Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z czasów Imperium Rzymskiego

Transkrypt

1

2 Stefan Woyda Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z czasów Imperium Rzymskiego Ostatnie stulecia doby starożytnej w Europie to najbardziej burzliwy okres w jej dziejach. To czas niezwykle dynamicznych, skomplikowanych i nieodwracalnych zmian w strukturze kulturowej, etnicznej i politycznej kontynentu. Trwający kilka wieków proces miat swe apogeum w wieku V i 1 pot. VI w tzw. wielkiej wędrówce ludów". Była ona pierwszym, na tak wielką skalę i decydującym dla dalszych losów tej części świata, przełomem odwiecznej granicy dzielącej dwa odrębne, w znacznym stopniu niezależnie rozwijające się kręgi cywilizacyjne wielkich kultur śródziemnomorskich i peryferii" obejmujących środkową, wschodnią i północną część Europy. Szukając bezpośrednich przyczyn tych przeobrażeń wskazać trzeba przede wszystkim na ekspansję terytorialną (opartą o imponującą siłę militarną) Imperium Rzymskiego, która pojawiła się w schyłkowych dziesięcioleciach Republiki i osiągnęła swój szczyt w pierwszych wiekach Cesarstwa. Doprowadziła ona do dramatycznego zetknięcia się dwóch światów. Wśród ludów barbarzyńskich pojawia się powszechna świadomość zagrożenia, ale też niewyobrażalnego wręcz bogactwa Rzymu, który ujawnia rozwijający się lawinowo handel dalekosiężny. Ta sytuacja skłania niektóre z nich do uległości, ale większość do podjęcia wielkiego wyzwania historycznego. Jego efektem są bardzo głębokie przeobrażenia wszystkich dziedzin życia, jakie obserwujemy w społeczeństwach wolnych. Terytorium dzisiejszej Polski odgrywa w tych procesach jakąś bardzo ważną, choć trudną do jednoznacznego opisania rolę. Szczególnie tu widać gwałtowność przemian dokonujących się od ok. połowy II w. p.n.e. Po niemal dwustuletnim kryzysie zapaści kulturowej, gospodarczej i demograficznej w krótkim czasie, być może w ciągu życia 1-2 pokoleń dokonują się zasadnicze zmiany. Są one tak głębokie i szybkie, iż podejrzewamy, że choć objęły społeczeństwa miejscowe, to mogły nastąpić pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych idących z południa z obszaru kultury celtyckiej i z północnego zachodu, z terenów germańskich (północnozachodnie Niemcy i płw. Jutlandzki). Obserwujemy szybko postępującą stabilizację osadnictwa przejawiającą się w powstawaniu wielkich osad tworzących silne zgrupowania terytorialne. Podstawą egzystencji, obok hodowli, staje się, stosujące nowe techniki upraw, rolnictwo. Pojawiają się liczne gałęzie wytwórczości rękodzielniczej. Jednak dziedziną gospodarki, która wyprzedza wszystkie inne dokonania, jest metalurgia żelaza. Owa wytwórczość, oparta o miejscowe surowce - sto- -5-

3 suje technologię przejęta z kręgu celtyckiego. Osiąga ona rozmiary wskazujące na to, iż przeprowadzona jest nie tylko dla zaspokojenia wewnętrznych potrzeb gospodarki, ale przede wszystkim dla osiągnięcia znacznego potencjatu militarnego. Za powstaniem i gwałtownym rozwojem barbarzyńskiej metalurgii żelaza stoi zapewne świadoma, dalekosiężna polityka przywódców nowego typu, którzy myślą już w kategoriach europejskich. Produkcja metalurgiczna, która pojawiła się niemal na całym obszarze barbarzyńskim ma pewną cechę szczególną. Oprócz drobnych lokalnych warsztatów istnieje kilka centrów wytwórczych odgrywających rolę zasadniczą. Z tych kilku dwa największe leżą na terenie Polski w łuku Wisły -w Górach Świętokrzyskich i na Mazowszu. Jeszcze do niedawna wydawało się, że gigantyczne centrum świętokrzyskie było jedynym, na wielką skalę, -zagłębiem hutniczym w dorzeczu Wisły i Odry. Odkrycie w latach 70-tych, w wyniku badań powierzchniowych, drugiego co do wielkości w Europie centrum metalurgicznego położonego na zachód od Warszawy jest prawdziwą sensacją, jest jednym z najbardziej niespodziewanych odkryć w powojennej archeologii polskiej. Już nie proste determinacje środowiskowe, jakie tłumaczyły powstanie centrum świętokrzyskiego, które bazowało na świetnych rudach-hematytach, ale inne czynniki stoją za powstaniem mazowieckiego. Wykorzystuje ono bowiem rudy darniowe, które można znaleźć na całym niemal niżu w nie mniejszych, a często obfitszych pokładach niż pod Warszawą Potwierdza to więc hipotezę, że centra hutniczo-kowalskie powstały nie w wyniku, równomiernie przecież narastających wewnętrznych potrzeb gospodarczych ludów barbarzyńskich, ale były zainicjowaną z powodów politycznych, i od początku z olbrzymim rozmachem prowadzoną produkcją strategiczną, podjętą głównie z myślą o uzbrojeniu żelaznym. Ta inicjatywa była zapewne reakcją na powstanie wielkich i chłonnych rynków zbytu leżących w strefie konfrontacji zbrojnej między wolnymi ludami a Rzymem. Wykopaliska w Biskupicach 1976 r. -6-

4 Konfrontacja ta przez stulecia, przez cały czas istnienia cesarstwa Rzymskiego, przebiegała na linii Renu i Dunaju. Mazowieckie centrum metalurgiczne położone jest na stosunkowo niewielkim obszarze 300 km 2 na zachód od Warszawy, we wschodniej części mezoregionu zwanego Równiną Łowicko-Błońską. Ma to zgrupowanie wiele właściwych, tylko jemu specyficznych cech. W odróżnieniu od Gór Świętokrzyskich, hutnictwo podwarszawskie nie było działaniem sezonowym w pobliżu pokładów rudy, ale koncentrowało się w obrębie i sąsiedztwie wielkich, stabilnych osad. Stają się one rzemieślniczymi, wyspecjalizowanymi ośrodkami osiągającymi gigantyczne rozmiary. Takie osady jak Milanówek, Biskupice k. Brwinowa, Brwinów, Pęcice, Parzniew k. Pruszkowa uznać należy za największe osady hutnicze w Europie. ************ Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego w Pruszkowie powstało w połowie 1975 roku. Impulsem do jego założenia stało się odkrycie unikatowego centrum starożytnej metalurgii na Mazowszu Zachodnim. Lokalizacja placówki była udaną próbą przeciwstawienia się, powszechnej wówczas, centralizacji wartości w wielkich ośrodkach miejskich, przez co poza nimi powstała prowincja - jałowa i bezbarwna. Założyliśmy Muzeum w Pruszkowie, aby informacja o naszym odkryciu i dalsze badanie tego centrum odbywały się w sercu terytorium, które w dziejach starożytnych odegrało tak ważną rolę. Muzeum kontynuuje systematyczne terenowe prace inwentaryzacyjnoposzukiwawcze prowadząc równocześnie coroczne badania wykopaliskowe węzłowych punktów osadniczych. Informacja kierowana do społeczeństwa ma przede wszystkim postać wystaw. Wystawy czasowe prezentowaliśmy w większości głównych ośrodków archeologicznych w kraju, a także w Niemczech. Stefan Woyda - wykopaliska w Biskupicach 1982 r. -7-

5 Stała wystawa nosi tytuł Czas żelaza. Mazowieckie centrum metalurgiczne z czasów Imperium Rzymskiego". Ekspozycja ta otworzona w 1992 r. dostała nagrodę Ministra Kultury za najwybitniejsze wydarzenia muzealne w sezonie. Pokazuje ona historię poszukiwań, które doprowadziły do odkrycia Centrum i etapy eksploracji poszczególnych osad, gdzie natrafiono, oprócz tysięcy pieców, na liczne ślady domów, warsztatów kowalskich i innych urządzeń produkcyjnych tworzących bardzo skomplikowaną i rozbudowaną infrastrukturę gospodarczą. Główny nacisk wystawa kładzie na pasjonujący problem historyczny związany z barbarzyńską metalurgią żelaza, sprawy technologiczne są potraktowane marginesowo. Konstrukcja ekspozycji opiera się na wielkich panoramach pokazujących naszą wizję tamtego świata, skonfrontowaną z wydobytymi z ziemi szczątkami - jedynymi źródłami historycznej rekonstrukcji. Bardzo fotogra- HHME^H^MI^^^^IHii^&t."^ fie mają nie tylko charakter dokumentacyjny, ale jednocześnie informują archeologa o niezwykłych sytuacjach, gdy człowiek po raz pierwszy, po dwóch tysiącach lat, dotyka szlachetnych szczątków - śladów minionego życia i o archeologii, która jest jednym z piękniejszych przejawów zaspokajania naturalnej, choć realizowanej w ramach rygorów naukowych, ciekowości ludzkiej. Wystawie stałej towarzyszą zawsze wystawy informujące o ostatnich badaniach terenowych Muzeum. Oprócz wystaw, Muzeum prowadzi lekcje muzealne, które różnią się tym od tradycyjnych, że połączone są z demonstracją zabyt-, >* g ków i aktywnym udziałem Wykopaliska w Milanówku-Falęcinie 1975 r. -8-

6 uczestników w różnorodnych rekonstrukcjach i eksperymentach. Lekcja W warsztacie garncarskim" to lepienie garnków z gliny na wzór demonstrowanych naczyń starożytnych. Zajęcia W dawnej kuźni", obejmują wykuwanie przez kowala w zrekonstruowanym warsztacie, różnego rodzaju przedmiotów żelaznych. W dawnym domu", to lekcja, w której uczestnicy m.in. wytwarzają na starożytnych żarnach mąkę, a z niej wypiekają na rozgrzanych kamieniach podpłomyki. Jako jedyne muzeum w Pruszkowie objęliśmy naszą działalnością badania i popularyzację XIX i XX wiecznej historii tego niewielkiego podwarszawskiego miasta. Te tematy prezentowało kilka wystaw historycznych pokazywanych w siedzibie Muzeum i w Warszawie. Oprócz wystaw i lekcji odbywały się też wykłady popularnonaukowe z udziałem najwybitniejszych polskich historyków i archeologów. Wykłady te układają się w cykle. Ostatnimi były: Hańba i chwała polskiej historii", Medytacje nad dziejami Polski u schyłku XX wieku" i Największe odkrycia archeologów polskich w XX wieku". Na marginesie naszych działań naukowych i popularnonaukowych plasują się cieszące się ogromną popularnością i sprzyjające utrzymaniu się przy Muzeum wielkiego grona jego sympatyków, koncerty. Przez 14 lat istnienia w stałej siedzibie, w pięknej oranżerii dworskiej, odbyło się już 350 koncertów z udziałem czołowych polskich pianistów, zespołów kameralnych i aktorów. Muzeum posiada też dostępną dla wszystkich czytelnię naukową, która zawiera księgozbiór z zakresu archeologii, historii sztuki, z naciskiem na opracowania syntetyczne i encyklopedyczne. Czytelnia służy nie tylko profesjonalistom-archeologom i studentom, ale wszystkim, którzy interesują się dyscyplinami humanistycznymi. Muzeum mieści się w oficynie dworskiej powstałej w latach 70-tych XIX wieku. Czynne jest od wtorku do piątku w godzinach 9-17 oraz w soboty i niedziele w godz Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego Plac Jana Pawła II Pruszków tel./fax pruszkow.mshm@wp.pl -9-