rallus aquaticus 1 2 pary lęgowe Stwierdzany był corocznie na jednym stanowisku przy Kłodnicy (F06). W latach 1988 i 1989 1 para, a w 1990 roku 2 pary. Kokoszka Gallinula chloropus 21 55 par lęgowych Stwierdzono ją na 17 stanowiskach przy czym tylko na 4 stanowiskach gatunek ten był odnotowywany przez trzy sezony lęgowe. W 1989 roku tylko na jednym ze stanowisk na 27 ha porośniętych szuwarem osadnikach przy Kłodnicy stwierdzono aż 36 par lęgowych (13,3 par/10 ha). Ponadto lęgi kokoszki odnotowano przy rowach, na małych zarośniętych oczkach wodnych i na terenach podmokłych z szuwarami. W kolejnych latach stwierdzano 21, 55 i 27 par lęgowych. Łyska Fulica atra 22 29 par lęgowych Stwierdzono 13 stanowisk łyski. W kolejnych latach odnotowano 29, 24 i 22 pary. Największa liczba par występowała na 27 ha porośniętych szuwarem osadnikach w Dolinie Kłodnicy, gdzie w 1988 było 15 par (5,5 par/10 ha). Poza tym łyska przystępowała do lęgów na niewielkich zbiornikach wodnych (1 4 ha) z pasem szuwarów. Najbliższe centrum miasta było stanowisko położone na jednohektarowym zarośniętym trzciną zbiorniku wśród ogródków działkowych (H09). Licznie gnieździła się na końcowym odcinku Kanału Gliwickiego, gdzie stwierdzano 7 par. Łyski nie występowały na wszystkich większych zbiornikach wodnych w Gliwicach, i tak, nie było jej na Jeziorze Czechowickim i na gliniankach w Niepaszycach. Czajka Vanellus vanellus 113 305 par lęgowych Czajka występowała na 106 stanowiskach w 87 kwadratach, głównie w zachodniej i południowej części miasta. W okresie trzech lat badań stwierdzono znaczny (48,8%) spadek liczebności czajki, a w kolejnych latach było jej 235, 176 i 113 par. Po zsumowaniu maksymalnej liczby par z trzech lat na każdym stanowisku populacja czajki mogła liczyć 305 par. Przyczyny tego spadku nie są znane, ale mogą być związane ze zmianą upraw na polach, bowiem w roku 1989 zmniejszyła się liczba par gniazdujących na polach o 42%, a wzrosła o 35% na łąkach. W okresie badań czajki stwierdzane były głównie na polach uprawnych, gdzie występowało 67,5% populacji tego gatunku. Odnotowano tam średnie zagęszczenie 0,39 par/10 ha (69 wydzieleń o powierzchni powyżej 20 ha, łącznie 3575 ha). Natomiast w roku 1988 lokalne skupienia wynosiły 4 pary/15 ha (N08), 6 par/34 ha (B07). Na łąkach, gdzie występowało 28,5% populacji, odnotowano średnie zagęszczenie 0,94 pary/10 ha (8 wydzieleń o powierzchni 20 ha i więcej, łącznie 350 ha). W roku 1989 stwierdzono w tym środowisku maksymalne lokalne skupienia: 4 pary/14 ha (K13), 15 par/54 ha (G07). Natomiast na ugorach występowało tylko 3,9% populacji w maksymalnych zagęszczeniach 2 pary/13 ha w roku 1989 (M10) i na poligonie w 1988 roku 6 par/54,5 ha (F12). 40

Sieweczka rzeczna Charadrius dubius 3 6 par lęgowych Łącznie na pięciu stanowiskach stwierdzono kolejno 3, 4 i 6 par, przy czym tylko na dwóch w trzech sezonach. Na osadnikach w dolinie Kłodnicy (F06) w roku 1988 gniazdowała 1 para, a w 1990 3 pary. Kszyk Gallinago gallinago 3 8 par lęgowych W 1988 roku stwierdzono 8, a w 1989 i 1990 po 3 pary. Łącznie stwierdzony był na czterech stanowiskach (F06, E12, F12, F13), w tym tylko na jednym (F06) corocznie. W roku 1988 stwierdzono aż 5 tokujących ptaków na nieużytkach poligonu w Ostropie. Słonka Scolopax rusticola 4 9 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 7 stanowiskach. Tokujące samce i ptaki spłoszone odnotowano głównie w lasach w zachodniej części miasta i w Lesie Łabędzkim. Stwierdzono ją także w zadrzewieniach śródpolnych (D07 1989 i E08 1990). Liczbę par oceniono w kolejnych sezonach na 6, 9 i 4. Rycyk Limosa limosa 1 para lęgowa Corocznie gniazdowała 1 para, odnotowana na dwóch przylegających do siebie kwadratach, położonych na podmokłych łąkach w dolinie Kłodnicy (F06 i F07). Krwawodziób Tringa totatnus 3 5 par lęgowych Występował tylko na trzech stanowiskach. Corocznie stwierdzany był na łąkach nad Kłodnicą (F06), po jednej parze lęgowej stwierdzono też w kwadracie G08 i na nieużytkach poligonu w kwadracie E12. Samotnik Tringa ochropus 1 2 pary lęgowe Stwierdzony był na trzech stanowiskach, w latach 1988 i 1989 odnotowano 1 parę (F06 i F07), a w 1990 roku 2 pary (F06, D08). We wszystkich sezonach gniazdował na podmokłych łąkach w dolinie Kłodnicy, a zajęte gniazdo położone było na wierzbie. W roku 1990 stwierdzono lęg 1 pary w lesie, w zachodniej części miasta (D08). Brodziec piskliwy Actithis hypoleucos 2 3 pary lęgowe Dwie pary zaniepokojonych ptaków obserwowano corocznie w pobliżu osadników nad Kłodnicą (F06), a 1 parę w 1990 roku przy zbiorniku w Czechowicach (H03). Gołąb miejski Columba livia f. urbana 50 154 pary lęgowe W kolejnych latach stwierdzono 50, 125 i 154 par. Gatunek ten występował na 15 stanowiskach, głównie na starówce (94% populacji). Występował też na osiedlach blokowych (3,3%). Największe skupienie lęgowe stwierdzono w roku 1990 na jednej z kamienic w kwadracie J10, gdzie gnieździło się co najmniej 58 par. Jednakże ocena liczebności opierająca się na liczbie obserwowanych ptaków w pobliżu miejsc lęgowych zapewne pro- 41

wadzi do znacznego zaniżenia liczby par lęgowych. Skupiskowy charakter gniazdowania powoduje, że wynik z ekstrapolacji z powierzchni Starówka również może być fałszywy. Siniak Columba oenas 2 9 par lęgowych Stwierdzono jego obecność na pięciu stanowiskach (B07, D08, H05, J05, J06). Występował w lasach, w skupieniach okazałych buków. W kolejnych latach odnotowano 2, 6 i 9 par. Grzywacz Columba palumbus 153 341 par lęgowych Grzywacza stwierdzono na 127 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 205, 217 i 153 par. Nie we wszystkich kwadratach dokonywano corocznych dokładnych liczeń, a maksymalna liczba par po zsumowaniu największej liczby par stwierdzonych w ciągu trzech lat na wszystkich stanowiskach wynosi 341 par. Grzywacz wybierał różne środowiska lęgowe, od leśnych i parkowych, aż po zadrzewienia w willowych. Jednak największe zagęszczenia wykazano na powierzchni Park im. Bolesława Chrobrego (9,0 par/10 ha) i Cmentarz Centralny (8,2 par/10 ha). W środowisku zwartej zabudowy miejskiej (kamienice) stwierdzono w roku 1989 tylko dwie pary (J08 i J10). Turkawka Streptopelia turtur 29 55 par lęgowych Turkawkę stwierdzono na 32 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 37, 33 i 29 par. Maksymalna liczba par po zsumowaniu największej liczby par stwierdzonych w ciągu trzech lat na wszystkich stanowiskach wyniosła 55 par. Gatunek ten występował głównie w środowisku leśnym (91%), a pozostałe stanowiska stwierdzono w zadrzewieniach. W 15 wydzieleniach leśnych większych niż 10 ha, o łącznej powierzchni 741,5 ha średnie zagęszczenie turkawki wynosiło 0,49 par/10 ha. W roku 1988 gniazdowała także jedna para w izolowanym zadrzewieniu śródpolnym (D07) o powierzchni 10 ha. Sierpówka Streptopelia decaocto 3500 6000 par lęgowych Gatunek ten nie był kartowany na większych obszarach zabudowanych, stąd wyniki zagęszczeń z powierzchni próbnych były ekstrapolowane na obszar poszczególnych środowisk w skali całego miasta. Największe zagęszczenia sierpówki wykazano na powierzchni próbnej Starówka (średnio 58,2 par/100 ha) i Cmentarz Centralny (średnio 12,5 par/10 ha), a znacznie mniejsze w Zabudowie willowej Wilcze Gardło (7,9 par/10 ha) oraz w Osiedle blokowe im. M. Kopernika (4,9 par/10 ha). W ciągu trzech kolejnych sezonów stwierdzono znaczne wahania liczebności tego gatunku. Kukułka Cuculus canorus 70 130 terytoriów Ten łatwy do stwierdzenia gatunek jest trudny przy ocenie liczebności. Wynika to z faktu rozległych i nachodzących na siebie terytoriów, sposobu kojarzenia się par oraz obecności samic przygodnie wiążących się z samcami. Przedstawiono więc jedynie liczbę stwierdzonych terytoriów, przy czym najwięcej nawołujących samców było w środowisku leśnym (63,8%) i w zadrzewieniach (21,5%). W pozostałych środowiskach (tereny przemysłowe, ruderalne, łąki i pastwiska, ogródki działkowe, tereny willowe, wiejskie, a także parki i cmentarze) obserwowano tylko pojedyncze samce i było to zróżnicowane w poszczegól- 42

nych sezonach. W 13 kwadratach (łącznie 928 ha), gdzie powierzchnia lasu była większa niż 40 ha, średnie zagęszczenie odnotowanych samców sięgnęło 0,4/10 ha. W 1988 roku w jednym kwadracie (M08) w rozległym lesie, miejscami o charakterze parkowym, stwierdzono na powierzchni 84 ha 7 samców, czyli aż 0,8/10 ha. Podobnie było w 1989 roku w kwadracie D08, gdzie odnotowano 5 samców na 58 ha lasu. Natomiast w zadrzewieniach lokalnie stwierdzano jeszcze większe zagęszczenia. W 15-hektarowym wydzieleniu (H02) w roku 1988 stwierdzono 3 samce, a w innym o powierzchni 11 ha (N08) w latach 1988 i 1990 również stwierdzano po 3 samce. W kolejnych latach zanotowano łącznie 90, 71 i 70 samców, a maksymalna liczebność z trzech lat sięgnęła 130 terytoriów. Płomykówka Tyto alba 1 3 pary lęgowe W kolejnych latach odnotowano 2, 3 i 1 zajęte stanowisko. Łącznie zaobserwowano płomykówkę na czterech stanowiskach (B06, F08, D11, K15), przy czym na jednym gniazdowała corocznie (B06). Wszystkie stanowiska zlokalizowane były wśród zabudowań wiejskich. Puszczyk Strix aluco 22 47 par lęgowych Puszczyka stwierdzono na 38 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 24, 33 i 22 par, a po zsumowaniu maksymalnych liczebności z trzech lat na wszystkich stanowiskach ocena populacji sięgnęła 47 par. Większość stwierdzonych puszczyków występowało w środowisku leśnym, a w jednym wydzieleniu o powierzchni 58 ha (D08) corocznie notowano 3 pary. Pojedyncze pary lęgowe stwierdzano w zadrzewieniach, w parkach, na cmentarzach, wśród zabudowy wiejskiej i willowej, a nawet w jednym roku na ogródkach działkowych (K08). Pójdźka Athene noctua 20 46 par lęgowych Pójdźkę stwierdzono na 41 stanowiskach, przy czym w kolejnych latach oceniono jej liczebność na 20, 24 i 21 par, a po zsumowaniu maksymalnych liczebności z 3 lat na wszystkich stanowiskach ocena populacji sięgnęła 46 par. Blisko połowa wszystkich odnotowanych ptaków występowała w zabudowie wiejskiej. Pójdźka występowała także w zabudowie willowej, w kamienicach i blokowiskach, w zadrzewieniach, a nawet na ogródkach działkowych (I08). Uszatka Asio otus 3 16 par lęgowych Obecność tego gatunku stwierdzono na 16 stanowiskach, z których większość była zajęta tylko w jednym roku, a tylko jedno przez dwa sezony. W kolejnych latach stwierdzono obecność 3, 6 i 7 uszatek w terytoriach położonych na peryferiach miasta, a po zsumowaniu maksymalnych liczebności z trzech lat na wszystkich stanowiskach ocena populacji może wynieść aż 16 par. Ptaka tego odnotowano głównie w środowisku zadrzewień (9 stanowisk), a tylko 4 stanowiska wykryto w lasach. W Łabędach (F05), przez dwa lata uszatka gnieździła się w środowisku kamienic, w jednym roku stwierdzona była także na łąkach nad Kłodnicą i na Cmentarzu Centralnym. Nie została stwierdzona w centrum Gliwic, chociaż w latach siedemdziesiątych gnieździła się w Parku im. Bolesława Chrobrego. 43

Lelek Caprimulgus europaeus 1 3 pary lęgowe Lelka stwierdzono na pięciu stanowiskach, przy czym na każdym z nich stwierdzono go tylko w jednym sezonie (A06, A07, B07, D08, O06). W kolejnych latach odnotowano 1, 3 i 2 odzywające się ptaki i przelatujące osobniki. Wszystkie stwierdzenia dotyczyły środowiska leśnego na peryferiach miasta. Jerzyk Apus apus 1165 1580 par lęgowych Lęgowe jerzyki stwierdzono na dwóch powierzchniach próbnych, gdzie gnieździły się w zagęszczeniach 16,6 22,0 par/10 ha w środowisku kamienic i 3,6 5,4 par/10 ha w środowisku zabudowy willowej i z ekstrapolacji tych zagęszczeń wynika ocena populacji w całych Gliwicach. Obecność pojedynczych par lęgowych stwierdzano także w środowisku zabudowy blokowej, przemysłowej i wiejskiej. Natomiast maksymalna liczebność polujących ptaków, podczas jednoczesnego liczenia (21 czerwca 1988 roku) na obszarze całego miasta z wysokich budowli, wynosiła 1421 osobników. Większość z nich latała nad lasami w północno-wschodniej części miasta. Zimorodek Alcedo atthis 2 9 par lęgowych Stwierdzony na dwunastu stanowiskach, w kolejnych sezonach 2, 5 i 9 par. Największą jego koncentrację stwierdzono w dolinie Kłodnicy i przy Porcie Gliwickim, gdzie występował na ośmiu stanowiskach. Tylko na jednym stanowisku (B07) odnotowany był przez trzy kolejne lata, na pozostałych tylko w jednym sezonie. Dudek Upupa epops 2 3 pary lęgowe Dudka stwierdzono tylko na czterech stanowiskach (A07, B07, D07, D08) w poszczególnych latach łącznie 3, 3 i 2 pary. Obecny był w środowisku leśnym i raz w zadrzewieniu. Tylko na jednym stanowisku (B07) dudek był odnotowany w trzech kolejnych sezonach. Wszystkie stanowiska znajdowały się w zachodniej, peryferyjnej części miasta. Krętogłów Jynx torquilla 22 29 par lęgowych Stwierdzony na 38 stanowiskach. W kolejnych latach odnotowano 22, 27 i 29 par. Najwięcej stanowisk znajdowało się w środowisku leśnym i w zadrzewieniach. W zabudowie jednorodzinnej stwierdzono krętogłowy na czterech stanowiskach, w parkach i cmentarzach 3 stanowiska, i po jednym w środowisku ogródków działkowych i ugorów W jednym z wydzieleń lasu o powierzchni 20 ha (B07) w kolejnych latach stwierdzono 4, 2 i 2 pary krętogłowa. Dzięcioł zielonosiwy Picus canus 23 31 par lęgowych W poszczególnych latach odnotowano 30, 31 i 23 pary, łącznie na 31 stanowiskach. Dzięcioł ten występował głównie w lasach i w zadrzewieniach W dziewięciu wydzieleniach leśnych większych niż 10 ha, o łącznej powierzchni 471 ha średnie zagęszczenie dzięcioła zielonosiwego wynosiło 0,5 par/10 ha i podobnie w 6 fragmentach zadrzewień o łącznej powierzchni 80 ha, zagęszczenie wyniosło 0,5 pary/10 ha. 44

Dzięcioł zielony Picus viridis 1 4 pary lęgowe Stwierdzony na pięciu stanowiskach lęgowych, przy czym cztery znajdowały się w zadrzewieniach (E07, N08, N12, H02), a jedno we wsi (H15). Tylko na jednym z nich gniazdował corocznie (E07). W kolejnych latach odnotowano 3, 4 i 1 parę, przy czym w 1990 roku nie zdołano dokładnie skontrolować wszystkich znanych w poprzednich sezonach stanowisk. Dzięcioł czarny Dryocopus martius 12 14 par lęgowych Stwierdzony na 15 stanowiskach, a w kolejnych sezonach odnotowano 13, 14 i 12 par. Stanowiska lęgowe stwierdzano głównie w skrajnych fragmentach lasów w zachodniej części miasta, gdzie znajdują się drzewostany liściaste, w niektórych miejscach mające charakter parkowy. Na 165 ha lasów odnotowano tam w kolejnych latach 9, 9 i 5 par. Dzięcioł duży Dendrocopos major 85 189 par lęgowych Stwierdzony na 70 stanowiskach, głównie w lasach (69,8%) i w zadrzewieniach (19,0%). W kolejnych latach odnotowano 144, 119 i 85 par Maksymalna liczebność po zsumowaniu stanowisk z trzech lat wyniosła 189 par. Pojedyncze pary stwierdzano także w środowisku zabudowy willowej, w parkach i na cmentarzach, we wsiach, ogródkach działkowych, a nawet jedna para regularnie gniazdowała wśród łąk (F07). Najwyższe zagęszczenia wykazano w lasach (D08, D09) zajmujących powierzchnię 95 ha, gdzie w 1988 roku stwierdzono 46 par (4,8 par/10 ha), jednak w roku 1990 stwierdzono tam jedynie 13 par. Podobnie we fragmencie zwartego kompleksu leśnego w Łabędach (F03, F04, G03, G04) liczącego 221 ha odnotowano 36 par (1,6 par/10 ha) w roku 1988, a dwa lata później było tam tylko 13 par. Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos 1 para lęgowa W Lesie Dąbrowa w trzech sezonach lęgowych, w dwóch kwadratach (D08, D09), obserwowano pojedyncze ptaki dorosłe a jeden raz podlota. Gatunek ten ujęty jest w Polskiej Czerwonej Księdze, gdzie nadano mu kategorię gatunku niższego ryzyka ale bliskiego zagrożenia i wymagającego specjalnego nadzoru (red. Głowaciński 2001). Dzięcioł średni Dendrocopos medius 12 36 par lęgowych Zlokalizowano łącznie 20 stanowisk tego gatunku, w kolejnych sezonach 13, 28 i 12. Po zsumowaniu stanowisk z trzech lat maksymalna ocena populacji lęgowej wynosi 36 par. Występował głównie w lasach, a tylko dwa stanowiska odnotowano w zadrzewieniach. Największe zagęszczenie wynosiło 2,5 par/10 ha, w kwadracie B07, gdzie w 1988 roku na powierzchni 20 ha lasu stwierdzono 5 par tego dzięcioła. Dzięciołek Dendrocopos minor 27 62 pary lęgowe Stwierdzony na 42 stanowiskach. W kolejnych latach 34, 32 i 27 par lęgowych. Po zsumowaniu stanowisk z trzech lat maksymalna ocena populacji lęgowej wynosi 62 pary. Dzięciołek występował głównie w lasach (71%) i zadrzewieniach (11,3%). Odnotowany był także na obszarze ogródków działkowych, w parkach, na cmentarzach, w zabudowie willowej i wiejskiej. Maksymalne zagęszczenia stwierdzono w lesie w roku 1988 na 20 ha (B07) 4 pary (2,0 pary/10 ha) i w wydzieleniu 58 ha (D08) 10 par (1,7 pary/10 ha). 45

Dzierlatka Galerida cristata 0 1 para lęgowa gatunek wycofał się Jedno stanowisko lęgowe (M13) istniało jedynie w roku 1988 na rozległych terenach przemysłowych na północ od Bojkowa. Wcześniej znane były stanowiska w innych rejonach: na targowisku w Żernikach (L08) w latach 1978 1982 notowano 2 3 pary, a jedną parę widziano wielokrotnie przy ul. Jasnej (I11) w latach 1982 1983. Lerka Lullula arborea 1 8 par lęgowych Stwierdzono ją na 7 stanowiskach, tylko w borach sosnowych i mieszanych położonych w północno-zachodniej części Gliwic. W kolejnych latach liczba odnotowanych par wynosiła 1, 7 i 8. Tylko na dwóch stanowiskach stwierdzona była przez kolejne 2 sezony. Największe skupienie par wykazano w kwadracie A07, gdzie na skraju większego kompleksu leśnego, na powierzchni około 20 ha, w 1989 roku stwierdzono 3 pary. Skowronek Alauda arvensis 158 557 par lęgowych Skowronka stwierdzono na 115 stanowiskach, w kolejnych latach 158, 264 i 159 par, choć w nie wszystkich częściach miasta był liczony corocznie. Maksymalna wielkość populacji wykazana z trzech lat w poszczególnych stanowiskach wyniosła 334 par. Skowronek występował najliczniej na polach 67,4% populacji oraz na łąkach i pastwiskach (29,9%). Pojedyncze pary znajdywano także w środowisku ruderalnym oraz na ugorach. Maksymalną liczbę oszacowano na podstawie średnich zagęszczeń z wybranych fragmentów o powierzchni 20 ha i więcej. Na polach uprawnych średnie zagęszczenie w 63 wydzieleniach o łącznej powierzchni 3188 ha wyniosło 0,4 pary/10 ha. W środowisku łąk i pastwisk w sześciu wydzieleniach o łącznej powierzchni 279 ha średnie zagęszczenie wyniosło 1,1 pary/10 ha. Lokalnie skowronek osiągał bardzo wysokie zagęszczenia, np. w 1988 roku na 54 ha podmokłych łąk w dolinie Kłodnicy (G07) stwierdzono 25 par (4,6 pary/10 ha). W środowisku polnym największe zagęszczenie stwierdzono w roku 1990 (L06), gdzie na 24 ha gniazdowało 8 par (3,3 pary/10 ha). Brzegówka Riparia riparia 154 228 par lęgowych W dwóch koloniach, w kolejnych latach, gnieździło się łącznie 154, 205 i 228 par. Większa kolonia licząca 131, 191 i 216 norek usytuowana była w skarpie piaskowej na brzegu jeziora Dzierżno Duże. Druga, mniejsza znajdowała się na terenie starej piaskowni nad potokiem Żernickim, gdzie stwierdzono w kolejnych sezonach 23, 14 i 12 zasiedlonych norek. Fot. 22. Kolonia brzegówek w Żernikach, na obrzeżu zbiornika powyrobiskowego (fot. Mariusz Ostański). A colony of sand martins in Żerniki within a former open cast reservoir. 46

Dymówka Hirundo rustica 481 1276 gniazd Odnotowana była na 97 stanowiskach. Łącznie 71,0% populacji gnieździło się w zabudowie wiejskiej, 18,7% w dzielnicach zabudowy willowej, około 4,0% w zwartej zabudowie kamienic. Pojedyncze pary gniazdowały także w środowisku przemysłowym, cmentarzy, ogródków działkowych, łąk, ugorów i osiedli blokowych. Regularnie od trzech do dziesięciu par gniazdowało wśród czterech budynków mieszkalnych i gospodarczych na niespełna jednohektarowej polanie śródleśnej (A07). W kolejnych latach stwierdzono 797, 895, 481 gniazda. W wielu miejscach dokładnie liczono dymówki tylko w jednym bądź w dwóch sezonach, stąd sumując maksymalną liczbę gniazd z trzech lat można szacować, że gliwicka populacja lęgowych dymówek mogła liczyć nawet 1276 par. Oknówka Delichon urbicum 247 546 gniazd Odnotowana została na 52 stanowiskach. W kolejnych latach zajętych było 307, 352 i 247 gniazd. W wielu miejscach dokładnie liczono oknówki tylko w jednym lub w dwóch sezonach, stąd sumując maksymalną liczbę gniazd z trzech lat można przyjąć, że gliwicka populacja mogła liczyć nawet 546 par lęgowych. 66,5% tych ptaków gnieździło się w zabudowie wiejskiej, 22,2% w zabudowie jednorodzinnej, 6,4% w środowisku kamienic i około 2% w zabudowie blokowej i przemysłowej, ale omijały jednak centrum miasta. Świergotek polny Anthus campestris 1 4 pary lęgowe Stwierdzony został na siedmiu stanowiskach. Odnotowano w kolejnych sezonach 1, 4 i 3 pary. Tylko na jednym stanowisku ptak ten gnieździł się przez dwa kolejne lata (A06), przy czym 6 z siedmiu stanowisk lęgowych było na polach, a 1 na łąkach (G07). Świergotek drzewny Anthus trivialis 362 983 pary lęgowe W lasach gniazdowała ogromna większość populacji. Kilkanaście par stwierdzono w zadrzewieniach, a pojedyncze stwierdzano w środowisku nieużytków (poligon wojskowy), ruderalnym i na terenach przemysłowych. Ocenę liczebności w skali całego miasta dokonano ekstrapolując wyniki z leśnych powierzchni próbnych oraz sumując wyniki z innych środowisk. Zagęszczenie na leśnej powierzchni próbnej (D09) wynosiło 4,2 6,3 par/10 ha, natomiast w leśnym kwadracie J05 w 1990 roku 2,3 pary/10 ha. We fragmentach zadrzewień stwierdzono takie maksymalne zagęszczenia: 5 par na 11 ha (N08) i 3 pary na 15 ha (H02). Świergotek łąkowy Anthus pratensis 17 44 pary lęgowe Gatunek ten występował na 34 stanowiskach, głównie w środowisku łąk i pól. Pojedyncze pary stwierdzano na ugorach oraz na terenach ruderalnych i przemysłowych. W okresie badań stwierdzono odpowiednio 27, 17 i 18 par. Ponieważ nie zdołano corocznie skontrolować wszystkich stanowisk, stąd na podstawie zsumowania maksymalnej liczby stwierdzonych par w okresie badań na wszystkich stanowiskach określono maksymalną liczbę par na 44. 47

Pliszka żółta Motacilla flava 116 213 par lęgowych Gatunek ten występował na 95 stanowiskach, głównie w środowisku polnym (52,6%) i łąkowym (34,7%), a także na ugorach (7,5%) i na terenach ruderalnych (4,7%). W kolejnych sezonach stwierdzono 132, 116 i 129 par. Liczbę par oszacowano maksymalnie na 213, sumując maksymalną liczbę par z poszczególnych stanowisk w okresie badań. Średnie zagęszczenia w pięciu wydzieleniach w środowisku łąk i pastwisk o powierzchni powyżej 20 ha (łącznie 231 ha) wyniosło 1,4 pary/10 ha, a maksymalnie stwierdzono 9 par na 20 ha w roku 1990 (L06). Natomiast na 19 wydzieleniach pól uprawnych o powierzchni większej niż 40 ha (łącznie 1416,5 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 0,3 pary/10 ha, a maksymalnie stwierdzono 9 par na 75 ha w 1990 roku (H13). Pliszka siwa Motacilla alba 86 229 par lęgowych Występowała na 130 stanowiskach w środowisku wiejskim (24,9 %), zabudowy przemysłowej (20,1%), na skraju lasów (10,9%) i w zabudowie willowej (8,3%). Stwierdzano ją także we wszystkich pozostałych środowiskach Gliwic, z wyjątkiem środowiska kamienic. W okresie badań stwierdzono odpowiednio 149, 86 i 111 par. Oszacowano maksymalną liczbę par na 229, sumując maksymalną liczbę par odnotowanych w okresie badań na każdym stanowisku. Strzyżyk Troglodytes troglodytes 109 207 par lęgowych Strzyżyk występował na 51 stanowiskach w lasach (89,4%) i zadrzewieniach (9,2%), a 3 pary stwierdzono na cmentarzach (E05, L09). W dwóch fragmentach zadrzewień o powierzchni 10 ha każde (G07, D07), stwierdzono w roku 1988 odpowiednio 5 i 3 pary. W kolejnych latach stwierdzono 132, 109 i 122 par. Maksymalna wielkość populacji w Gliwicach, po zsumowaniu maksymalnej liczebności z trzech lat wyniosła 207 par. Pokrzywnica Prunella modularis 91 184 pary lęgowe Występowała na 49 stanowiskach, głównie typu leśnego (79,9%), a także w zadrzewieniach (10,9%). W zadrzewieniach właśnie stwierdzano wysokie zagęszczenia i tak: w roku 1988 na 10 ha (F08) stwierdzono 10 par, a w roku 1990 3 pary na 11 ha (N08) i 3 pary na 1,5 ha (H01). Corocznie stwierdzano ją także na terenie ogródków działkowych (1 3 pary) (J08, K08) oraz na powierzchni próbnej Cmentarz Centralny. W kolejnych latach wykryto 107, 91, 106 par, a maksymalnie po zsumowaniu największych liczebności na stanowisku w ciągu 3 lat 184 pary. Rudzik Erithacus rubecula 700 1100 par lęgowych Liczebność oszacowano ekstrapolując dane z powierzchni próbnych w lasach, w terenie wiejskim oraz z cmentarza i parku. Oszacowano także populację jaka mogła gniazdować w zadrzewieniach (32 167 par) na podstawie fragmentarycznych danych o zagęszczeniu ze stanowisk gdzie liczono rudziki (18 stanowisk o łącznej powierzchni 97,0 ha, średnie zagęszczenie 0,33 pary/10 ha). Rudziki stwierdzano także w niewielkich kępach zadrzewień na siedmiu stanowiskach o powierzchni 1 2 ha, od 1 3 par. 48

Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos 59 115 par lęgowych W kolejnych latach stwierdzono 59, 66 i 72 pary. Występował na 59 stanowiskach, głównie w zadrzewieniach (67,8%) i lasach (22,6%). W jednym roku stwierdzano pojedyncze śpiewające samce także w zakrzaczeniach na łąkach i pastwiskach (F07, H02), na ogródkach działkowych (I08, K08), w terenie przemysłowym (I07), na wsi (K15). Przez dwa lata były stwierdzane w Parku im. Bolesława Chrobrego (K11) i na ugorach (I12). W 14 fragmentach zadrzewień większych lub równych 10 ha, o łącznej powierzchni 174 ha, średnie zagęszczenie wyniosło 1,4 pary/10 ha. Wielkość populacji w Gliwicach, po zsumowaniu maksymalnej liczebności z trzech lat wyniosła 115 par. Słowik szary Luscinia luscinia 1 2 pary lęgowe W okresie badań stwierdzono odpowiednio 1, 2 i 1 parę. Występował na trzech stanowiskach, przy czym tylko w zakrzaczeniach śródpolnych (D04) w ciągu dwóch sezonów. Dwa inne stanowiska znajdowały się w zadrzewieniach (D04, E07). Podróżniczek Luscinia svecica 1 para lęgowa W roku 1989 stwierdzono jednego śpiewającego samca w dolinie Kłodnicy (F07). Kopciuszek Phoenicurus ochruros 960 1470 par lęgowych Najdokładniej kartowano kopciuszka na obszarze całych Gliwic w 1988 roku, kiedy policzono go w 80% kwadratów, w których występował. Stwierdzono wtedy 960 śpiewających samców. Występował głównie w środowisku przemysłowym (fabryki, zakłady pracy, hale 24,7% par), wiejskim (24,0%) i dzielnic o zabudowie jednorodzinnej (23,1%). Występował też w środowisku ogródków działkowych (7,4%), kamienic (6,2%) i osiedli blokowych (5,7%). Po zsumowaniu maksymalnej liczebności z trzech lat na każdym stanowisku wielkość populacji kopciuszka w Gliwicach sięgnęła 1240 par. Natomiast ocena maksymalnej liczebności oparta na ekstrapolacji danych z powierzchni próbnych oraz zsumowania liczebności z terenów przemysłowych, ruderalnych, ugorów i innych daje wynik 1470 par w całym mieście. Pleszka Phoenicurus phoenicurus 51 65 par lęgowych Występowała na 51 stanowiskach w lasach (57,3%), w ogródkach działkowych (21,8%), w dzielnicach o zabudowie willowej (6,4%), w zadrzewieniach (6,4%) i w zabudowie wiejskiej (5,5%). W kolejnych latach stwierdzono 62, 51 i 65 par. Na powierzchni 95 ha lasu (D08, D09) w roku 1988 stwierdzono rekordową liczbę 26 śpiewających samców, a w tym samym roku na 5-hektarowym wydzieleniu ogródków działkowych (G07) śpiewało 5 samców. Pokląskwa Saxicola rubetra 151 195 par lęgowych Stwierdzona została na 76 stanowiskach, głównie na łąkach (56,4%) i polach (30,3%), a także na ugorach (10,3%). Pokląskwę dokładnie policzono na przeważającej powierzchni miasta w 1988 i stwierdzono 151 par. Sumując maksymalne liczby par na poszczególnych stanowiskach, populacja gliwicka pokląskwy mogła liczyć nawet 195 par. Na 211 ha pod- 49

mokłych łąk w Dolinie Kłodnicy (F06, F07, G07, G08) zagęszczenie pokląskwy w 1988 roku wyniosło 2,6 par/10 ha. Kląskawka Saxicola torquata 30 91 par lęgowych Występowała na 61 stanowiskach w środowisku polnym (26,4%), zakładów przemysłowych (19,8%) na łąkach (17,6%), na terenach ruderalnych (13,2%) i na ugorach (11,0%). Stwierdzano także pojedyncze pary na skraju lasu, zabudowy willowej i wiejskiej oraz na ogródkach działkowych. W kolejnych sezonach zanotowano 30, 41 i 54 pary, a po zsumowaniu liczebności z trzech lat maksymalnie populacja mogła liczyć 91 par. Najwyższe jednak zagęszczenie odnotowano na 12 ha wyrobisk po piaskowni (dzikie wysypisko śmieci, częściowo zarośnięte (N08)), gdzie w 1990 roku gniazdowało 8 par (6,7 par/10 ha). Natomiast na 211 ha podmokłych łąk w dolinie Kłodnicy (F06, F07, G07, G08) przystępowało do lęgów od 0,2 do 0,4 pary/10 ha. Białorzytka Oenanthe oenanthe 26 41 par lęgowych Stwierdzono jej obecność na 35 stanowiskach. W kolejnych sezonach odnotowano 27, 26 i 29 par, ale populacja gliwicka mogła liczyć więcej par, możliwe, że aż 41 po zsumowaniu stanowisk z trzech lat. Występowała najliczniej w środowisku przemysłowym (14 par), ruderalnym i w pobliżu torów kolejowych (11 par) oraz na ugorach (9 par), a najrzadziej na łąkach i pastwiskach (4 pary) i polach (3 pary). Największe skupienie par stwierdzono w 12-hektarowej opuszczonej piaskowni (N08) gdzie w roku 1988 i 1990 gniazdowały po 3 pary. Kos Turdus merula 870 1650 par lęgowych Stwierdzono jego obecność na 199 stanowiskach. we wszystkich typach środowisk poza polami i wodami. Dolną granicę wielkości populacji określono na podstawie sumy maksymalnych liczebności z trzech sezonów na poszczególnych stanowiskach. Natomiast górną granicę określono ekstrapolując średnie wyniki z trzech lat z odpowiednich powierzchni próbnych na środowisko leśne, zwartej zabudowy, zabudowy wiejskiej, parków i cmentarzy oraz zabudowy jednorodzinnej, a w pozostałych środowiskach przyjęto dane z bezpośrednich liczeń. W ośmiu wydzieleniach terenów przemysłowych o powierzchni większej niż 10 ha liczących łącznie 274,5 ha zagęszczenia kosa wyniosły 1,1 pary/10 ha. Na ogródkach działkowych średnie zagęszczenie obliczone na podstawie 13 wydzieleń o powierzchni 10 i więcej hektarów (łącznie 231 ha) wyniosło 4,0 pary/10 ha. Podobnie w zadrzewieniach (13 wydzieleń, łącznie 165 ha) średnie zagęszczenie kosa wyniosło 2,6 pary/10 ha. Kwiczoł Turdus pilaris 138 260 par lęgowych W kolejnych latach odnotowano 178, 138 i 146 par. Kwiczoła stwierdzono na 61 stanowiskach w środowisku zadrzewień (36,9%), leśnym (31,9%) oraz parków i cmentarzy (18,5%). Największa w latach 1988 1989 kolonia, licząca 20 gniazd znajdowała się w środowisku zabudowy wiejskiej (K15). Po zsumowaniu liczebności z trzech lat populacja maksymalnie mogła liczyć 260 par. 50

Śpiewak Turdus philomelos 181 337 par lęgowych Stwierdzony na 53 stanowiskach, głównie w lasach, kilkanaście par stwierdzono w zadrzewieniach, a pojedyncze w parkach, na ogródkach działkowych, terenach przemysłowych i wśród zabudowy willowej. Minimalną liczebność oszacowano na podstawie maksymalnej liczby par stwierdzonych w kwadratach w ciągu trzech lat, a maksymalną ekstrapolując maksymalny wynik z leśnych powierzchni próbnych i dodając też wyniki z innych siedlisk. Paszkot Turdus viscivorus 1 3 pary lęgowe Stwierdzono w kolejnych sezonach 1, 1 i 3 pary, na czterech stanowiskach położonych w środowisku leśnym na obrzeżach miasta (A07, B07, D08, N06). Świerszczak Locustella naevia 33 46 par lęgowych W okresie badań stwierdzony na 33 stanowiskach, w kolejnych sezonach 46, 42 i 33 pary. Istniała znaczna fluktuacja stanowisk w kolejnych latach, tylko na co trzecim z nich gniazdował przez wszystkie sezony. Świerszczak zasiedlał głównie łąki i pastwiska (57,6%), a także obrzeża lasów (18,5%) oraz ugory (15,2%). Jego zagęszczenie na 58 ha łąk w 1988 roku wyniosło 5,2 par/10 ha, ale już średnie zagęszczenie z 3 lat na 12 wydzieleniach łąk i pastwisk o powierzchni 10 ha lub więcej (łącznie 321 ha) wyniosło 0,5 pary/10 ha. Największe skupienie zlokalizowano na podmokłych łąkach pomiędzy Kanałem Gliwickim a Jeziorem Dzierżno Duże, gdzie na 5 ha łąk w 1988 roku stwierdzono aż 20 terytorialnych samców. Strumieniówka Locustella fluviatilis 10 19 par lęgowych Stwierdzona została na 20 stanowiskach, z których większość znajdowała się na skraju lasów i zadrzewień. W kolejnych sezonach odnotowano 10, 15 i 19 par. Jedynie trzy stanowiska były zasiedlane coroczne. Brzęczka Locustella luscinioides 0 2 pary lęgowe W 1990 roku stwierdzono 2 terytorialne samce na ugorach koło nieczynnej piaskowni, w północno-wschodniej części miasta (N08, O07). Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus 5 13 par lęgowych Obecna była na 10 stanowiskach, zlokalizowanych w środowisku łąkowym i nieużytków. Jedną parę stwierdzono też w zadrzewieniach w dolinie Kłodnicy. W 1988 roku stwierdzono pięć, a w kolejnych sezonach po 13 par. Łozówka Acrocephalus palustris 792 945 par lęgowych Stwierdzona na 176 stanowiskach różnego typu środowisk, najczęściej łąkowego (56,1%) ale też polnego (22,4%), nieużytków (8,5%), terenów ruderalnych (4,9%) oraz w zadrzewieniach (3,5%). Pojedyncze ptaki stwierdzano także na ogródkach działkowych, skrajach parków i lasów, na terenach przemysłowych oraz wśród zabudowań wiejskich i willowych. 51

W roku 1988 odnotowano 792 śpiewających samców. Natomiast maksymalną liczbę par oszacowano sumując najwyższą liczbę odnotowanych samców na wszystkich stanowiskach w trzech sezonach badawczych. Lokalnie osiągała bardzo wysokie koncentracje, np. na 211 ha podmokłych łąk w dolinie Kłodnicy (F06, F07, G07, G08) gniazdowały w 1988 aż 283 pary (13,4 par/10 ha), co stanowiło ponad 35% populacji gliwickiej łozówek w tym roku. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus 61 144 pary lęgowe W okresie badań stwierdzono odpowiednio 113, 61 i 73 pary, a maksymalna wielkość populacji po zsumowaniu liczebności na stanowiskach w ciągu trzech lat mogła sięgnąć 144 par. Obecny był na 24 stanowiskach, a najliczniej występował nad brzegiem Kłodnicy i na osadnikach w dolinie tej rzeki (F06), gdzie w roku 1988 na 27 ha odnotowano 32 pary (11,8 par/10 ha). Trzciniak Acrocephalus arundinaceus 20 51 par lęgowych W kolejnych latach stwierdzono w Gliwicach 28, 45 i 20 śpiewających samców, a po zsumowaniu maksymalnych liczebności z wszystkich stanowisk populacja trzciniaka mogła liczyć 51 par. Obecny był na 16 stanowiskach, z których jedynie 7 było zbiornikami wodnymi i tam też gniazdowało najwięcej trzciniaków (78,4%). Pozostałe stałe stanowiska z 1 2 śpiewającymi samcami znajdowały się przy ciekach w środowisku łąk i pastwisk. Natomiast na 6 stanowiskach w środowisku pól oraz ugorów stwierdzano śpiewające samce jedynie w jednym roku. Największe zagęszczenie wykazano w trzcinowiskach kwadratu F6, gdzie na 27 ha odnotowano w 1989 aż 17 śpiewających samców (6,3 par/10 ha). Zaganiacz Hippolais icterina 157 280 par lęgowych Występował na 123 stanowiskach w środowisku leśnym (41,4%), w zadrzewieniach (22,5%), w parkach i cmentarzach (11,8%). Część populacji zaganiacza stwierdzona została także w środowisku wiejskim i ogródków działkowych (po 6,4%) oraz w zabudowie willowej (3,9%) i na ugorach (3,6%). Pojedyncze ptaki były notowane także w zabudowie blokowej i przemysłowej oraz wśród kamienic. W kolejnych sezonach stwierdzono 176, 157 i 167 par. Górną granicę przedziału liczebności oszacowano na 280, poprzez zsumowanie maksymalnej liczby par ze wszystkich stanowisk w okresie badań. W trzech wydzieleniach w środowisku ogródków działkowych o powierzchni powyżej 10 ha (łącznie 72 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 0,9 pary/10 ha. Natomiast w sześciu wydzieleniach w zadrzewieniach o powierzchni 10 ha i więcej (łącznie 68 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 1,6 pary/10 ha. Jarzębatka Sylvia nisoria 3 pary lęgowe Stwierdzano ją na obrzezżach lasów i w zadrzewieniach na siedmiu stanowiskach (A05, A07, B07, D07, D08, G08, O06), w każdym sezonie po 3 pary. Piegża Sylvia curruca 159 300 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 151 stanowiskach w środowisku leśnym (22,4%), ogródków działkowych (21,4%), zabudowy willowej (18,4%), zadrzewień (12,6%) i zabudowy 52

wiejskiej (9,2%). Piegżę stwierdzano także w parkach i cmentarzach (4,8%), w środowisku przemysłowym (3,7%), wśród blokowisk (2,4%) i kamienic (2,0%). W kolejnych sezonach odnotowano 159, 168 i 184 par. Maksymalną liczbę par lęgowych oszacowano na 300, co jest sumą maksymalnej liczby par z trzech lat ze wszystkich stanowisk. W siedmiu wydzieleniach w zadrzewieniach o powierzchni 10 ha i więcej (łącznie 82 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 1,5 pary/10 ha. Cierniówka Sylvia communis 312 739 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 268 stanowiskach, głównie w środowisku zadrzewień (18,0%), łąkowym (17,3%), leśnym (13,8%), ugorów (13,5%) i polnym (11,2%). Cierniówka występowała także w środowisku ogródków działkowych (5,7%), na terenach ruderalnych (5,4%) i przemysłowych (4,7%) oraz wśród zabudowy wiejskiej (3,9%) i willowej (2,4%). Pojedyncze pary notowane były także w zabudowie blokowej i wśród kamienic. W kolejnych latach stwierdzono 474, 312 i 385 pary. Maksymalną liczbę par oszacowano na 739, co jest sumą maksymalnej liczby par z trzech lat ze wszystkich stanowisk. W środowisku przemysłowym w 4 wydzieleniach 10-hektarowych i większych (łącznie 88,5 ha) średnie zagęszczenie wynosiło 1,0 pary/10 ha. Podobnie w zadrzewieniach (11 wydzieleń, łącznie 144 ha) zagęszczenie średnio osiągało 2,4 pary/10 ha. Na terenach ruderalnych (3 wydzielenia >10ha, razem 52 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 2,6 pary/10 ha, a na ugorach (11 wydzieleń >10 ha, razem 357 ha) 1,1 pary/10 ha. Kapturka Sylvia atricapilla 800 1400 par lęgowych Kapturka stwierdzana była głównie na powierzchniach leśnych i w zadrzewieniach. Oszacowana liczebność jest sumą odnotowanych śpiewających samców na terenach, gdzie ptak ten był kartowany oraz ekstrapolacji na większe obszary z odpowiednich powierzchni próbnych. W zadrzewieniach, w czterech wydzieleniach 10-hektarowych i większych (łącznie 48 ha) zagęszczenie kapturki średnio osiągało 2,6 pary/10 ha. Gajówka Sylvia borin 82 150 par lęgowych Stwierdzono ją na 62 stanowiskach, głównie typu leśnego (76,7%), a także zadrzewień (9,3%) i parków (5,3%). Pojedyncze pary stwierdzano także w zabudowie willowej, wiejskiej i na ogródkach działkowych. W kolejnych sezonach odnotowano 82, 84 i 110 par, a maksymalna liczebność z trzech lat wyniosła 150 par. Świstunka Phylloscopus sibilatrix 540 1290 par lęgowych Występowała głównie w środowisku leśnym i w zadrzewieniach. Pojedyncze samce notowano w parkach, na terenie ogródków działkowych i na zarośniętych ugorach. Oszacowana liczebność jest sumą odnotowanych śpiewających samców na terenach, gdzie ptak ten był kartowany oraz ekstrapolacji na większe obszary z odpowiednich powierzchni próbnych. Pierwiosnek Phylloscopus collybita 230 1100 par lęgowych Występował głównie w lasach i zadrzewieniach, a pojedyncze samce stwierdzano także 53

w parkach i cmentarzach, na ogródkach działkowych, terenach ruderalnych i wśród zabudowy blokowej i willowej. Oszacowana liczebność jest sumą odnotowanych śpiewających samców na terenach, gdzie ptak ten był kartowany oraz ekstrapolacji na większe obszary z odpowiednich powierzchni próbnych. Piecuszek Phylloscopus trochilus 300 760 par lęgowych Najliczniej występował w lasach i zadrzewieniach, ale stwierdzany był także: w parkach i cmentarzach, na ogródkach działkowych, na terenach wiejskich i willowych, w środowisku ugorów, ruderalnym, przemysłowym, a nawet wśród bloków. Oszacowana liczebność jest sumą odnotowanych śpiewających samców na terenach, gdzie ptak ten był kartowany oraz ekstrapolacji na większe obszary z odpowiednich powierzchni próbnych. W zadrzewieniach, w pięciu wydzieleniach 10-hektarowych i większych (łącznie 60 ha) zagęszczenie piecuszka średnio osiągało 4,1 pary/10 ha, a na ogródkach działkowych w sześciu wydzieleniach (łącznie 138,5 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 1,0 pary/10 ha. Podobnie na ugorach (trzy wydzielenia, łącznie 115 ha) średnie zagęszczenie osiągnęło 1,3 pary/10 ha. Mysikrólik Regulus regulus 40 83 pary lęgowe Stwierdzony na 27 stanowiskach, w zdecydowanej większości typu leśnego (95,2%). Jedynie dwa stanowiska zlokalizowane były w parku i na cmentarzu. W kolejnych sezonach odnotowano 40, 52 i 45 par. Maksymalną liczbę par lęgowych oszacowano dodając maksymalną liczbę odnotowanych par podczas trzech sezonów ze wszystkich stanowisk. Zniczek Regulus ignicapillus 1 2 pary lęgowe Stwierdzony na trzech stanowiskach typu leśnego, na obrzeżach miasta. W kolejnych sezonach odnotowano 1, 1 i 2 pary (D08, F03, O07). Muchołówka szara Muscicapa striata 129 246 par lęgowych Stwierdzona na 99 stanowiskach, głównie typu leśnego (62,6%) ale też w zadrzewieniach (12,6%), w parkach i na cmentarzach (10,6%) oraz wśród zabudowań willowych i wiejskich (po 4,1%). W kolejnych sezonach odnotowano 129, 137 i 145 par. Górną granicę przedziału liczebności oszacowano dodając maksymalną liczbę odnotowanych par ze wszystkich stanowisk w sezonach badawczych. Największe zagęszczenie wykazano we fragmencie lasu na południowo-zachodnim obrzeżu Gliwic (D08, D09), gdzie na 95 ha było w 1988 roku 25 par (2,6 pary/10 ha). Natomiast w zadrzewieniach, w sześciu wydzieleniach 10-hektarowych i większych (łącznie 86 ha) zagęszczenie muchołówki szarej średnio osiągało 1,0 parę/10 ha. Muchołówka mała Ficedula parva 4 7 par lęgowych Obecna była na czterech stanowiskach typu leśnego na wschodnich i zachodnich obrzeżach miasta (B07, D08, N06, O07). W kolejnych sezonach odnotowano 4, 7 i 5 par. 54

Muchołówka białoszyja Ficedula albicollis 2 9 par lęgowych Stwierdzona na pięciu stanowiskach typu leśnego (D08, D09, M08, M09, N07). W kolejnych sezonach odnotowano 2, 9 i 8 par. Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca 58 127 par lęgowych Występowała na 40 stanowiskach, prawie wyłącznie typu leśnego (89%), a jedynie pojedyncze ptaki stwierdzano w zadrzewieniach, parkach i raz nawet na ogródkach działkowych. W kolejnych sezonach odnotowano 92, 58 i 71 par, a maksymalnie po zsumowaniu największych liczebności na stanowisku w ciągu trzech lat 127 par. Średnie zagęszczenie w 21 wydzieleniach leśnych o powierzchni 20 ha i więcej (łącznie 1013 ha) wyniosło 0,7 pary/10 ha. Raniuszek Aegithalos caudatus 9 21 par lęgowych Występował na 10 stanowiskach w lasach i tylko w jednym miejscu w zadrzewieniach. W kolejnych sezonach odnotowano 21, 13 i 9 par. Sikora uboga Parus palustris 98 130 par lęgowych Gatunek ten stwierdzono na 42 stanowiskach, głównie typu leśnego, a w zadrzewieniach występował na 9 stanowiskach. Pojedyncze śpiewające samce stwierdzano także nie corocznie w parkach i w zabudowie wiejskiej i na skraju blokowiska. Minimalną liczbę uzyskano w roku 1988, kiedy został dokładnie liczony. Górną granicę przedziału liczebności oszacowano na 130 par, dodając maksymalna liczbę śpiewających samców w okresie badań ze wszystkich stanowisk. Lokalnie, w roku 1988 na 20 ha lasu na zachodnich obrzeżach Gliwic (A07) wykazano 15 par. Czarnogłówka Parus montanus 69 189 par lęgowych Występowała na 82 stanowiskach, głównie typu leśnego (65,6% populacji) i zadrzewień (19,6%), a rzadziej wśród zabudowy willowej i wiejskiej oraz w parkach i na ogródkach działkowych. W kolejnych latach stwierdzono 69, 107 i 124 par. Maksymalną liczbę par lęgowych oszacowano sumując największą liczbę par ze wszystkich stanowisk w okresie badań. Średnie zagęszczenie czarnogłówki w ośmiu wydzieleniach w zadrzewieniach o powierzchni 10 ha i więcej (łącznie 101 ha) wyniosło 0,8 pary/10 ha. Czubatka Parus cristatus 0 2 pary lęgowe Stwierdzona tylko w roku 1990, w lesie (J05), i na granicy Lasu Łabędzkiego i Osiedla blokowego im. M. Kopernika (H06). Sosnówka Parus ater 26 70 par lęgowych Występowała wyłącznie w lasach na 28 stanowiskach, choć w jednym roku stwierdzono ją także na powierzchni próbnej Cmentarz Centralny. W kolejnych sezonach odnotowano 26, 32 i 52 pary, a maksymalna liczebność z trzech lat wyniosła 70 par. 55

Modraszka Parus caeruleus 900 1600 par lęgowych Minimalną liczebność oszacowano na podstawie wyników z częściowego mapowania oraz ekstrapolacji najmniejszych zagęszczeń z powierzchni próbnych. Maksimum zaś pochodzi z ekstrapolacji największych zagęszczeń z powierzchni próbnych oraz z oszacowania liczebności we wszystkich zadrzewieniach na podstawie danych z trzech fragmentów (łącznie 37 ha) gdzie modraszki gniazdowały w zagęszczeniach 1,4 4,0 par/10 ha. Bogatka Parus major 2500 4000 par lęgowych Minimalną liczebność oszacowano na podstawie wyników z częściowego mapowania oraz ekstrapolacji najmniejszych zagęszczeń z powierzchni próbnych. Maksimum zaś pochodzi z ekstrapolacji największych zagęszczeń z powierzchni próbnych oraz z oszacowania liczebności we wszystkich zadrzewieniach na podstawie danych z dwóch fragmentów (łącznie 25 ha) gdzie bogatki gniazdowały w zagęszczeniach 3,6 5,3 par/10 ha. Kowalik Sitta europaea 500 2000 par lęgowych Występował głównie w środowisku leśnym, gdzie osiągał różne zagęszczenia, na powierzchni próbnej Las Dąbrowa (9,0 12,5 par/10 ha), a na powierzchni Las Łabędzki (3,1 par/10 ha). Całkowitą liczebność oszacowano dodając do odzywających się ptaków na terenach objętych kartowaniem, wynik ekstrapolacji z leśnych powierzchni próbnych na inne obszary leśne. Pełzacz leśny Certhia familiaris 40 83 pary lęgowe Obecny był na 32 stanowiskach w środowisku leśnym (81,9%), zadrzewień (13,3%) oraz parków i cmentarzy (4,8%). W kolejnych sezonach stwierdzono 71, 40 i 50 par. Maksymalna liczebność po zsumowaniu największych liczebności na stanowiskach w ciągu trzech lat wyniosła 83 pary. Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla 31 72 pary lęgowe Stwierdzony na 54 stanowiskach w lasach (51,4% populacji), w zadrzewieniach (25,0%) oraz w parkach i cmentarzach (13,9%). Pojedyncze ptaki stwierdzano także w zabudowie wiejskiej i willowej oraz wśród łąk i pastwisk. W kolejnych sezonach stwierdzono 37, 31 i 53 pary. Górną granicę oszacowano dodając maksymalną liczbę par stwierdzonych na wszystkich stanowiskach w ciągu trzech lat badań. Remiz Remiz pendulinus 35 86 par lęgowych Występował na 56 stanowiskach w środowisku zadrzewień (47,1% populacji), ugorów (22,4%) oraz łąk i pastwisk (10,6%). Pojedyncze pary gniazdowały także w środowisku: przemysłowym, ruderalnym, leśnym oraz w parkach i wśród ogródków działkowych. Największa część populacji gnieździła się w dolinie Kłodnicy. Na obszarze całych Gliwic w kolejnych sezonach stwierdzono 35, 45 i 44 par, a maksymalna liczebność po zsumowaniu liczebności na stanowiskach w ciągu trzech lat wyniosła 86 par. 56

Wilga Oriolus oriolus 82 174 pary lęgowe Występowała na 77 stanowiskach, głównie typu leśnego (66,7% populacji) i w zadrzewieniach (20,7%). Reszta stwierdzana była także w parkach i na cmentarzach, w zabudowie wiejskiej i willowej oraz na ogródkach działkowych i wśród łąk i pastwisk. W kolejnych sezonach odnotowano 120, 82 i 108 par, a maksymalna liczebność po zsumowaniu liczebności na stanowiskach w ciągu 3 lat wyniosła 174 pary. Gąsiorek Lanius collurio 53 135 par lęgowych Występował na 62 stanowiskach w lasach (51,9%), zadrzewieniach (21,5%) i w środowisku ugorów (6,7%). Pojedyncze pary występowały wśród pól uprawnych, łąk i pastwisk, terenów ruderalnych, przemysłowych i w zabudowie wiejskiej. Największe skupienia stwierdzono w roku 1988 w lesie w północnej części miasta (G04), gdzie na 89 ha odnotowano 18 par oraz w zadrzewieniach o powierzchni 10 ha (G07) 8 par. W kolejnych sezonach odnotowano 103, 54 i 53 pary, a po zsumowaniu maksymalnych liczebności na stanowiskach z trzech lat wielkość populacji sięga 135 par. Srokosz Lanius excubitor 2 4 pary lęgowe W kolejnych sezonach stwierdzono 4, 3 i 2 pary. Występował na czterech stanowiskach. Dwa spośród nich były w lesie (B07, D08) oraz dwa w zadrzewieniach (E07, F06) wszystkie w północno-zachodniej części miasta. Sójka Garrulus glandarius 55 100 par lęgowych Występowała na 45 stanowiskach, głównie typu leśnego (82,0%) oraz w zadrzewieniach (11,0%). W kolejnych sezonach stwierdzono 61, 55 i 65 par. Maksymalną liczebność populacji sójki oszacowano na 100 par, sumując maksymalną liczbę par ze wszystkich stanowisk w okresie badań. W 1988 we wschodniej części miasta na 211 ha lasu (L8, L9, M8, M9, N8, N9) odnotowano 14 par (0,66 pary/10 ha). Nie zaobserwowano zjawiska synurbizacji sójki, jedynie stwierdzano pojedyncze pary na skrajach lasu w pobliżu osiedli i ośrodków wypoczynkowych gdzie las miał już bardziej charakter parkowy. Sroka Pica pica 416 626 par lęgowych Odnotowano ją na 243 stanowiskach w zadrzewieniach (16,5%), na terenach wiejskich i przemysłowych (po 14,6%), zabudowy willowej (11,8%) i ogródków działkowych (6,8%). W 1988 roku stwierdzono 416 par, a maksymalna liczebność po kumulacji liczebności na stanowiskach w ciągu trzech lat wyniosła 626 par. Kawka Corvus monedula 237 393 pary lęgowe Nie w każdym roku była dokładnie liczona, ale w sumie została odnotowana na 94 stanowiskach, gdzie gnieździła się głównie kolonijnie. W kolejnych latach naliczono 393, 237 i 322 par. Kawka występowała wyłącznie wśród kamienic i innej zabudowy: wiejskiej, willowej, blokowej i przemysłowej. Średnie zagęszczenie kawki na terenach przemysłowych (7 wydzieleń o powierzchni 15 ha i więcej, łącznie 314,5 ha) wyniosło 0,7 pary/10 ha, a wyjątkowo w roku 1990 na 10 ha (K12) stwierdzono aż 26 par. 57

Gawron Corvus frugilegus 331 360 par lęgowych Odnotowany na dwunastu stanowiskach, w parkach (81,5% populacji), na terenach przemysłowych (9,9%) i w zadrzewieniach (8,6%). W roku 1988 stwierdzono 360, a w roku następnym 331 par. Największe kolonie liczyły 142 (H09) i 140 gniazd (J10). Wrona Corvus cornix 53 100 par lęgowych Występowała na 53 stanowiskach, głównie w środowisku leśnym (68,0%),a także w zadrzewieniach (15,0%), na łąkach (4,0%) i w parkach i na cmentarzach (4,0%). Pojedyncze pary stwierdzano niecorocznie w zabudowie wiejskiej i willowej. W kolejnych sezonach odnotowano 53, 56 i 65 pary. Maksymalna wielkość populacji wyniosła 100 par po zsumowaniu największych liczebności z trzech lat badań na każdym stanowisku. Nie zaobserwowano obecności wrony w obrębie ścisłego centrum miasta. Szpak Sturnus vulgaris 1000 2300 par lęgowych Szpak praktycznie nie występował w Gliwicach w środowiskach kamienic, zabudowy blokowej i przemysłowej oraz na terenach ruderalnych. Notowano w tych środowiskach jedynie pojedyncze pary. Minimalną i maksymalną liczebność otrzymano ekstrapolując wyniki z poszczególnych powierzchni próbnych oraz fragmentów środowiska o powierzchni powyżej 10 ha na cały obszar danego środowiska w mieście. Najwyższe zagęszczenie wykazano na powierzchni próbnej Cmentarz Centralny 19,5 par/10 ha, a następnie w Parku im. Bolesława Chrobrego 8,7 par/10 ha. Zróżnicowane zagęszczenia wykazano w lasach, co wynikało z ich struktury. I tak, w Lesie Dąbrowa zagęszczenie wynosiło 6,2 par/10 ha, a w Lesie Łabędzkim 1,5 pary/10 ha, stąd też po ekstrapolacji liczebność szpaka w lasach Gliwic wyniosła 226 942 par. Wróbel Passer domesticus 12000 22000 par lęgowych Był to najliczniejszy ptak lęgowy Gliwic, związany głównie z zabudową. Największe zagęszczenia osiągał w środowisku kamienic, blokowisk, zabudowy jednorodzinnej i wiejskiej. Gatunek nie był kartowany poza powierzchniami próbnymi. Minimalną i maksymalną liczebność otrzymano ekstrapolując wyniki z poszczególnych powierzchni próbnych na cały obszar danego środowiska w mieście. Mazurek Passer montanus 800 1700 par lęgowych Gatunek mapowano i stwierdzono na 123 stanowiskach. Liczebność oszacowano na podstawie liczby par stwierdzonych na terenach objętych kartowaniem oraz wyniki ekstrapolacji z powierzchni próbnych. Doliczono również zagęszczenia z fragmentów środowisk o powierzchni powyżej 10 ha (zadrzewienia, tereny przemysłowe) gdzie nie było powierzchni próbnych. Najliczniej występował w lesie, w zabudowie willowej i wiejskiej oraz zadrzewieniach. Liczebność w środowisku przemysłowym lokalnie osiągała wysokie poziomy nawet do 18 par na 12 ha tego środowiska (średnio 4,8 par/10 ha; 5 wydzieleń o powierzchni ponad 10 ha, łącznie 127 ha). W zadrzewieniach maksymalne zagęszczenia 58

sięgały 6,7 par/10 ha (średnio 3,7 pary/10 ha zadrzewień; 4 wydzielenia o powierzchni 10 ha i więcej, łącznie 48 ha). W niektórych fragmentach lasu stwierdzano zagęszczenia wyższe niż wykazane na leśnej powierzchni próbnej, nawet do 6 par/10 ha. Tak wysokie zagęszczenia stwierdzono także w Parku im. Bolesława Chrobrego. Zięba Fringilla coelebs 3500 4600 par lęgowych Minimalną i maksymalną liczebność otrzymano ekstrapolując wyniki z poszczególnych powierzchni próbnych oraz fragmentów środowiska o powierzchni powyżej 10 ha na cały obszar danego środowiska w mieście. Najliczniej występowała w lesie i w zadrzewieniach. Najwyższe średnie zagęszczenie tego gatunku wykazano na powierzchni Las Dąbrowa 21,3 par/10 ha oraz w Lesie Łabędzkim 16,9 par/10 ha. Liczna też była na Cmentarzu Centralnym 12,3 par/10 ha oraz w Parku im. Bolesława Chrobrego 5,6 par/10 ha. W czterech fragmentach zadrzewień o powierzchni 10 15 ha średnie zagęszczenie wyniosło 4,7 pary/10 ha, a maksymalnie w 15-hektarowym fragmencie w jednym roku stwierdzono aż 12 par (H02). Ziębę stwierdzano także w środowisku kamienic, maksymalnie w jednym roku aż siedem terytoriów na 11-hektarowym wydzieleniu. Choć na powierzchni próbnej w środowisku ogródków działkowych nie została stwierdzona to w dziewięciu wydzieleniach o powierzchni 10 ha i więcej średnie zagęszczenie wyniosło 1,8 par/10ha, a maksymalne 6,9 par/10 ha. Podobnie w zabudowaniach willowych w ośmiu wydzieleniach średnio bywało 1,1 pary/10 ha, a maksymalnie 6,4 par/10 ha. Pojedyncze pary były stwierdzane także w środowisku przemysłowym, gdzie gniazdowały w kępach zieleni. Kulczyk Serinus serinus 302 541 par lęgowych W kolejnych sezonach stwierdzono 302, 310 i 346 par. Gatunek ten obecny był na 233 stanowiskach w środowisku typu leśnego (23,1%), zadrzewień (14,6%), zabudowy willowej (14,0%), ogródków działkowych (11,6%) i wiejskiego (10,7%). Stwierdzany był także w zabudowie: przemysłowej (5,4%), kamienic (2,6%) i blokowej (1,1%). Maksymalną liczbę par lęgowych wyliczono dodając maksymalną liczbę śpiewających samców na wszystkich stanowiskach. Najwyższe średnie zagęszczenie stwierdzono na powierzchni Cmentarz Centralny 7,2 par/10 ha. Natomiast w 11 wydzieleniach w zadrzewieniach o powierzchni 10 ha i więcej (łącznie 133 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 1,4 pary/10 ha. Dzwoniec Carduelis chloris 275 551 par lęgowych Występował na 211 stanowiskach w środowisku typu leśnego (26,0%), zadrzewień (16,5%), zabudowy jednorodzinnej (10,9%), zabudowy wiejskiej (8,7%), kamienic (8,7%), parków i cmentarzy (10,0%) oraz ogródków działkowych (7,4%). W kolejnych sezonach odnotowano 275, 279 i 390 par. Dzwoniec wyjątkowo osiągnął bardzo wysokie zagęszczenie, w roku 1988 w środowisku zwartej zabudowy 13 par na 11 ha (K09). W dziewięciu wydzieleniach w zadrzewieniach o powierzchni 10 ha i więcej (łącznie 113 ha), średnie zagęszczenie dzwońca wyniosło 2,1 pary/10 ha, a maksymalne aż 4,7 par/10 ha. Maksymalną liczbę par lęgowych wyliczono dodając maksymalną liczbę śpiewających samców na wszystkich stanowiskach w ciągu trzech lat. 59

Szczygieł Carduelis carduelis 75 187 par lęgowych Występował na 106 stanowiskach, gdzie stwierdzono w poszczególnych latach odpowiednio 106, 75 i 119 par, maksymalna liczebność z trzech lat sięgnęła 187 par. Najczęściej występował w lasach (27,8%), w zadrzewieniach (21,4%), terenach wiejskich (13,9%), w parkach (9,1%) i ogródkach działkowych (8,0%) oraz w zabudowie willowej (5,9%). Pojedyncze pary stwierdzane były także w terenie otwartym (pola, łąki i pastwiska oraz ugory) oraz wśród zabudowań przemysłowych a nawet raz w zabudowie blokowej. W zadrzewieniach w ośmiu wydzieleniach 10-hektarowych i większych (łącznie 98 ha) średnie zagęszczenie wyniosło 1,4 par/10 ha. Czyż Carduelis spinus 4 17 par lęgowych Występował na dziewięciu stanowiskach typu leśnego. W kolejnych sezonach stwierdzono 17, 14 i 4 pary. Makolągwa Carduelis cannabina 128 350 par lęgowych Występowała na 154 stanowiskach, na których w kolejnych latach stwierdzono odpowiednio 145, 128 i 176 par. Najczęściej występowała w środowisku łąk i pastwisk (20,6%), pól (14,4%), ugorów (14,0%), ogródków działkowych (11,3%) i na terenach przemysłowych (10,5%) oraz wśród zabudowy wiejskiej (9,3%) i willowej (7,8%). W wydzieleniach o powierzchni 10 ha i większych, w środowiskach gdzie nie było powierzchni próbnych średnie zagęszczenia wynosiły: tereny przemysłowe 0,6 pary/10 ha (12 wydzielenia o łącznej powierzchni 333,5 ha), ugory 0,5 pary/10 ha (9 wydzieleń o łącznej powierzchni 324,5 ha) i pola uprawne 0,3 pary/10 ha (22 wydzielenia o łącznej powierzchni 1263,5 ha). Maksymalną liczebność oszacowano ekstrapolując średnie wyniki z powierzchni próbnych i średnie zagęszczenia z wydzieleń o powierzchni ponad 10 ha w środowiskach gdzie nie było ustanowionych powierzchni próbnych. Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra 2 3 pary lęgowe Na dwóch stanowiskach leśnych, na północno-zachodnich obrzeżach miasta, stwierdzono w kolejnych sezonach 3, 3 i 2 pary (A07, D08). Dziwonia Carpodacus erythrinus 4 pary lęgowe Występowała na czterech stanowiskach w zadrzewieniach w wąskim pasie między Jeziorem Dzierżno Duże a Kanałem Gliwickim, gdzie corocznie stwierdzano cztery pary (D02, D03, G07, G08). Gil Pyrrhula pyrrhula 8 12 par lęgowych Gatunek ten występował na dziesięciu stanowiskach typu leśnego oraz na jednym w zabudowie willowej (L06). W kolejnych sezonach stwierdzono 8, 9 i 12 par. Grubodziób Coccothraustes coccothraustes 125 400 par lęgowych Występował na 51 stanowiskach głównie w lasach (83,4%) i w zadrzewieniach (6,7%). 60

Pojedyncze pary gniazdowały w parkach i na cmentarzach, w zabudowie willowej, przemysłowej i blokowej oraz na ogródkach działkowych. W 1989 stwierdzono 153, a w 1990 roku 125 par. Maksymalna liczebność po zsumowaniu maksymalnych liczb par z trzech lat na danym stanowisku wyniosła 193 pary. Natomiast ekstrapolacja danych z leśnych powierzchni próbnych wskazuje, że możliwe byłoby gniazdowanie nawet ponad 400 par grubodzioba w lasach Gliwic. Trznadel Emberiza citrinella 300 850 par lęgowych Gatunek nie był mapowany na całym obszarze Gliwic. Liczebność oszacowano ekstrapolując wyniki z powierzchni próbnych i i średniego zagęszczenia z wydzieleń o powierzchni co najmniej 10 ha w środowiskach gdzie nie było ustanowionych powierzchni próbnych. Średnie zagęszczenia w takich wydzieleniach wynosiły: zadrzewienia 4,3 par/10 ha (trzy wydzielenia o łącznej powierzchni 38 ha), ogródki działkowe 1,5 pary/10 ha (3 wydzielenia o powierzchni 42 ha), zabudowa wiejska 0,7 pary/10 ha (4 wydzielenia o powierzchni 123 ha), nieużytki (poligon wojskowy) 0,6 pary/10 ha (4 wydzielenia składające się w jeden obszar o powierzchni 174 ha). Ortolan Emberiza hortulana 44 71 par lęgowych Gatunek ten odnotowano na 38 stanowiskach, głównie typu leśnego, gdzie występował na granicy z terenami otwartymi (59,2%) oraz w środowisku zadrzewień (25,4%). Stwierdzony był także w środowisku przemysłowym (H02, J02). W kolejnych sezonach stwierdzono 44, 45 i 53 pary. Górna granica liczebności po zsumowaniu maksymalnych liczebności na poszczególnych stanowiskach wynosi 71 par. Potrzos Emberiza schoeniclus 325 354 pary lęgowe Występował na 60 stanowiskach, głównie typu łąkowego (47,2%) i polnego (41,2%). Obecny był też na ugorach (5,4%). Najdokładniej policzono potrzosa w 1988 roku, kiedy stwierdzono 325 par, a górna granica to suma maksymalnej liczby par z trzech lat na danym stanowisku. Największe zagęszczenia osiągał na porośniętych trzciną łąkach w dolinie Kłodnicy, gdzie na 211 ha (F06, F07, G07, G08) stwierdzono w 1988 roku 100 par lęgowych (4,7 par/10 ha, lokalnie ponad 7 par/10 ha). Pojedyncze potrzosy stwierdzano także w terenach ruderalnych i przemysłowych, na skraju zadrzewień i lasów. Potrzeszcz Emberiza calandra 82 203 pary lęgowe Występował na 86 stanowiskach, głównie typu polnego (60,1%) i łąkowego (38,4%). Pojedyncze pary stwierdzono w środowisku ruderalnym i przemysłowym. W kolejnych sezonach odnotowano 148, 117 i 82 pary, co wskazuje na spadek liczebności tego gatunku w okresie badań. Górna granica to suma maksymalnej liczby par z trzech lat na wszystkich stanowiskach. Największe zagęszczenia osiągnął na podmokłych łąkach w dolinie Kłodnicy, maksymalnie do 4,6 par/10 ha (G07). 61

B. Rozmieszczenie i liczebność wybranych gatunków ptaków lęgowych w polach atlasowych 62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

136

137

138

139

140

141

142

143

144

145

146

147

148

149

150

151

C. Podsumowanie Badania przeprowadzone w latach 1988 1990 wykazały występowanie na obszarze Gliwic 139 gatunków lęgowych ptaków. Ogólną liczba ptaków w Gliwicach zawiera się w przedziale 39 71 tys. par lęgowych. Gatunkiem zdecydowanie dominującym był wróbel (31,1%), a następnie sierpówka (8,5%), zięba (6,5%), bogatka (5,6%), szpak (3,2%). Niektóre gatunki lęgowe osiągały tu znaczne, lokalne zagęszczenia. I tak, zagęszczenie pustułki (10 19,3 par/100 km 2 ) było najwyższe z wykazanych w tym okresie w Polsce (Betleja 1992). Wysokie lokalnie zagęszczenia miała także łozówka (do 13,4 par/10 ha). Interesujące jest porównanie zróżnicowania składu jakościowego i średniego zagęszczenia par lęgowych ugrupowań lęgowych poszczególnych powierzchni próbnych na obszarze Gliwic: Starówka. Największe ogólne średnie zagęszczenie (234,9 par/10 ha), a zespół ptaków lęgowych stanowiło tam 11 gatunków, czyli liczba najmniejsza w porównaniu z innymi powierzchniami próbnymi. Zdecydowanym dominantem był wróbel i sierpówka, przy czym trudno wytłumaczyć otrzymane różnice pomiędzy maksymalną a minimalną liczebnością tych gatunków, która sięgała około 30%. Ogródki działkowe. Tu wykazano zaledwie 15 gatunków oraz najmniejsze ogólne średnie zagęszczenie, które wynosiło 35,5 par/10 ha. Łąki, pola i zadrzewienia. Stwierdzono tu 61 gatunków, a zagęszczenie było niskie 35,6 par/10 ha. Trzykrotny spadek liczebności łozówki na tej powierzchni pomiędzy trzema sezonami lęgowymi jest trudny do zinterpretowania. Na pewno nie był to wynik widocznych negatywnych zmian w tym środowisku. Dzielnica willowa, Zabudowa wiejska i Osiedle blokowe im. M. Kopernika. Zagęszczenia ptaków lęgowych na tych trzech powierzchniach próbnych było zbliżone (93,3 98,4 par/10 ha), przy czym podobne było w Zabudowie wiejskiej i Dzielnicy willowej, a najwyższe na Osiedlu blokowym im. M. Kopernika. Największa liczba gatunków (29) stwierdzona została w zabudowie wiejskiej, a podobna w Dzielnicy willowej i w Blokowisku im. M. Kopernika (20 21). Stwierdzona na Osiedlu blokowym im. M. Kopernika różnica rzędu 30% pomiędzy sezonami w liczebności wróbla wynikała zapewne z powodu ocieplania bloków i likwidowania w ten sposób potencjalnych miejsc (szpary i dziury między płytami) zakładania gniazd. Park im. Bolesława Chrobrego i Cmentarz Centralny. Na Cmentarzu Centralnym stwierdzono 41 gatunków lęgowych, a w Parku im. Bolesława Chrobrego 40. Natomiast zagęszczenie par lęgowych na Cmentarzu Centralnym było znacznie wyższe (161,3 par/10 ha) niż w parku (105,1 par/10 ha). Las Łabędzki i Las Dąbrowa. W Lesie Łabędzkim otrzymano podobne zagęszczenie (110,8 par/10 ha), jak w Lesie Dąbrowa (125,6 par/10 ha). Liczba gatunków na pierwszej z tych powierzchni wynosiła 26, a na drugiej 41. W okresie prowadzonych badań Gliwice miały bogaty skład gatunkowy ptaków lęgowych. Stwierdzono tu około 60% gatunków lęgowych Polski. Taki stan awifauny lęgowej wynikał z faktu istnienia bogactwa struktur przyrodniczych w tym mieście, szczególnie zaś z obecności podmokłych łąk oraz starodrzewu w kompleksach leśnych, gdzie do lęgów przystępowały mniej liczne gatunki. Średnie zagęszczenie awifauny lęgowej Gliwic, zbliżone było do średnich zagęszczeń w innych miastach Polski (tabela 11). W granicach miasta gnieździło się 14 gatunków, które obecnie w Polsce określa się jako zagrożone lub wykazujące spadek liczebności (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Były 152

to: bączek, cyraneczka, rożeniec, cyranka, płaskonos, derkacz, rycyk, siniak, pójdźka, płomykówka, dudek, dzięcioł białogrzbiety, podróżniczek i pleszka. Ptaki lęgowe Gliwic można również przypisać do niektórych kategorii wyróżnionych przez BirdLife International (2000), które określają zagrożenie gatunku (jego status) w skali Europy: a) gatunki wykazujące spadek liczebności (pustułka, krwawodziób, turkawka, płomykówka, pójdźka, lelek, zimorodek, krętogłów, dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł zielony, brzegówka, dymówka, kląskawka, muchołówka szara, gąsiorek i srokosz); b) gatunki podatne na zagrożenie (bączek, bocian biały, cyranka, rożeniec, kuropatwa, przepiórka, derkacz, słonka, lerka, skowronek, świergotek polny, pleszka i ortolan); c) gatunki bezpieczne (pozostałe 100 gatunków). W granicach administracyjnych Gliwic stwierdzono 16 gatunków posiadających przynajmniej 10% zsynurbizowanej populacji, czyli takich par, które przystosowały się do lęgów na terenach, gdzie przebywa ponad 400 osób/km 2 oraz towarzyszące im zwierzęta, szczególnie koty i szczury (Strawiński 1963). Gatunki te podano w kolejności uwzględniającej wyższą frekwencję populacji zsynurbizowanej. Były to: gołąb miejski, gawron, wróbel, sierpówka, jerzyk, kawka, pustułka, kopciuszek, sroka, dzwoniec, bogatka, modraszka, kos, szpak, zięba i grzywacz. Nie stwierdzono synurbizacji sójki, a proces taki ma miejsce np. w Poznaniu (Ptaszyk 1992). Wyniki badań z powierzchni próbnych w innych miastach Polski wskazują, że ich awifauna lęgowa podobnie jak Gliwic ma w obrębie wyróżnionych środowisk przyrodniczych pewne cechy wspólne. Dla przykładu w Słupsku (Górski 1982) gnieździło się od ośmiu (nowo zbudowana dzielnica mieszkalna) do 43 gatunków (las podmiejski). Najwyższą liczebnością charakteryzowały się ugrupowania ptaków śródmieścia, a najniższą zaś nowo zbudowanych osiedli. Na terenach zurbanizowanych dominował wróbel (66%), sierpówka (8%), szpak (4,7%), kawka (3,9%) i kos (3,5%). W Lesznie (Kuźniak 1996) również zdecydowanie wybijającym się dominantem był wróbel (33,5%), a pozostałymi były: sierpówka (7,7%), mazurek (5,7%), jerzyk (5,2%), skowronek (3,3%), oknówka (3,0%) i zięba (2,8%). W porównywanych miastach tereny zabudowy zwartej (tab. 11) charakteryzowały się małą różnorodnością gatunkową i wysokim zagęszczeniem. Środowiska o zabudowie willowej i wiejskiej miały awifaunę najbardziej zróżnicowaną spośród wszystkich terenów zabudowanych. Jednak najwięcej gatunków stwierdzono w parkach i niektórych odmiejskich lasach. Tab. 11. Porównanie awifauny lęgowej wybranych miast Polski Miasto Town Powierzchnia Area (km 2 ) Liczba gatunków lęgowych Number of breeding species Zagęszczenie (par/10 ha) Density (pairs/10 ha) Źródło Source Gorzów 21,12 81 43,6 54,2 Jermaczek et al. (1992) Leszno 31,90 97 39,2 48,9 Kuźniak (1996) Jasło 36,65 109 39,3 58,8 Stój, Dyczkowski (2002) Gliwice 130,57 139 31,2 45,9 niniejsza praca Warszawa 494,00 131 31,2 71,3 Luniak i in. (2001) 153

Generalnie zaznacza się prawidłowość, że w lasach i zadrzewieniach poza strefami zurbanizowanymi gniazduje największa liczba gatunków. Jako przykład warto w tym miejscu dodać, że w lasach na obszarze Warszawy stwierdzono aż 72 gatunki (Luniak 1990). Powierzchnia próbna Ogródki Działkowe została w Gliwicach wyznaczona na terenie ogródków założonych przed 10 25 laty i stąd było tu małe zróżnicowanie jakościowe, a ptaki występowały w niskim zagęszczeniu. Natomiast na powierzchni badanych ogródków działkowych we Wrocławiu wykazano większe o około 30% zróżnicowanie gatunkowe zespołu ptaków lęgowych oraz około 3-krotnie wyższe zagęszczenie. Zwrócono też uwagę, że bogactwo jakościowe i ilościowe ptaków lęgowych w tym środowisku uzależnione jest od jego zaprojektowania z uwzględnieniem aspektów rekreacyjnych i jego powszechnej dostępności. Porównano również awifaunę ogródków działkowych z różnych miast Europy i zwrócono uwagę na ścisły związek składu jakościowego i ilościowego z ich położeniem względem terenów zurbanizowanych (Jakubiec i Bluj 1977). Naszym zdaniem położenie ogródków ma pewien wpływ na ich awifaunę, ale decydujący wpływ ma charakter roślinności i jej wiek, co jest zgodne również z wnioskiem Luniaka (1980). Odnosząc się do zmian w awifaunie lęgowej w zależności od rodzaju biotopów lęgowych (Tomiałojć, Stawarczyk 2003), można wnioskować, że również w Gliwicach najmniej zagrożona jest grupa ptaków przystępujących do lęgów na osiedlach ludzkich i w lasach. Natomiast ptaki błotne na obszarze Polski, to grupa ekologiczna należąca do najbardziej zagrożonych, co dotyczy również Gliwic. Zagrożone są tu także ptaki wodne, co wynika z małej ogólnej powierzchni wód (0,9%) oraz sposobów użytkowania akwenów, cieków i ich najbliższego otoczenia (zrzuty ścieków, żegluga śródlądowa i rekreacja). Ze względu na postępujące zmiany w agrocenozach (budowa autostrady, specjalna strefa ekonomiczna, częściowa komasacja gruntów, intensyfikacja produkcji) zagrożona będzie zapewne także grupa ptaków związanych z tym środowiskiem. 154

Literatura Betleja J. 1992. Występowanie pustułki (Falco tinnunculus) na Górnym Śląsku w latach 1988 1991. Ptaki Śląska. 9: 61 70. Betleja J., Cempulik P. 1993. Waloryzacja przyrodnicza Gliwic na podstawie badań ornitologicznych. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Klub Ornitologów Górnego Śląska i Dział Przyrody Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Maszynopis w Wydziale Architektury Urzędu Miejskiego w Gliwicach. Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J. 1981. Próba uściślenia metody oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 22; 47 61. BirdLife International/European Bird Census Council. 2000. European bird populations: estimates and trends. Cambridge, UK: BirdLife International (BirdLife Conservation Series No. 10). Cempulik P. 2001. Wpływ założeń urbanistycznych i architektonicznych na rozmieszczenie ptaków w mieście. S. 155 161. W: Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych (red. Indykiewicz P., Barczak T. i Kaczorowski G.). Wydawnictwo NICE, Bydgoszcz. Chrul Z. 1997. Zagrożenie siedlisk awifauny Doliny Kłodnicy w Gliwicach w aspekcie budowy fabryki Generals Motors. Problemy środowiska i jego ochrony. Część 5: 55 68. Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem. Uniwersytet Śląski, Katowice. Czwałga T. 1992. Awifauna lęgowa miasta Sulechowa w latach 1988 1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy. 3 (2 3): 13 40. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Ptaków. Wrocław. Fuchs R., Skopek J., Formanek J., Exnerova A. 2002. Atlas hnizdniho rozsireni ptaku v Praze. Consult Praha, Praga. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL. Warszawa. Górski W. 1982. Ptaki lęgowe Słupska i obszarów podmiejskich. Acta Zool. Cracov. 26 (1 7): 31 93. Jakubiec Z., Bluj C. 1977. Ptaki ogródków działkowych. Acta Orn. 16, 5: 179 212. Jakubiec Z. (red.). 1985. Populacja bociana białego Ciconia ciconia L. w Polsce. Część I. Liczebność i reprodukcja bociana białego, ustalone na podstawie kontroli terenowych i danych ankietowych. PWN. Warszawa Kraków. Jermaczek D., Jermaczek A., Filipczak K. 1990. Ptaki lęgowe miasta Świebodzina w latach 1988 1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy. 1 (1): 3 34. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Nowak A., Stańko R., Schneider G., Żegliński G. 1992. Ptaki lęgowe miasta Gorzowa w roku 1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy. 3 (2 3): 41 69. Kunysz P., Kurek H. 1997. Atlas ptaków lęgowych Przemyśla w latach 1993 1996. Badania nad ornitofauną ziemi przemyskiej. 5: 5 46. Zespół Parków Krajobrazowych w Przemyślu. Kuźniak S. 1996. Atlas ptaków lęgowych Leszna w latach 1990 1993. Prace Zakładu Biologii i Ekologii Ptaków UAM. 6: 5 77. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Luniak M. 1980. Birds of allotment gardens in Warsaw. Acta Orn. 17 (20): 297 320. Luniak M. 1990. Awifauna miasta jej skład, zróżnicowanie oraz udział w procesach ekologicznych (na przykładzie Warszawy). s. 209 229. W: H. Zimny (red.). Funkcjonowanie układów ekologicznych w warunkach zurbanizowanych. SGGW-AR, Warszawa. Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. 2001. Ptaki Warszawy 1962 2000. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Otto W., Witt K. 2002. Verbreitung und Bestand Berliner Brutvögel. Berliner ornithologischer Bericht. Bd: 12, Sonderheft. Ptaszyk J. 1992. Urbanizacja sójki (Garrulus glandarius) w Poznaniu. Not. Orn. 33, 3 4: 241 250. Ptaszyk J. 2003. Ptaki Poznania stan jakościowy i ilościowy oraz jego zmiany w latach 1850 2000. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Ranoszek E. 1984. Weryfikacja metod oceny liczebności ptaków wodnych w warunkach stawów milickich. Not. Orn. 24: 177 201. Rocznik Statystyczny 1993. Sosnowski J. 1994. Ptaki miasta Tomaszowa Mazowieckiego. Z cyklu: Przyroda Miasta, zeszyt 2. Tomaszów Mazowiecki. Stój M., Dyczkowski J. 2002. Ptaki Jasła, liczebność, rozmieszczenie i ochrona. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Strawiński S. 1963. Problemy urbanizacji ptaków w świetle badań awifauny Torunia i okolic. Przeg. Zool. 7: 254 259. Strawiński S. 1970. Problematyka badań nad awifauną miast. Przeg. Zool. 14(1): 125 131. Strawiński S. 1971. O ptakach, ludziach i miastach. Wiedza Powszechna. Warszawa. 155

Szarski K. 1955. Ptaki Wrocławia w latach 1946 1952. Acta Orn. 5: 1 49. Tomiałojć L. 1970. Badania ilościowe nad synantropijną awifauną Legnicy i okolic. Acta orn. 12: 293 392. Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. orn. 21 (1 4): 33 61. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. I i II. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław. S u m m a ry The research carried out between 1988 1990 in Gliwice showed that there were 138 breeding species which is approximately 60% of species breeding in Poland. This state of the breeding avifauna was the result of the variety of habitats in this city, especially the existence of waterlogged meadows as well as mature forest in the areas of woodland, where the rarer species bred. The total number of the whole breeding population of birds in Gliwice was estimated between 41 869 and 61 574 pairs. The most common species was definitely the sparrow (34,1 35,8%) followed by the collared dove (8,4 9,7%), the chaffinch (6,8 7,2%), the great tit (4,9 5,5%), the starling (3,9 4,1%) and the swift (2,4 3,6%). There were 14 species within the city, which are now considered as endangered or showing sharp decline (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Those were: the little bittern, the teal, the pintail, the shoveler, the corncrake, the black-tailed godwit, the stock dove, the little owl, the barn owl, the hoopoe, the white-backed woodpecker, the bluethroat and the redstart. The breeding birds of Gliwice could be related to some of the categories distinguished by BirdLife International (2000), which state how seriously a species is endangered in Europe. a) declining species (the kestrel, the redshank, the turtle dove, the barn owl, the little owl, the nightjar, the kingfisher, the wryneck, the grey-headed woodpecker, the green woodpecker, the sand martin, the swallow, the stonechat, the spotted fly-catcher, the great grey shrike, the red-backed shrike) b) vulnerable species (the little bittern, the white stork, the garganey, the pintail, the grey partridge, the quail, the corncrake, the woodcock, the woodlark, the skylark, the tawny pipit, the redstart and the ortolan bunting) c) stable species (all the other 109 species). 16 species having at least 10% of synurbized population within Gliwice were found. These species are given in the order considering the higher attendance of the synurbized population. Those were as follows: the feral pigeon, the rook, the sparrow, the collared dove, the swift, the kestrel, the black redstart, the magpie, the greenfinch, the great tit, the blue tit, the black bird, the starling, the chaffinch and the wood pigeon. Synurbization of the jay was not found. The average total density (234,9/10 ha) was found in the plots within Starówka (the old town) but the number of different species was the lowest (11 species). There were 41 species in Cmentarz Centralny (the main cemetery) and the total density was 161,3/10 ha. The same number of species was found in Las Dąbrowa (Dąbrowa forest) but with a lower density (125,6/10 ha). The lowest average total density (35,5/10 ha) was found in Ogródki Działkowe (allotment gardens). 156

Jacek Betleja Dariusz Szlama Piotr Cempulik Mariusz Ostański A u t o r z y A u t h o r s Zbigniew Chrul Tomasz Grochowski