Katalog wystawy w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Gniezno 2015
Publikacja towarzysząca wystawie Dawna wytwórczość na ziemiach polskich zorganizowanej w dniach 29 kwietnia 4 października 2015 roku w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Autor scenariusza i kurator wystawy Autorzy tekstów Eugeniusz Cnotliwy, Aldona Garbacz, Artur Jedynak,, Hanna Kóčka-Krenz, Jerzy Maik, Przemysław Makarowicz, Marcin Woźniak Redakcja i opracowanie katalogu Redakcja wydawnicza Dariusz Stryniak Fotografie w katalogu Projekt okładki Marta Czarnecka DTP Tomasz Brończyk Wydawca Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie ul. Kostrzewskiego 1, 62 200 Gniezno www.mppp.pl Wydanie pierwsze ISBN 978-83-61391-02-9 Gniezno 2015 Druk Zakład Poligraficzny Moś & Łuczak, Poznań
Spis treści Słowo wstępne (Tomasz Sawicki)... 5 Artur Jedynak Pozyskiwanie i obróbka surowców krzemiennych w młodszej epoce kamienia i wczesnej epoce brązu... 9 Przemysław Makarowicz, Aldona Garbacz Szczepidło osada produkcyjna kowali z epoki brązu nad środkową Wartą... 21 Garncarstwo od środkowej epoki brązu po wczesną epokę żelaza... 33 Marcin Woźniak Starożytna metalurgia żelaza na ziemiach polskich przez pryzmat Mazowieckiego Centrum Metalurgicznego... 41 Jerzy Maik Włókiennictwo kultury wielbarskiej... 51 Hanna Kóčka-Krenz Złotnictwo w państwie pierwszych Piastów... 60 Eugeniusz Cnotliwy Jak z poroża jelenia wyczarowano grzebień... 65 KATALOG... 69
Prezentowane na wystawie zabytki pochodzą ze zbiorów: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, Rezerwat Krzemionki Opatowskie Muzeum Archeologicznego w Poznaniu Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie Muzeum Narodowego w Szczecinie oraz Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie Kurator wystawy chciałby w tym miejscu złożyć podziękowania osobom, które niewątpliwe przyczyniły się do powstania wystawy, a szczególnie tym, którzy służyli pomocą merytoryczną i zaangażowaniem w trakcie prac związanych z organizacją ekspozycji: dr hab. Jerzy Maik, prof. nadzw. PAN (Instytut Archeologii i Etnologii PAN, oddział w Łodzi) prof. dr hab. Hanna Kóčka-Krenz (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu) prof. UAM dr hab. Przemysław Makarowicz (Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu) dr Eugeniusz Cnotliwy (Muzeum Narodowe w Szczecinie) dr Bartłomiej Rogalski (Muzeum Narodowe w Szczecinie) dr Marcin Woźniak (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie) Ewa Rytter (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. S. Woydy w Pruszkowie) Artur Jedynak (Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim, Rezerwat Krzemionki Opatowskie) Tomasz Skorupka (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) Alicja Gałęzowska (Muzeum Archeologiczne w Poznaniu) dr inż. Maria Cybulska (Instytut Architektury Tekstyliów, Politechnika Łódzka)
7 Słowo wstępne Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie zorganizowało wystawę Dawna wytwórczość na ziemiach polskich w celu upowszechnienia wiedzy o możliwościach wytwórczych człowieka realizowanych na przestrzeni dziejów i na różnych etapach rozwoju cywilizacyjnego w odniesieniu do ziem polskich. Ekspozycja przedstawia wybrane, konkretne dziedziny wytwórczości charakterystyczne dla poszczególnych epok, takie jak: krzemieniarstwo neolityczne, brązownictwo ze starszej epoki brązu, garncarstwo z przełomu epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, hutnictwo oraz tkactwo z okresu rzymskiego, a także wytwórczość złotniczą oraz rogowniczą związaną z okresem wczesnego średniowiecza. Sposób prezentacji ukazuje wymienione zagadnienia z perspektywy przebiegu procesów produkcyjnych, to znaczy: od surowca i jego wstępnej obróbki, poprzez kolejne etapy jego przetwarzania, aż do gotowego przedmiotu. Jednym z najstarszych przejawów działalności wytwórczej człowieka jest obróbka krzemienia. Krzemieniarstwo społeczeństw neolitycznych związanych z kulturą pucharów lejkowatych (IV II tys. p.n.e.) oraz kulturą amfor kulistych (III II tys. p.n.e.) przedstawiono z perspektywy wydobycia surowca krzemiennego, a także jego późniejszej obróbki. Tę część ekspozycji przygotowano w oparciu o zabytki pochodzące z kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach k. Opatowa, będącej jednocześnie największym tego typu obiektem na świecie. Kolejny fragment ekspozycji przedstawia obróbkę metalu, w tym wypadku brązownictwo związane ze społecznościami starszego okresu epoki brązu (ok. 1700 1300 p.n.e.), co ukazano z perspektywy odkryć archeologicznych dokonanych na osadzie w miejscowości Szczepidło pod Koninem, datowanej na II tys. p.n.e. Następną część prezentacji poświęcono garncarstwu kultury łużyckiej (1300 p.n.e. 500/400 p.n.e.). Pomimo bardzo dużej ilości naczyń odkrywanych na stanowiskach tej kultury z całego okresu jej trwania, dość trudno jest uchwycić w materiale archeologicznym sam proces wytwórczy. Pewne światło na temat tego procesu rzucają badania specjalistyczne materiału ceramicznego, a także interpretacja niektórych obiektów archeo logicznych, stanowiących zapewne relikty po piecach garncarskich. Hutnictwo żelaza tę ważną dziedzinę wytwórczości przedstawiają odkrycia związane z Mazowieckim Centrum Metalurgicznym, funkcjonującym od II w. p.n.e. do IV w. n.e. (młodszy okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich), a łączonym ze społecznościami kultury przeworskiej. To centrum jest drugim co do wielkości zespołem tego typu stanowisk w Polsce, po ośrodku świętokrzyskim. Jedną z ciekawszych prezentowanych dziedzin rękodzielnictwa jest tkactwo z okresu rzymskiego. Zgromadzone eksponaty związane są głównie z kulturą wielbarską (I V w. n.e.). Dodatkowo ekspozycję wzbogacają fragmenty odzienia-płaszcza pochodzące z cmentarzyska kultury wielbarskiej z terenu Pomorza w Gronowie, a także unikatowe znaleziska tzw. przęślicy odkrytej na cmentarzysku w Gronowie i Kowalewku pod Obornikami w woj. wielkopolskim. Ostatnie części ekspozycji odwołują się do okresu wczesnego średniowiecza (IX XI w.). Pierwsza z nich prezentuje zabytki związane z pracowniami złotniczymi odkrytymi m.in. na stanowisku w Rybitwach, w bliskim sąsiedztwie Ostrowa Lednickiego, a także
8 Dawna wytwórczość na ziemiach polskich na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Natomiast druga część przedstawia obróbkę kości i poroża na przykładzie m.in. wyposażenia pracowni odkrytej w obrębie osady wczesnośredniowiecznej na Wolinie. Serdeczne podziękowanie za przygotowanie ekspozycji składam pracownikom Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie panom Łukaszowi Kaczmarkowi, kuratorowi wystawy i Dariuszowi Stryniakowi, redaktorowi wydawnictw towarzyszących ekspozycji oraz pani Marcie Czarneckiej, autorce oprawy graficznej. Tomasz Sawicki Zastępca Dyrektora Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie