66 ROCZNIKI Bogusława NAUKOWE Jaśkiewicz, STOWARZYSZENIA Alicja Sułek EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU 2017 tom XIX zeszyt 1 doi: 10.5604/01.3001.0009.8340 wpłynęło: 08.12.2016 akceptacja: 21.02.2017 Bogusława Jaśkiewicz, Alicja Sułek Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach KIERUNKI ZMIAN PRODUKCJI ZBÓŻ W POLSCE DIRECTIONS OF CHANGES OF GRAINS PRODUCTION IN POLAND Słowa kluczowe: gatunki zbóż, plon ziarna, powierzchnia zasiewów, zbiory Key words: cereal species, yield, sown area, productions JEL codes: M19, Q12 Abstrakt. Celem badań jest przedstawienie zmian w produkcji zbóż w Polsce. Jako materiał źródłowy do tej analizy posłużyły dane statystyczne GUS z lat 1950-2015. W analizowanym okresie nastąpiło rozszerzenie uprawy pszenicy i pszenżyta kosztem żyta i owsa. Powierzchnia zasiewów mieszanek zbożowych i jęczmienia utrzymuje się na podobnym poziomie. Poszczególne gatunki zbóż charakteryzowały się przyrostem plonu ziarna. Ziarno zbóż wykorzystywane jest głównie na paszę. Coraz większego znaczenia nabiera przeznaczenie ziarna zbóż na cele przemysłowe, a zmalało na cele konsumpcyjne i spasanie. Wstęp Zboża zajmują ważne miejsce w gospodarce żywnościowej kraju. Produkcja i wykorzystanie zbóż podlegają wielokierunkowym zmianom [Urban 2015]. Zmiany te dotyczą produkcji zbóż ogółem oraz poszczególnych gatunków. Produkcja ziarna zbóż poszczególnych gatunków charakteryzuje się zróżnicowaną dynamiką zmian, które są czynnikiem wpływającym na ilość i jakość produkowanego ziarna. Ważną rolę odgrywa również sytuacja na światowych rynkach zbóż [Jarzębowski 2008]. Zboża są uprawiane prawie we wszystkich gospodarstwach rolnych. O plonach i produkcji ziarna zbóż w większym stopniu decyduje wielkość i struktura obszarowa gospodarstw, udział gospodarstw indywidualnych we władaniu ziemią oraz ich wyposażenie niż czynniki przyrodnicze i agrotechniczne [Jaśkiewicz, Sułek 2013, Krasowicz, Matyka 2015, Musiał 2015]. W związku z tym towarowa produkcja zbóż wyraźnie koncentruje się w północnej i zachodniej części kraju, charakteryzujących się większą przeciętną powierzchnią gospodarstw. Zdaniem Jerzego Kopińskiego [2011], Bogusławy Jaśkiewicz i Alicji Sułek [2012, 2013] warunki klimatyczne umożliwiają prowadzenie w Polsce produkcji wszystkich zbóż podstawowych pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa. Coraz większego znaczenia nabiera również uprawa pszenżyta, które staje się ważnym produktem wykorzystywanym głównie w sektorze paszowym [Jaśkiewicz 2016]. J. Kopiński i Mariusz Matyka [2016] oraz Wiesław Musiał [2015] twierdzili, że o zmianach w produkcji zbóż w dłuższym okresie decydują uwarunkowania ekonomiczne, zwłaszcza wahania cen związane z importem ziarna oraz relacje cen skupu zbóż do cen środków produkcji. Istotną rolę odgrywają też tendencje zmian w produkcji zwierzęcej. Ziarno stanowi również surowiec do produkcji piwa, spirytusu i skrobi. Zmiany w produkcji i wykorzystaniu zbóż należy więc oceniać w sposób systemowy, wiążąc je z kierunkami przeobrażeń w całej gospodarce Polski. Celem badań jest przedstawienie głównych kierunków zmian w produkcji i wykorzystaniu zbóż w Polsce. Zmiany te uwidaczniają się zarówno w długich, jak i krótszych okresach. Ich odzwierciedleniem są wskaźniki dynamiki.
Kierunki zmian produkcji zbóż w Polsce 67 Materiał i metodyka badań Materiał źródłowy do analizy stanowiły dane statystyczne GUS za lata 1950-2015. Jako jedno z głównych kryteriów oceny możliwości produkcji zbóż przyjęto zmiany ich udziału w strukturze zasiewów. Opracowano charakterystykę statystyczną zmiennych dotyczących podstawowych parametrów produkcji, takich jak powierzchnia, plony i zbiory zbóż ogółem i poszczególnych gatunków zbóż w Polsce. Oceniono wartości ekstremalne i współczynniki zmienności. Obliczenia obejmowały okres 65 lat. Dla mieszanek zbożowych okres analizy był krótszy, obejmował bowiem 60 lat, natomiast produkcję pszenżyta oceniono w okresie 28 lat. Dynamikę zmian powierzchni, plonów i zbiorów zbóż ogółem, pszenicy, żyta, jęczmienia, pszenżyta, mieszanek i owsa wyrażono za pomocą równań regresji. Występujące trendy produkcji zbóż ogółem zilustrowano graficznie. Dynamikę zmian wybranych wskaźników przedstawiono procentowo, przyjmując za podstawę porównań pierwszy rok analizowanego okresu. Analizę ograniczono do wybranych wskaźników i aspektów problematyki. Wyniki i dyskusja W latach 1950-2015 w produkcji zbóż w Polsce nastąpiło wiele zmian. Wzrost areału uprawy zbóż ogółem odbywał się w warunkach zmniejszenia się ogólnej powierzchni zasiewów. Obok wzrostu udziału zbóż w strukturze zasiewów zaznaczyły się zmiany udziału poszczególnych gatunków (tab. 1). Pszenica z uwagi na duże znaczenie w żywieniu człowieka i zwierząt oraz wysoki potencjał plonowania, odgrywa w polskiej gospodarce znaczącą rolę. Ziarno pszenicy jako surowiec chlebowy i paszowy ma znaczenie strategiczne [Kaczmarska, Gawrońska-Kulesza 2000]. W największym stopniu wzrosło znaczenie jej uprawy. Stanowiła ona w 2015 roku 22,2% w strukturze zasiewów, a więc udział jej wzrósł ponaddwukrotnie w porównaniu do 1950 roku. Decyzje rolników dotyczące zwiększenia powierzchni uprawy pszenicy uzasadnione były m.in. jej opłacalnością [Jarzębowski 2008, Kopiński, Matyka 2016]. Wzrost udziału pszenicy w strukturze zasiewów wynika również z poprawy cech jakości ziarna. W przypadku udziału żyta i owsa tendencja miała charakter odwrotny. Z konsumpcyjnego punktu widzenia zboża te mają wiele walorów, ale rozmiary ich produkcji znacząco przekraczają zapotrzebowanie rynku krajowego. Duży udział żyta nie jest zjawiskiem korzystnym, ponieważ w większości jest ono przeznaczane na cele paszowe, a jego przydatność w produkcji zwierzęcej jest ograniczona. Żyto jest gatunkiem zboża o małych wymaganiach środowiskowych. Uprawa jego koncentruje się na glebach lekkich, których jest w Polsce około 60% [Krasowicz, Matyka 2015, Musiał 2015]. W 1990 roku powierzchnia uprawy żyta była zbliżona do areału uprawy pszenicy, natomiast w la- Tabela 1. Udział gatunków zbóż w strukturze zasiewów w Polsce w latach 1950-2015 Table 1. Proportions of individual cereal species in the cropping pattern in Poland in the years 1950-2015 Lata/ Years Struktura zasiewów/structure of the sowing [%] pszenica/ żyto/ pszenżyto/ owies/ jęczmień/ wheat rye triticale oat barly 9,9 33,8-11,3 5,6 8,9 33,4-10,7 5,7 13,3 22,8-10,2 5,0 11,1 20,9-6,9 8,1 16,0 16,3 5,3 5,2 8,5 21,1 17,2 5,6 4,6 8,8 19,8 12,6 10,7 4,8 9,7 20,5 10,2 12,8 5,5 9,4 22,2 6,5 13,9 4,2 7,7 zboża/ cereals 1950 63,6 1960 60,1 1970 55,7 1980 54,0 1990 59,5 2000 69,8 2005 74,4 2010 81,5 2015 69,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source: own calculations based on CSO data mieszanki/zbożowe cereal mixed 1,8 1.7 2,7 5.1 8,2 11,9 12,8 10,6 7,3
68 Bogusława Jaśkiewicz, Alicja Sułek Tabela 2. Produkcja zbóż w Polsce oraz dynamika zmian w latach 1950-2015 Table 2. Grain production in Poland and dynamice of changes in the 1950-2015 Lata/ Years 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2014 2015 Powierzchnia zasiewów/sown area Plony/Yields Zbiory/Productions mln ha dynamika/dynamic [%] dt/ha dynamika/dynamic [%] mln t dynamika/dynamic [%] 9,5 100 12,6 100 12,0 100 9,2 97 16,1 128 14,3 118 8,3 87 19,5 155 16,3 135 7,8 82 23,4 186 18,3 152 8,5 89 32,8 260 28,0 233 8,8 92 25,3 201 22,3 185 8,3 87 32,3 256 26,9 224 8,5 89 3,50 278 29,7 247 7,5 79 4,27 339 31,9 266 7,4 78 3,74 297 27,8 232 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source: own calculations based on CSO data tys. tys.ha/thous. ha 9400 Powierzchnia/Area 9200 9000 y=9298,72-41,3734x+0,378207x 2 R 2 = 42% 8800 8600 8400 8200 8000 7800 7600 1 6 11 16 21 26 31 36 41 46 51 56 61 66 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 tys. tys.ha/thous. t/thous. t ha Zbiory/Productions y=9668,19+465,633x-2,80485x 2 R 2 = 88% 1 6 11 16 21 26 31 36 41 46 51 56 61 66 tach 2014-2015 była dwukrotnie mniejsza. W Polsce utrzymuje się niski udział owsa w strukturze zasiewów (4,2%), a przyczyną jest spadek pogłowia koni i niedostateczna wartość pastewna owsa oplewionego dla zwierząt monogastrycznych. Gatunek ten odgrywa istotne znaczenie w strukturze zasiewów na terenach o słabych glebach oraz będących w niskiej kulturze (województwa podkarpackie, podlaskie, mazowieckie) [Jaśkiewicz, Sułek 2012]. Po 1990 roku nastąpił wydatny wzrost udziału mieszanek zbożowych przeznaczonych na cele paszowe. Aktualnie mieszanki zbożowe wraz z jęczmieniem zajmują 3. miejsce w strukturze zasiewów. Istotną rolę zaczęło również odgrywać pszenżyto jako zboże paszowe. Pszenżyto niewątpliwie jest zbożem paszowym, zwłaszcza w Polsce, gdzie znaczną część gruntów 40 35 30 25 20 15 10 5 0 tys.ha/thous. q/ha Plon Plon ziarna/grain ziarna/grain yield yield y=10,8861+0,565285x-0,00300167x 2 R = 88% 1 6 11 16 21 26 31 36 41 46 51 56 61 66 lata/years. lata/years * *. Rysunek 1. Związek między powierzchnią zasiewów, zbiorami, plonami a latami określony za pomocą regresji kwadratowej Figure 1. Relationship between sown area, productions, grain yelds and years was estimated using polynomial regression model (total in cereals) Źródło: obliczenia własne Source: own study * lata uprawy od 1950 roku/successive years from 1950 (1950 = 1,, 2015 = 64)
Kierunki zmian produkcji zbóż w Polsce 69 ornych stanowią gleby lekkie, nieodpowiednie do uprawy zarówno pszenicy, jak i jęczmienia. Równocześnie w tym okresie nastąpiła wyraźna ekstensyfikacja produkcji. Jej przejawami było ograniczenie zużycia nawozów mineralnych, środków ochrony roślin oraz kwalifikowanego materiału siewnego. Jednocześnie zmniejszyło się pogłowie zwierząt gospodarskich i zmieniły się systemy żywienia [Runowski 2002]. W roku 2015 wzrosła powierzchnia zasiewów pszenżyta wzrosła i wyniosła 1492 tys. ha. Zainteresowanie rolników uprawą pszenżyta wynika z wysokiej wartości paszowej ziarna, a więc korzystnego składu aminokwasowego białka i dobrej strawności ziarna. Wartość biologiczna ziarna pszenżyta jest znacznie wyższa od żyta. Dynamikę zmian produkcji zbóż w Polsce w latach 1950-2015 przedstawiono w tabeli 2. Powierzchnia zasiewów zbóż charakteryzowała się relatywnie mniejszą dynamiką zmian niż plony i zbiory. Niemniej w ostatnich latach wykazuje ona tendencję spadkową. Natomiast plony zbóż w porównaniu do ich wielkości w 1950 roku (przyjętej za 100%) wzrosły trzykrotnie. Niewątpliwie duży wpływ odegrał postęp biologiczny [Arseniuk, Oleksiak 2009]. Zbiory zbóż są funkcją powierzchni zasiewów oraz plonów zbóż i wahały się w latach. Najwyższe zbiory ziarna zbóż osiągnięto w 2014 roku. Uzyskano wówczas wysokie plony zbóż. Były one ponadtrzykrotnie wyższe od plonów w roku 1950, który przyjęto za 100%. Tabela 3. Charakterystyki statystyczne zmiennych dotyczących produkcji zbóż w Polsce w latach 1950-2015 Table 3. Statistical characteristics of rain selected parameters determined in Poland in the years 1950-2015 Wskaźniki Indexes Zboża ogółem/total cereals: Pszenica/Wheat: Żyto/Rye: Jęczmień/Barley: Owies/Oats: Mieszanki zbożowe/cereals mixed: Pszenżyto/Triticale: Źródło: obliczenia własne Source: own study Średnia/ Mean 8,5 21,1 25,4 2,0 6,1 29,7 3,1 6,0 21,3 1,0 2,8 26,7 1,0 2,1 22,1 0,9 3,3 23,8 0,9 3,0 32,4 Zakres zmienności/ Range of variability 7,4-9,5 10,9-31,9 11,3-42,7 1,4-2,6 1,9-11,6 12,2-49,7 0,7-5,3 2,0-9,5 10,2-31,5 0,6-1,5 1,0-4,4 12,4-40,5 0,4-1,7 1,0-3,2 12,2-30,5 0,2-1,5 1,1-8,6 8,9-36,2 0,3-1,5 1,0-5,3 26,0-40,2 Współczynnik zmienności/variation coefficient [%] 6,0 27,2 30,0 19,9 45,7 32,5 43,9 30,9 23,3 21,4 39,2 26,9 42,9 30,8 22,1 52,8 41,1 30,7 35,8 41,8 10,5
70 Bogusława Jaśkiewicz, Alicja Sułek Charakterystykę statystyczną zmiennych dotyczących podstawowych parametrów produkcji, takich jak powierzchnia, plony i zbiory zbóż ogółem poszczególnych gatunków zbóż w Polsce przedstawiono w tabeli 3. Niskim współczynnikiem zmienności, tj. 6%, charakteryzowała się powierzchnia zasiewów zbóż ogółem, natomiast wysokim współczynnikiem zmienności powierzchnia zasiewów mieszanek zbożowych (52,8%). Analizując plony ziarna, niski współczynnik zmienności (10,5%) miało pszenżyto, najmłodszy gatunek zboża. Przy jego uprawie, rolnicy aby pozyskać materiał siewny korzystali z postępu biologicznego [Arseniuk, Oleksiak 2009]. Analizując zbiory ziarna, stwierdzono dużą ich zmienność u pszenicy, pszenżyta i mieszanek zbożowych. Cechą charakterystyczną produkcji zbóż w Polsce jest duża zmienność plonów w latach, związana z przebiegiem warunków agroklimatycznych, a także ze zmianami w intensywności gospodarowania. Obie te grupy uwarunkowań wywierają wpływ na poziom plonów i ogólny bilans zbóż w kraju. W analizowanym okresie nastąpił znaczny postęp w hodowli i agrotechnice zbóż [Jaśkiewicz, Sułek 2013, Arseniuk, Oleksiak 2009]. Także w ostatnich latach ponaddwukrotnie zwiększyła się liczba zarejestrowanych odmian. Jednak efekty postępu hodowlanego w sposób niewystarczający były wykorzystane w praktyce rolniczej. Decydujące znaczenie miały uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne [Kopiński, Matyka 2016]. Trendy zmiany w produkcji ziarna zbóż ogółem ilustrują równania regresji kwadratowej (rys. 1). Najbardziej wymiernym efektem stosowanej w gospodarstwach rolniczych Tabela 4. Trendy zmian produkcji poszczególnych gatunków zbóż w Polsce w latach 1950-2015 Table 4. Production changes tendency of particular grain species in Poland in years 1950-2015 Gatunek/Species Pszenica/Wheat: Żyto/Rye: Jęczmień/Barley: Owies/Oats: Mieszanki zbożowe/cereals mixed: Pszenżyto/Triticale: Równanie regresji/ Regression =1409,27+16,5903x =1493,57+137,584x =10,6085+0,75721x-0,00419x 2 =5343,76-68,2366x =6233,96+113,898x-2,75343x 2 =10,8134+0,513292x-0,00448x 2 =561,396+28,9475x-0,34526x 2 =201,425+144,718x-1,51042x 2 = 11,1647+0,74351-0,006321x 2 =1793,02-22,574x =2386,62+26,6617x-0,77533x 2 =11,2297+0,57781x-0,00573x 2 =233,359+45,2541x-0,32313x 2 = nieistotne =3,46539+1,02415x-0,01022x 2 =360,686-14,1768x+0,46357x 2 = 7595,03-315,771x+4,26147x 2 = 97,765-2,73005x+0,027619x 2 Współczynnik determinacji/ Coefficient of determination R 2 [%],,, x lata uprawy od 1950 roku/successive years from 1950 (1950 = 1,,.2015 = 64) Źródło: obliczenia własne Source: own study 65 89 91 95 78 76 55 78 82 95 70 73 83 73 80 79 39
Kierunki zmian produkcji zbóż w Polsce 71 1975 [%] 2015 [%] 65 61 Rysunek 2. Rozdysponowanie ziarna zbóż w Polsce w roku 1975 i 2015 Figure 2. Utilization of cereal grain in Poland in the years 1975 and 2015 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source; own calculations based on CSO data organizacji produkcji jest wielkość uzyskiwanych plonów [Madej 2016]. Zboża charakteryzowały się przyrostem plonów ziarna, co odzwierciedlają równania regresji (rys. 1). Są one wypadkową zmian jakie miały miejsce w odniesieniu do poszczególnych gatunków (tab. 4). Tendencje zmian produkcji ziarna poszczególnych gatunków zbóż w Polsce przedstawiono w tabeli 4. Zmiany powierzchni zasiewów pszenicy, żyta i owsa wyrażone były równaniem regresji prostej, natomiast jęczmienia, mieszanek zbożowych i pszenżyta kwadratowej. O zmniejszeniu powierzchni uprawy żyta i owsa, obok zmniejszenia pogłowia koni (zwłaszcza roboczych), zadecydowały też zmiany w modelu spożycia małe zainteresowanie pieczywem żytnim. Poszczególne gatunki charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem współczynników determinacji powierzchni, plonów i zbiorów. Jest to konsekwencją zróżnicowanej dynamiki zmian w produkcji analizowanych gatunków. Równania regresji plonów omawianych gatunków zbóż miały charakter wzrostowy. Analiza wykazała brak istotnych statystycznie zmian zbiorów mieszanek w analizowanym okresie. Tabela 5. Dynamika zmian krajowego zużycia ziarna Table 5. Changes in the dynamics of home grain consumption Lata Years wysiew/ seeding Kierunek rozdysponowania/way of utilization spasanie/ feed spożycie/ consumption przetwórstwo przemysłowe/ industrial processing straty i ubytki/ losses dynamika zmian/dynamices of changes[%] 1989/1990 100 100 100 100 100 1995/1996 103 92 91 324 87 2000/2001 105 96 92 283 99 2005/2006 90 86 86 528 91 2010/2011 91 89 79 814 94 2015/2016 90 90 76 876 87 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS Source: own calculations based on CSO data
72 Bogusława Jaśkiewicz, Alicja Sułek Analiza rozdysponowania ziarna zbóż w Polsce w latach 1989-2016 wykazała, że największą dynamiką zmian wyróżnia się przetwórstwo przemysłowe (tab. 5). Dynamika zmian pozostałych kierunków rozdysponowania była zdecydowanie mniejsza. Z danych GUS wynika, że zboża są przede wszystkim surowcem paszowym dla produkcji zwierzęcej. W strukturze rozdysponowania ziarna zbóż dominowało wykorzystanie na paszę (rys. 2). W roku 2015 udział spasania był tylko o kilka procent niższy niż w 1975 roku, mimo dużego spadku obsady zwierząt. W ostatnich latach zmienił się system żywienia zwierząt. Wprowadzono zbożochłonne technologie produkcji zwierzęcej, ograniczając tucz trzody chlewnej oparty na ziemniakach. Rozwinęła się też fermowa produkcja drobiu [Jaśkiewicz 2016]. Do obrotu trafia przede wszystkim ziarno konsumpcyjne. Zboża paszowe natomiast są wykorzystywane w gospodarstwach rolnych bez poddawania ich procesom przetwarzania w przemyśle paszowym. Im bardziej dany kierunek produkcji zwierzęcej jest wyspecjalizowany i efektywny w przeliczeniu na jednostkę produktu, tym większe zapotrzebowanie na specjalistyczne pasze przemysłowe. Znaczną część pasz dla drobiu i trzody chlewnej wytwarza się systemem gospodarskim w oparciu o własne zboża uzupełniane koncentratami paszowymi. Czynnikami decydującymi o wyborze gatunku zboża jako surowca do produkcji pasz przemysłowych są: jego wartość paszowa dla określonego gatunku i rodzaju zwierząt, poziom ich wydajności jednostkowej, dostępność danego surowca na rynku (podaż) oraz cena. Analiza rozdysponowania ziarna zbóż w Polsce w latach 1975 i 2015 wykazała, że spadło o 5% spożycie ziarna zbóż (rys. 2). Do przetwórstwa przemysłowego w 2015 roku trafiło 11% ziarna zbóż, tj. 11-krotnie więcej w porównaniu do 1975 roku. Popyt na ziarno przemysłowe wynikał z wykorzystywana do produkcji spirytusu (żyto), słodu (jęczmień) i skrobi (pszenica). Wystąpiły również zmiany w strukturze zapotrzebowania na zboże w przemyśle. Wzrost konsumpcji piwa spowodował wzrost zapotrzebowania na jęczmień do produkcji słodu. Nowym kierunkiem przemysłowego zagospodarowania zbóż jest przerób na produkty nieżywnościowe, m.in. wypełniacze tworzyw biodegradalnych. Obok tego pojawia się zainteresowanie wykorzystaniem ziarna zbóż na cele energetyczne przetwarzanych na biopaliwo. Na cele przemysłowe przeznacza się ziarno nienadające się na paszę, czyli źle wykształcone, wilgotne bądź zainfekowane grzybami Podsumowanie Produkcja ziarna zbóż była zróżnicowana w zależności od gatunku zbóż. W analizowanym okresie nastąpiło rozszerzenie uprawy pszenicy i pszenżyta kosztem żyta i owsa. Powierzchnia zasiewów mieszanek zbożowych i jęczmienia utrzymywała się na podobnym poziomie. Natomiast plony poszczególnych gatunków zbóż wykazywały tendencję wzrostową. Podstawowym kierunkiem rozdysponowania ziarna zbóż było spasanie. Coraz większego znaczenia nabierało także wykorzystanie ziarna na cele przemysłowe, a zmalało na cele konsumpcyjne i spasanie. Istotny wpływ na produkcję i wykorzystanie zbóż w Polsce miało przejście na system gospodarki rynkowej i związane z tym zmiany warunków ekonomicznych i organizacyjnych gospodarowania, a także zmiany w produkcji zwierzęcej. Literatura Arseniuk Edward, Tadeusz Oleksiak. 2009. Postęp w hodowli głównych roślin uprawnych w Polsce i możliwości jego wykorzystania do 2020 roku. [W] Kierunki zmian w produkcji roślinnej w Polsce do roku 2020. Studia i Raporty IUNG-PIB nr 14, red. A. Harasim, 293-307. Puławy: IUNG-PIB. GUS. 1950-2015. Roczniki statystyczne rolnictwa. Warszawa. Jarzębowski Sebastian. 2008. Sytuacja podażowo-popytowa na światowych rynkach pszenicy. Wieś Jutra 4: 13-15. Jaśkiewicz Bogusława. 2016. Regionalne zróżnicowanie pszenżyta w Polsce. Roczniki Naukowe SERiA XVIII (1): 98-105.
Kierunki zmian produkcji zbóż w Polsce 73 Jaśkiewicz Bogusława, Alicja Sułek. 2012. Organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania produkcji owsa. Roczniki Naukowe SERiA XIV (1): 193-197. Jaśkiewicz Bogusława, Alicja Sułek. 2013. Czynniki decydujące o regionalnym zróżnicowaniu produkcji zbóż jakościowych w Polsce. Roczniki Naukowe SERiA XV (2): 112-117. Kaczmarska Maria, Anna Gawrońska-Kulesza. 2000. Wpływ zmianowania na plonowanie pszenicy ozimej. Postępy Nauk Rolniczych 4: 51-59. Kopiński Jerzy. 2011. Tendencje zmian w intensywności produkcji rolniczej w Polsce w aspekcie potencjalnych oddziaływań środowiskowych. Zeszyty Naukowe SGGW. Problemy Rolnictwa Światowego 11 (1): 95-104. Kopiński Jerzy, Mariusz Matyka. 2016. Ocena regionalnego zróżnicowania współzależności czynników przyrodniczych i organizacyjno-produkcyjnych w polskim rolnictwie. Zagadnienia Ekonomiki Rolnictwa 1 (346): 57-79. Krasowicz Stanisław, Mariusz Matyka. 2015. Zmiany w polskim rolnictwie a wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Materiały Szkoleniowe IUNG-PIB 103: 1-32. Madej Andrzej. 2016. Ocena zmian produkcyjnych i organizacyjnych w polskim rolnictwie w latach 2004-2014. Studia i Raporty 47 (1): 55-82. Musiał Wiesław. 2015. Regionalne zróżnicowanie rolnictwa rodzinnego w Polsce (wybrane aspekty). [W] Ekonomiczne mechanizmy wspierania i ochrony rolnictwa rodzinnego w Polsce i innych państwach Unii Europejskiej, red. A. Chlebicka, 89-107. Warszawa: SGGW. Runowski Henryk. 2002. Tendencje zmian w rolnictwie polskim. [W] Transformacja rolnictwa polskiego i ukraińskiego w latach 90, red. B. Klepacki, 22-31. Warszawa: Wieś Jutra. Urban Stanisław. 2015. Zmiany w produkcji pasz treściwych w Polsce. Roczniki Naukowe SERiA XVII (5): 307-311. Summary The aim of this study was to present changes in the tendency of the cereals production in Poland. As a source material for this analysis, statistical data from GUS (1950-2015) were used. In the analyzed period, the expansion of the cultivation of wheat and triticale at the expense of rye and oats. The area sown cereal mixtures and barley remains at a similar level. Yields of individual cereal species increased the basic direction of the grain distribution is the use of fodder. It is becoming increasingly important as the use of grain for industrial purposes and decreased consumption purposes and grazing. Adres do korespondencji dr hab. Bogusława Jaśkiewicz, dr hab. Sułek Alicja Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy tel. (81) 478 68 13 e-mail: kos@iung.pulawy.pl, sulek@iung.pulawy.pl