Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rezerwatu leśnego Kruszewiec (województwo łódzkie)

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 33 1 13 35 2014 GRZEGORZ J. WOLSKI, EWA FUDALI Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rezerwatu leśnego Kruszewiec (województwo łódzkie) WOLSKI G.J., FUDALI E. 2014. Contribution to the bryoflora of Central Poland. Mosses and liverworts of the Kruszewiec nature reserve (Łódź province). Parki nar. Rez. Przyr. 33(1): 13 35. ABSTRACT: This article presents the results of bryological investigations which were carried out in the Kruszewiec nature reserve in 2009. The reserve was established to protect the vegetation of Tilio Carpinetum TRACZ. 1962 community, with the addition of the Abies alba natural stands. The reserve is located in Łódź province, near the villages: Lubochnia, Henryków, Przesiadłów and Zaborów, and near the town Tomaszów Mazowiecki. In 2009 62 bryophyte species were recorded 52 mosses and 10 liverworts. Most species (41) occurred in epigeic habitats. In this group most bryophytes grow on humus (32) and mineral soil (31). The full list of bryophytes reported from the reserve, both contemporary and in the past, is provided. The reported research has enlarged the list of the reserve s bryophytes of epixylic, epiphytic and epilithic species not noted previously. KEY WORDS: forest bryophytes, bryoflora, of oak-hornbeam forests, bryophyte substrata preferences, Central Poland. Grzegorz J. Wolski: Uniwersytet Łódzki, Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, ul. St. Banacha 12/16, 90 237 Łódź, tel. 042 635 43 83, e-mail: gjwolski@biol.uni.lodz.pl; Ewa Fudali: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, pl. Grunwaldzki 24a, 50 363 Wrocław, tel. 071 320 16 01, e-mail: ewa.fudali@gmail.com WSTĘP Brioflora Polski jest nierównomiernie zbadana, a jednym z najsłabiej poznanych pod tym względem obszarów jest region Polski Środkowej (SZWEYKOWSKI 1958, ŻARNOWIEC 2003). Kontrastuje to z dobrym rozpoznaniem flory naczyniowej oraz szaty roślinnej regionu łódzkiego (JAKUBOWSKA-GABARA i in. 2009; KUCHARSKI 2009; KUROWSKI 2009; SICIŃSKI, WARCHOLIŃSKA 2009 i literatura tam cytowana). W celu uzupełnienia wiedzy o bioróżnorodności Polski Środkowej podjęto badania briologiczne w 10 wybranych rezerwatach (WOLSKI 2013), których celem było rozpoznanie różnorodności gatunkowej mchów i wątrobowców oraz przeanalizowanie zależności składu gatunkowego brioflory od typu fitocenozy, jak i rodzaju porastanego podłoża. Poniższy artykuł prezentuje część zebranych wyników, [13]

14 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 1. Lokalizacja rezerwatu Kruszewiec. 1 lasy, 2 wsie, 3 drogi, 4 koleje. Fig. 1. Location of the Kruszewiec nature reserve. 1 forests, 2 villages, 3 roads, 4 railways. odnoszących się do jednego z badanych rezerwatów. Dodatkowo postawiono pytanie, jak zmienił się skład gatunkowy brioflory tego rezerwatu w odniesieniu do danych z lat 1970-ych i 1990-ych? W tym celu zestawiono wszystkie informacje briologiczne podane w przeszłości z tego rezerwatu i porównano je z zebranymi danymi. TEREN BADAŃ Rezerwat Kruszewiec jest jednym z 89 rezerwatów przyrody położonych na terenie województwa łódzkiego (KUROWSKI i in. 2009). Utworzony on został na podstawie ROZPORZĄDZENIA... 1979 roku na obszarze 81,54 ha w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu wielogatunkowego lasu liściastego z udziałem jodły na granicy zasięgu (ROZPORZĄDZENIE 1976; OLACZEK, KURZAC 2003). Pod względem administracyjnym obiekt ten leży na terenie województwa łódzkiego, w gminie Lubochnia, powiecie tomaszowskim. Zlokalizowany jest pomiędzy wsiami: Lubochnia, Henryków, Przesiadłów i Zaborów, niedaleko miasta Tomaszowa Mazowieckiego. Rezerwat to część większego kompleksu leśnego. Położony jest pomiędzy dwoma istotnymi szlakami komunikacyjnymi regionu łódzkiego drogą ekspresową S8 oraz drogą krajową 48 (Ryc. 1). Badany obszar

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 15 Tab. 1. Gatunki podane z terenu rezerwatu oraz ich status ochrony. Gatunek: * chroniony ściśle, ** chroniony częściowo. Table 1. Bryophyte species found in the reserve and their protection status. Species: * strictly protected, ** partially protected. Gatunek Species Status ochrony Protection status 1 2 3 4 5 Amblystegium serpens + Atrichum undulatum + + + Aulacomnium androgynum + + Barbula unguiculata + Brachytheciastrum velutinum + + Brachythecium albicans + + Brachythecium rutabulum + + Brachythecium salebrosum + Bryum argenteum + Buxbaumia aphylla + Calliergonella cuspidata ** + Calypogeia mulleriana + Ceratodon purpureus + Cirriphyllum piliferum + Dicranella heteromalla + + + Dicranum polysetum ** + + D. scoparium ** + + Eurhynchium angustirete ** + + + Herzogiella seligeri + Hylocomium splendens ** + + + Hypnum cupressiforme + + + H. cupressiforme var. filiforme + H. pallescens + Kindbergia praelonga + Lepidozia reptans + Leucobryum glaucum ** + Lophocolea bidentata + + L. heterophylla + + cd. na str. 16 RUTOWICZ, SOWA (1971) OLACZEK, KURZAC (1991, 2003) WOLSKI (2013)

16 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali cd. ze str. 15 1 2 3 4 5 Metzgeria furcata + Mnium hornum + + Orthodicranum flagellare + O. montanum + O. tauricum + Oxyrrhynchium hians + + O. schleicheri + Pellia epiphylla + Plagiochila asplenioides ** + P. porelloides + Plagiomnium affine + + + Plagiomnium cuspidatum + P. rostratum + P. undulatum + + Plagiothecium curvifolium + P. denticulatum + + P. laetum + P. nemorale + Platygyrium repens + Pleurozium schreberi ** + + + Pohlia nutans + + + P. wahlenbergii + Polytrichastrum formosum + + + Polytrichum commune ** + + P. piliferum + Pseudoscleropodium purum ** + Ptilidium pulcherrimum + Ptilium crista-castrensis ** + Pylaisia polyantha + Radula complanata + Rhytidiadelphus squarrosus ** + R. triquetrus ** + Sanionia uncinata + Sciuro-hypnum oedipodium + + S.-h. reflexum + S.-h. starkei + Sphagnum capillifolium * + S. palustre * + Tetraphis pellucida + + Thuidium tamariscinum ** + + + Razem Total 19 22 62

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 17 wchodzi w skład Nadleśnictwa Spała, a jego współrzędne geograficzne to 19 59 E oraz 51 35 N. Na całej leśnej części badanego obiektu występuje jeden zespół roślinny Tilio Carpinetum TRACZ. 1962 należący do związku Carpinion betuli ISSL. 1931 em. OBERD. 1953 (OLACZEK, KURZAC 2003). Pierwsze dane florystyczne oraz fitosocjologiczne z terenu rezerwatu pochodzą z badań prowadzonych przez RUTOWICZ i SOWĘ (1971), którzy wyróżnili na tym terenie 4 zespoły leśne, m.in.: grąd jodłowy (Tilio Carpinetum abietetosum) oraz bór mieszany z jodłą (Pino Quercetum abietetosum). W pracach tych autorów odnajdujemy dane briologiczne dotyczące 19 gatunków naziemnych (dane ze zdjęć fitosocjologicznych Tab. 1). Dodatkowe informacje na temat 22 epigeicznych gatunków mszaków notowanych na tym terenie pochodzą z materiałów przygotowywanych dla planów ochrony (OLACZEK, KURZAC 1991, 2003 Tab. 1), w których autorzy opisują z terenu rezerwatu jeden zespół roślinny (Tilio Carpinetum) zróżnicowany na dwa podzespoły wilgotnościowe oraz postaci degeneracyjne i formy regeneracyjne. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w 2009 roku metodą topograficzną (marszrutową) oraz kartogramu (FALIŃSKI 1990). Objęto nimi zarówno fitocenozę leśną (zbiorowisko ze związku Carpinion betuli), jak i nieleśną (linie oddziałowe) rezerwatu. Na potrzeby prowadzonych badań na podstawie kartogramu ogólnopolskiej siatki ATPOL (ZAJĄC A., ZAJĄC M. 2003), w oparciu o jej współrzędne geograficzne wyrysowano wielkoskalowy kartogram rezerwatu Kruszewiec. W jego obrębie wyznaczono siatkę kwadratów o boku 250 metrów, ustalając dla każdego z nich współrzędne geograficzne. W pracach terenowych każdy taki kwadrat traktowany był jako podstawowa powierzchnia badana, której nadano symbol literowy (Ryc. 2). W obrębie każdego z wyznaczonych kwadratów notowano gatunki mszaków na wszystkich typach podłoża, zaznaczając ten fakt na specjalnie przygotowanych formularzach terenowych. Na badanym terenie do siedliska epigeicznego zaliczono takie podłoża jak: gleba mineralna, humus, ściółka (iglasta, liściasta oraz mieszana). Do grupy siedlisk epifitycznych zaliczono korę ośmiu gatunków drzew: Abies alba, Pinus sylvestris, Picea abies, Larix decidua, Quercus robur, Carpinus betulus, Betula pendula, Tilia cordata, Populus tremula oraz Sorbus aucuparia. W grupie siedlisk epiksylicznych wyróżniono: kłody, pieńki oraz drobne fragmenty drewna, które porastane były przez mszaki. Natomiast do siedlisk naskalnych zaliczono nielicznie występujące na badanym terenie kamienie, zazwyczaj pokryte warstwą humusu oraz betonowe słupki oddziałowe. Dodatkowo na badanym terenie mszaki porastały kępy traw i paproci te podłoża w pracy zakwalifikowano jako inne. Notowano wystąpienie każdego z gatunków, przyjmując za oddzielny rekord zespół taksonów na poszczególnym podłożu. W przypadku gatunków naziemnych

18 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 2. Kartogram rezerwatu Kruszewiec. 1 granica rezerwatu, 2 dukty leśne, 3 podstawowa powierzchnia badana, 4 powierzchnia rezerwatu. Fig. 2. Cartogram of the Kruszewiec nature reserve. 1 reserve border, 2 midforest roads, 3 studied square, 4 area of the reserve. za pojedyncze notowanie przyjmowano wystąpienie danego taksonu, jeśli darnie były rozdzielone a odległość między nimi wynosiła przynajmniej jeden metr. W odniesieniu do gatunków zajmujących siedliska epiksyliczne, epilityczne oraz epifityczne rejestrowano wystąpienie na każdym pniaku, kłodzie lub fragmencie drewna, kamieniu oraz na każdym pniu drzewa miara ta (liczba notowań posłużyła m.in. do ustalenia stopnia przywiązania poszczególnych taksonów do poszczególnych podłoży). Częstość występowania poszczególnych gatunków na terenie rezerwatu określono na podstawie liczby wszystkich przebadanych kwadratów, w których gatunek wystąpił. W pracy przyjęto następujące klasy częstości: i. Gatunek rzadki obecny w 25% badanych powierzchni. ii. Gatunek częsty obecny od 25,1% do 50% badanych powierzchni. iii. Gatunek pospolity obecny w ponad 50% badanych powierzchni. W celu określenia podobieństwa brioflorystycznego między podłożami dokonano klasyfikacji ich zgrupowań, wykonanej na podstawie porównania składu gatunkowego porastającego poszczególne podłoża. Analiza podobieństw obliczona

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 19 została przy pomocy formuły JACCARD A. Dla zilustrowania zgrupowań zastosowano hierarchiczną analizę skupień (dendrogram), którą wykonano przy pomocy programu MVSP (Multi-Variate Statistical Package). Status ochrony gatunków ustalono zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roślin (ROZPORZĄ- DZENIE 2012). Nomenklaturę dla mchów podano za OCHYRĄ i in. (2003), natomiast dla wątrobowców za SZWEYKOWSKIM (2006). Materiały zielnikowe zdeponowane zostały w Herbarium Universitatis Lodziensis (LOD) Bryophyta Katedry Geobotaniki i Ekologii Roślin Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego. W pracy dodatkowo zaprezentowano kartogramy wybranych gatunków, które na badanym terenie uznano za rzadkie bądź posiadały najmniej notowań. Wszystkie analizy zamieszczone w artykule oparto na materiale zgromadzonym podczas badań prowadzonych w 2009 roku. Szczegółowe dane ilościowe są do wglądu u pierwszego autora. WYNIKI Bogactwo gatunkowe oraz analiza częstości gatunków Analiza dostępnej literatury wykazała, że z terenu rezerwatu podano dotychczas 31gatunków mszaków dwa wątrobowce oraz 29 mchów. Natomiast w trakcie prowadzonych badań w 2009 roku odnotowano 62 gatunki 10 wątrobowców oraz 52 mchów (Tab. 1). Zestawiając wszystkie dane ustalono, że z terenu rezerwatu notowano do tej pory 68 gatunków mszaków 10 wątrobowców oraz 58 mchów (Tab. 1). Podczas prowadzonych badań potwierdzono występowanie 25 gatunków podanych wcześniej, zaś obecności sześciu nie udało się ponownie stwierdzić. Jednocześnie odnotowano 37 taksonów, nie podawanych dotąd z tego rezerwatu. Wśród wszystkich wykazanych gatunków 16 podlega prawnej ochronie (dwa chronione ściśle, 14 częściowo), przy czym dwóch z nich (Rhytidiadelphus triquetrus oraz Sphagnum capillifolium) nie odnaleziono w trakcie badań prowadzonych w 2009 roku (Tab. 1). Na badanym terenie poszczególne gatunki cechowały się różną liczbą notowań. Najwięcej notowań odnosi się do wątrobowca Lophocolea heterophylla (5032 wystąpienia) oraz mchów: Orthodicranum montanum (7265), Hypnum cupressiforme (7158), Polytrichastrum formosum (6715), Plagiothecium curvifolium (5142). Najmniej zaś do wątrobowca: Radula complanata (2) (Ryc. 3), oraz mchów: Leucobyrum glaucum (1) (Ryc. 4), Buxbaumia aphylla (Ryc. 5), Sciuro-hypnum starkei (Ryc. 6) oraz Ptilium crista-castrensis (Ryc. 7) (po 2 wystąpienia). Analiza częstości poszczególnych gatunków wykazała, że we florze rezerwatu większość stanowią gatunki rzadkie (29 gatunków 47% ogółu wykazanej brioflory), najmniej natomiast zanotowano gatunków częstych (8 13%) Tab. 2.

20 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 3. Lokalizacja Radula complanata na terenie rezerwatu Kruszewiec. 1 granica rezerwatu, 2 dukt leśny, 3 podstawowa powierzchnia badana, 4 powierzchnia rezerwatu, 5 lokalizacja gatunku w badanym kwadracie. Fig. 3. Location of Radula complanata in the Kruszewiec reserve. 1 reserve border, 2 midforest road, 3 studied square, 4 area of the reserve, 5 location of species in the studied square. Ryc. 4. Lokalizacja Leucobryum glaucum na terenie rezerwatu Kruszewiec. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 4. Location of Leucobryum glaucum in the Kruszewiec reserve. Symbols as in Fig. 3.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 21 Ryc. 5. Lokalizacja Buxbaumia aphylla na terenie rezerwatu Kruszewiec. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 5. Location of Buxbaumia aphylla in the Kruszewiec reserve. Symbols as in Fig. 3. Ryc. 6. Lokalizacja Sciuro-hypnum starkei na terenie rezerwatu Kruszewiec. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 6. Location of Sciuro-hypnum starkei in the Kruszewiec reserve. Symbols as in Fig. 3.

22 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 7. Lokalizacja Ptilium crista-castrensis na terenie rezerwatu Kruszewiec. Oznaczenia jak na Ryc. 3. Fig. 7. Location of Ptilium crista-castrensis in the Kruszewiec reserve. Symbols as in Fig. 3. Spektrum ekologiczne Na terenie rezerwatu Kruszewiec mszaki porastały cztery typy podstawowych siedlisk: epigeiczne, epifityczne, epiksyliczne oraz epilityczne. W trakcie prowadzonych badań notowano je również na innych podłożach, takich jak kępy traw i paproci (Tab. 2). Stwierdzono, że mszaki najchętniej porastały: humus (14 605 notowań), pniaki (11 510), glebę mineralną (7521), korę Carpinus betulus (6590) oraz drobne fragmenty drewna (5814 wystapień). Najrzadziej natomiast notowano je na: betonowych konstrukcjach (2) oraz korze Sorbus aucuparia (8 notowań). Zaobserwowano różnice w liczbie gatunków oraz składzie gatunkowym linii oddziałowych i fitocenoz leśnych. Na duktach odnotowano 30 gatunków, w tym dziewięć taksonów wyłącznych dla tego siedliska: Barbula unguiculata, Bryum argenteum, Pohlia wahlenbergii, Calliergonella cuspidata, Cirriphyllum piliferum, Oxyrrhynchium hians, Pellia epiphylla, Pseudoscleropodium purum oraz Sphagnum palustre. W fitocenozach leśnych odnotowano łącznie 53 gatunki mszaków, w tym 32 wyłączne.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 23 Tab. 2. Mchy i wątrobowce rezerwatu Kruszewiec stwierdzone w 2009 i charakterystyka ich występowania (frekwencja oraz typy zasiedlanych podłoży). Gatunek: + obecny na danym typie podłoża, rzadki, częsty, pospolity. Tab. 2. Mosses and liverworts recorded in the Kruszewiec reserve in 2009 and details of their occurrence (frequency and substrate preferences). Species: + present on this type of substrate, rare, frequent, common. Siedlisko Habitat Epigeiczne Epigeic Epiksyliczne Epixylic Epifityczne Epiphytic Epilityczne Epilithic Inne Other Gatunek Species Czestość Frequency Dukty Midforest road Gleba mineralna Minerali soli Humus Ściółka iglasta Coniferous litter Ściółka liściasta Deciduous litter Ściółka mieszana Mixed litter Kłody Logs Pniaki Stumps Drobne fragmenty drewna Small pieces of wood Abies alba Pinus sylvestris Picea abies Larix decidua Quercus robur Carpinus betulus Betula pendula Tilia coradata Populus tremula Sorbus aucuparia Kamienie Stones Betonowy elementy Concrete elements Kępy traw i paproci Clumps of grass and ferns 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Amblystegium serpens + + + + + + + + + Atrichum undulatum + + Aulacomnium androgynum + + + + + + + + + + + + + + Barbula unguiculata + + Brachytheciastrum velutinum + + + + + + Brachythecium albicans + + B. rutabulum + + + + + + + + + + + + + B. salebrosum + + + + + + cd. na str. 24

24 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali cd. ze str. 23 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Bryum argenteum + + + Buxbaumia aphylla + + Calliergonella cuspidata + + Calypogeia muelleriana + Ceratodon purpureus + Cirriphyllum piliferum + + Dicranella heteromalla + + + + + + + + + + Dicranum polysetum + + + D. scoparium + + + + + + + + + + + Eurhynchium angustirete + + + + + + + + + Herzogiella seligeri + + + + + + + + + + + + Hylocomium splendens + + + + + + Hypnum cupressiforme + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + H. cupressiforme var. filiforme + + + + + + + + + + H. pallescens + + + + + + + Kindbergia praelonga + + + + Lepidozia reptans + + + + + + Leucobryum glaucum + cd. na str. 25

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 25 cd. ze str. 24 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Lophocolea bidentata + + + + + + + + + L. heterophylla + + + + + + + + + + + + + + + + + Metzgeria furcata + Mnium hornum + + + + + Orthodicranum flagellare + + + + + O. montanum + + + + + + + + + + + + + + + + O. tauricum + + + Oxyrrhynchium hians + + + + O. schleicheri + Pellia epiphylla + + + Plagiochila asplenioides + + P. porelloides + + + Plagiomnium affine + + + + + + + + + + + + + + + P. cuspidatum + + P. undulatum + + + Plagiothecium curvifolium + + + + + + + + + + + + + + + + + P. denticulatum + + + + + + + + + + + P. laetum + + + + + + + + + cd. na str. 26

26 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali cd. ze str. 25 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Platygyrium repens + + + + + + + Pleurozium schreberi + + + + + + + + + + Pohlia nutans + + + + + + + + + + + + + + + + + P. wahlenbergii + + + Polytrichastrum formosum + + + + + + + + + + + + + + + + + + Polytrichum commune + + + Pseudoscleropodium purum + + Ptilidium pulcherrimum + + + + Ptilium crista-castrensis + Pylaisia polyantha + Radula complanata + Rhytidiadelphus squarrosus + + + Sciuro-hypnum oedipodium + + + + + + + S.-h. reflexum + S.-h. starkei + Sphagnum palustre + + Tetraphis pellucida + + + + + + + + + + Thuidium tamariscinum + + + + + + + + + + +

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 27 Ryc. 8. Dendrogram przedstawiający grupowanie wykazanych podłoży pod względem podobieństwa brioflory. Fig. 8. Dendrogram showing bryofloristical similarity of the substrate types. Na duktach mszaki najchętniej porastały glebę mineralną, rzadziej humus. Na tym siedlisku najczęściej notowano takie mchy jak: Plagiomnium affine (554), Polytrichastrum formosum (294), Rhytidiadelphus squarrosus (280), Oxyrrhynchium hians (245), Kindbergia praelonga i Atrichum undulatum (po 212 notowań). Wewnątrz fitocenoz leśnych najwięcej gatunków notowano na siedliskach epigeicznych (41). Nieco uboższe w gatunki okazały się siedliska epiksyliczne (37) i epifityczne (36). Najmniej natomiast taksonów odnotowano na kępach traw i paproci (osiem) oraz na siedliskach epilitycznych (sześć gatunków). Na siedliskach naziemnych najwięcej mszaków zanotowano na humusie (32 gatunki), mniej na glebie mineralnej (31), najmniej natomiast na ściółce mieszanej (15), liściastej (13) oraz iglastej (11). Na tych podłożach najczęściej notowano takie mchy jak: Polytrichastrum formosum (4816 wystąpień), Plagiomnium affine (3048), Atrichum undulatum (2620), Pohlia nutans (2334) oraz Dicranella heteromalla (1908). W grupie siedlisk epiksylicznych najwięcej gatunków notowano na: kłodach (32), mniej na pniakach (31), najmniej natomiast na drobnych fragmentach drewna (25). Na tych podłożach najczęściej notowano wątrobowca Lophocolea heterophylla (1642 wystąpień) oraz mchy: Hypnum cupressiforme (2465), Herzogiella seligeri (2262), Orthodicranum montanum (2082) oraz Brachythecium rutabulum (1854). W grupie siedlisk epifitycznych mszaki najchętniej porastały pnie: Carpinus betulus (25 gatunków), Quercus robur (24), Betula pendula i Abies alba (po 22) oraz Pinus sylvestris (16). Najrzadziej natomiast notowano je na korze: Picea abies oraz Sorbus aucuparia po 4 gatunki. Najwięcej notowań na korze drzew odnosi się do wątrobowca Lophocolea heterophylla (3036 wystąpień) oraz mchów: Orthodicranum montanum (4877), Hypnum cupressiforme (4098) oraz Plagiothecium curvifolium (2739).

28 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali Ryc. 9. Liczba gatunków w poszczególnych badanych kwadratach. 1 granica rezerwatu, 2 dukty, 3 podstawowa powierzchnia badana, 4 powierzchnia rezerwatu, 5 liczba gatunków w poszczególnych kwadratach. Fig. 9. The number of species in each square. 1 reserve border, 2 midforest roads, 3 studied square, 4 area of the reserve, 5 the number of species in each square. Siedliska epilityczne, którymi były spotykane na badanym terenie kamienie, zazwyczaj pokryte warstwą humusu oraz nieliczne betonowe słupki porastane były przez sześć gatunków mszaków. Przy czym kamienie porastało pięć, natomiast słupki tylko jeden gatunek. Na kamieniach najczęściej notowano Hypnum cupressiforme (36 notowań). Na kępach traw i paproci wystąpiło osiem naziemnych gatunków, z których najwięczęściej występował Plagiomnium affine (64 notowania). Na podstawie analizy podobieństwa brioflorystycznego porastanych przez mszaki podłoży zauważyć można, że rozdzielają się one na wyraźne grupy. Jedną grupę stanowią pospolite na badanym terenie drzewa, wśród których najbardziej podobne do siebie pod względem porastających je gatunków są Abies alba i Carpinus betulus. Drugą grupę stanowią podłoża siedliska epiksylicznego oraz humus, przy czym najbardziej podobne do siebie są tu pniaki oraz humus. Odrębne grupy tworzą takie

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 29 podłoża jak: ściółka (liściasta, iglasta, mieszana) oraz kępy traw i paproci; rzadko notowane na badanym terenie gatunki drzew (Picea abies, Tilia cordata, Larix decidua, Populus tremula, Sorbus aucuparia) oraz podłoża siedliska epilitycznego. Bardzo wyraźnie wyodrębnia się również, gleba mineralna, co świadczy o tym, że skład gatunkowy mszaków ją porastający jest różny od pozostałych podłoży (Ryc. 8). Zróżnicowanie przestrzenne brioflory Na całym terenie rezerwatu (w poszczególnych kwadratach) liczba gatunków jest zmienna i utrzymuje się w przedziale od 17 do 38 taksonów. Najwięcej gatunków notowano w kwadratach całkowicie zawartych w granicach rezerwatu, przez które dodatkowo przebiegał dukt. Porównując sąsiadujące kwadraty zauważyć można, że obecność duktu zwiększa bioróżnorodność badanego kwadratu. Najmniej natomiast taksonów notowano w kwadratach brzeżnych w niewielkim stopniu zawierającymi się w granicach badanego obiektu (Ryc. 9). DYSKUSJA W trakcie prowadzonych w 2009 roku badań stwierdzono występowanie 62 gatunków mszaków, stanowi to około 19% wszystkich mszaków wykazanych do tej pory z regionu łódzkiego (STANIASZEK-KIK, WOLSKI 2009; WOLSKI 2013). Porównując liczbę gatunków tego obiektu z innymi rezerwatami regionu łódzkiego, powołanymi dla ochrony siedlisk grądowych z udziałem jodły na granicy geograficznego zasięgu stwierdzić można, że brioflora rezerwatu Kruszewiec jest bogata (WOLSKI 2013). Na tę sytuację wpływa niewątpliwie wielkość badanego obiektu oraz długotrwała ochrona rezerwatowa, a co za tym idzie liczba dostępnych mszakom siedlisk i podłoży możliwych do zasiedlenia. Wielu autorów wskazuje, że wielkość obiektu, jak i stan zachowania jego szaty roślinnej oraz stopień jej zbadania wpływają na liczę notowanych gatunków mszaków (m.in. BERDOWSKI, KOŁA 1971; MAMCZARZ 1972; BERDOWSKI 1973, 1976, 1990; WILCZYŃSKA, KOŁA 1974 1975; STEBEL 1997 a, b, 2004 a, b; KLAMA i in. 1999). W odniesieniu do dotychczasowych danych w wyniku prowadzonych badań nie potwierdzono występowania sześciu gatunków mszaków. Jednego związanego z otwartymi siedliskami Polytrichum piliferum oraz trzech związanych z siedliskami wilgotnymi: Plagiothecium nemorale, Rhytidiadelphus triquetrus, Sphagnum capillifolium, górskiego Sanionia uncinata oraz gatunku Plagiomnium rostratum. Odnotowano natomiast inne taksony nie podawane wcześniej z tego rezerwatu. Były to gatunki związane m.in. z siedliskami otwartymi: Barbula unguiculata, Bryum argenteum, Ceratodon purpureus, Pohlia wahlenbergii, Rhytidiadelphus squarrosus odnotowane głównie na duktach, które nie podlegały wcześniej

30 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali badaniom, oraz nadrzewne taksony: Orthodicranum tauricum, Hypnum pallescens i Platygyrium repens silnie rozprzestrzeniające się w ostatnich dekadach na terenie regionu łódzkiego, kraju jak i Europy: (GRAVEN 1992; SÖDERSTRÖM 1992; STEBEL 2006; STEBEL, PLÁŠEK 2001; VANDERPOORTEN i in. 2004; STEBEL i in. 2012). Należy podkreślić, że różnice w składzie gatunkowym brioflory rezerwatu Kruszewiec wynikają z objęcia w 2009 roku badaniami wszystkich grup ekologicznych fitocenoz leśnych oraz przebadaniu dodatkowo duktów rezerwatu. Analiza częstości poszczególnych gatunków wykazała, że we florze rezerwatu większość stanowią gatunki rzadkie, co jest dość typowe dla flor lokalnych (m.in.: RUSIŃSKA 1981; FILIPIAK 1986; KUC 1964; FOJCIK 2011; BERDOWSKI 1990; KLAMA, ŻARNOWIEC 1996; STEBEL 1997 a, b, c, 1998, 1999, 2000, 2003, 2004 a, b). Niepokojący jest jednak stosunkowo wysoki udział gatunków pospolitych, co może wskazywać na degenerację badanej fitocenozy opisywaną w planie ochrony rezerwatu (OLACZEK, KURZAC 2003). Na terenie fitocenoz leśnych najwięcej gatunków odnotowano na siedliskach epigeicznych (41 66% ogółu brioflory). W tej grupie najwięcej taksonów notowano na glebie mineralnej oraz humusie, najmniej natomiast na ściółce. Podobne preferencje rozkładu liczby gatunków poszczególnych podłoży siedliska epigeicznego zaobserwowano praktycznie we wszystkich krajowych opracowaniach briologicznych (m.in.: URBANEK 1959, 1960, 1961, 1964, 1966 a, b, c, d, 1969; CHMIELEWSKI, URBANEK 1960; RUTOWICZ i in. 1981; RUSIŃSKA 1981; STEBEL 1997 a, b, 1998, 1999, 2000, 2003, 2004 b, 2006; GÓRSKI 2006 a, b; SZCZEPAŃSKI i in. 2008; WOLSKI, JAKUBOWSKA-GABARA 2010). Porównując liczbę gatunków notowanych na siedliskach epiksylicznych i epifitycznych z innymi badaniami prowadzonymi w regionie łódzkim (URBANEK 1959, 1960, 1961, 1964, 1966 a, b, c, d, 1969; CHMIELEWSKI, URBANEK 1960; RUTOWICZ i in. 1981) stwierdzić można, że flora mchów i wątrobowców tych siedlisk jest wyjątkowo bogata. Na tych podłożach notowano kolejno 37 i 36 gatunków, co stanowi około 58% ogółu brioflory rezerwatu Kruszewiec. Jednakże zauważyć należy, że notowane na tych siedliskach w 2009 roku gatunki należą w większości do grupy tzw. gatunków wielosiedliskowych. Za obligatoryjne epifity uznano: Metzgeria furcata, Plagiochila porelloides, Radula complanata, Ptilidium pulcherrimum (DIERβEN 2001). Natomiast uznawane za obligatoryjne epiksyle Herzogiella seligeri i Tetraphis pellucida (STEBEL 2006; ANDERSSON, HYTTEBORN 1991) na badanym terenie porastały również inne siedliska (Tab. 2). Ciekawym spostrzeżeniem, rzadko omawianym w literaturze, było zaobserwowanie występowania mszaków na kępach traw oraz paproci. Podłoże to nie odznaczało się gatunkami wyłącznymi. Jego brioflorę tworzyły eurytopowe gatunki mszaków, takie m.in. jak: Brachythecium rutabulum, Eurhynchium angustirete, Kindbergia praelonga czy Plagiomnium affine. Można więc uznać, że na badanym terenie pędy

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 31 roślin zielnych nie są siedliskiem specyficznym, generującym wzrost bogactwa gatunkowego brioflory, gdyż nie posiadają gatunków typowych. Wykonana analiza podobieństwa wykazała, że badane podłoża rozdzielają się na wyraźne grupy, co świadczy o porastaniu ich przez odmienne grupy gatunków. Wśród analizowanych podłoży najbardziej podobnymi są: kora Abies alba i Carpinus betulus oraz humus i pniaki. Natomiast najbardziej odrębnymi od analizowanej grupy okazały się betonowe elementy. Na ten stan wpływają nie tylko ogólne właściwości analizowanych podłoży, jak m.in.: ich odczyn (kwaśny w przypadku humusu i kory wymienionych drzew a zasadowy w odniesieniu do betonu), wilgotność czy trwałość ale i częstość występowania danego podłoża w terenie. Substraty powszechnie notowane w ekosystemach leśnych zasiedlane mogą być przez większą liczbę gatunków, często wielosiedliskowych, co wpływa na ich większe podobieństwo brioflorystyczne. PODSUMOWANIE 1. Współcześnie na terenie rezerwatu Kruszewiec odnotowano 62 gatunki mszaków 10 wątrobowców oraz 52 mchów. Łącznie, od początku badań prowadzonych na tym terenie, wykazano 68 gatunków mszaków, w tym 10 wątrobowców oraz 58 mchów. 2. Podczas badań nie potwierdzono obecności sześciu gatunków podanych w przeszłości, odnotowano natomiast 37 nowych taksonów, nie podawanych z tego rezerwatu. 3. Na terenie rezerwatu Kruszewiec mszaki porastały cztery główne typy siedlisk, przy czym najwięcej gatunków notowano na siedliskach epigeicznych. 4. Najwięcej notowań mszaków odnosi się do wątrobowca Lophocolea heterophylla (5032) oraz mchów: Orthodicranum montanum (7265), Hypnum cupressiforme (7158), Polytrichastrum formosum (6715), Plagiothecium curvifolium (5142). Porastały one najczęściej: humus (14 605 wystąpień), oraz pniaki (11 510), glebę mineralną (7521), korę grabu Carpinus betulus (6590), oraz drobne fragmenty drewna (5814). 5. Specyficznym podłożem również zasiedlanym przez mszaki były kępy traw i paproci. Notowano na nich gównie gatunki wielosiedliskowe. 6. Analiza podobieństwa podłoży wykazała, że rozdzielają się one na wyraźne grupy przy czym najbardziej podobne do siebie pod względem porastających je gatunków jest kora Abies alba i Carpinus betulus oraz pniaki i humus. 7. Analiza przestrzennego zróżnicowania brioflory rezerwatu Kruszewiec wskazuje, że obecność duktów w wyraźny sposób wzbogaca różnorodność briologiczną badanego obiektu.

32 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali PODZIĘKOWANIA Badania współfinansowane z dotacji celowej na działalność związaną z prowadzeniem badań naukowych oraz zadań z nimi związanych służących rozwojowi uczestników studiów doktoranckich (Umowa 545/232 oraz 545/259) oraz współfinansowana ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (Umowa nr 55/S-UŁ/2009). Autorzy pragną podziękować Recenzentom za cenne uwagi, które przyczyniły się do powstania tej pracy. PIŚMIENNICTWO ANDERSSON L.I., HYTTEBORN H. 1991. Bryophytes and decaying wood a comparison between managed and natural forest. Holoarctic Ecology, Copenhagen, 14: 121 130. BERDOWSKI W. 1973. Brioflora rezerwatu Łężczak na Opolszczyźnie oraz jej udział w zbiorowiskach roślin naczyniowych. Acta Univ. Wratislav. Prace. Bot. 198: 3 23. BERDOWSKI W. 1976. Mchy rezerwatu Przyłęk na Opolszczyźnie. Acta Univ. Wratislav. Prace Bot. 303: 63 67. BERDOWSKI W. 1990. Flora mchów rezerwatu Puszcza Śnieżnej Białki na tle zbiorowisk roślin naczyniowych. Acta Univ. Wratislav. Prace Bot. 1151: 7 38. BERDOWSKI W., KOŁA W. 1971. Mszaki rezerwatów Blok, Jeleni Dwór i Przysiecz na Opolszczyźnie. Opolskie Tow. Przyj. Nauki. Zesz. Przyr. 11: 57 69. CHMIELEWSKI T., URBANEK H. 1960. Mchy okolic Łodzi. Łódzkie Tow. Nauk. Soc. Scient. Łodz. Sprawozd. Czynn. i Posiedz. Nauk. 17(4): 1 16. DIERβEN K. 2001. Distribution, ecological amplitude and phytosociological characterization of European bryophytes. Bryophyt. Bibl., Stuttgart, Band 56: 1 289. FALIŃSKI J.B. 1990. Kartografia geobotaniczna. PPWK, Warszawa Wrocław, t. I: 1 284, t. II: 1 283, t. III: 1 353. FILIPIAK E. 1986. Mchy Załęczańskiego Parku Krajobrazowego (Wyżyna Wieluńska). Acta Univ. Lodz. Folia Sozol. 2: 343 363. FOJCIK B. 2011. Mchy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w obliczu antropogenicznych przemian szaty roślinnej. Wyd. Uniw. Śląsk., Katowice, 1 231. GÓRSKI P. 2006 a. Liverworts of the natura reserves in Wielkopolska. 1. Las Łęgowy w dolinie Pomianki. Roczn. Ak. Roln. w Poznaniu, Botanica Steciana 10: 87 96. GÓRSKI P. 2006 b. Liverworts of the natura reserves in Wielkopolska. 2. Olbina. Rocz. Ak. Roln. w Poznaniu, Botanica Steciana, 10: 97 102. GRAVEN H.C. 1992. Changes in the Dutch bryophytes flora and air pollution. Diss. Bot. 194. Berlin Stuutgart, J. Cramer: 1 180. JAKUBOWSKA-GABARA J., WITOSŁAWSKI P., ZIELIŃSKA K. 2009. Flora naczyniowa różnorodność, zmiany, zagrożenia. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 57 80. KLAMA H., ŻARNOWIEC J. 1996. Mszaki (Bryophyta) rezerwatu przyrody Żaki (Kotlina Oświęcimska). Zeszyty Naukowe PŁ Inżynieria Włókiennicza i Ochrona Środowiska 40(12): 115 119. KLAMA H., ŻARNOWIEC J., JĘDRZEJKO K. 1999. Mszaki naziemne w strukturze zbiorowisk roślinnych rezerwatów przyrody Makroregionu Południowego Polski. Politechnika Łódzka w Bielsku- -Białej, Bielsko-Biała, 1 236.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 33 KUC M. 1964. Briogeografia wyżyn południowych Polski. Monogr. Bot. 17: 1 222. KUCHARSKI L. 2009. Naturalna i półnaturalna roślinność nieleśna. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 81 102. KUROWSKI J.K. 2009. Roślinność leśna. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 103 123. KUROWSKI J.K., ANDRZEJEWSKI H., KIEDRZYŃSKI M. 2009. Ochrona szaty roślinnej i krajobrazu. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź. 139 163. MAMCZARZ H. 1972. Mszaki rezerwatu lesnego Jata. Ann. Univ. M.C. Skłod. Lublin, S. C, Vol. XXVII, 13: 141 150. OCHYRA R., ŻARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H. 2003. Census Catalogue of Polish Mosses. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków, 1 372. OLACZEK R., KURZAC M. 1991. Kruszewiec. Studium florystyczno-fitosocjiologiczne rezerwatu leśnego (nadl. Spała, obręb Lubochnia) województwo piotrkowskie, Łódź (maszyn.). OLACZEK R., KURZAC M. 2003. Rezerwat leśny Kruszewiec studium florystyczno-fitosocjologiczne do planu ochrony, Łódź (maszyn.). ROZPORZĄDZENIE Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 19 kwietnia 1979 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody, M. P. 1973, nr 13, poz. 77. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin, Dz. U. 2012, poz. 81. RUSIŃSKA A. 1981. Mchy Pojezierza Kartuskiego. Poznańskie Towarzystwo Pzyjaciół Nauki, Wydz. Mat.-Przyr. Pr. Kom. Biol., Warszawa Poznań, LIX: 1 153. RUTOWICZ H., FILIPIAK E., OLENDAREK J. 1981. Brioflora kompleksów leśnych Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego, cz. I. Acta Univ. Lodz. Folia Bot. 1: 9 26. RUTOWICZ H., SOWA R. 1971. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne rezerwatu leśnego Jodły Oleśnickie. Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., Nauki Mat.-Przyr. S. II, 41: 63 81. SICIŃSKI J.T., WARCHOLIŃSKA A.U. 2009. Roślinność synantropijna. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 124 138. SÖDERSTÖRM L. 1992. Invasions and range expansion and contr action of bryophytes. [In:] Bryophytes and Lichenes in a changing environment, J.W. BATES, A.M. FARMER (eds.). Oxford Clarendon Press, 131 158. STANIASZEK-KIK M., WOLSKI G.J. 2009. Mszaki zróżnicowanie, zmiany, zagrożenia. [W:] Szata roślinna Polski środkowej, J.K. KUROWSKI (red.). EKO-GRAF, Łódź, 48 56. STEBEL A. 1997 a. Mszaki rezerwatu przyrody Łężczak w Kotlinie Raciborskiej. Opolskie Tow. Przyj. Nauki, Zesz. Przyr. 32: 11 29. STEBEL A. 1997 b. Mszaki rezerwatu przyrody Ochojec w Katowicach (Wyżyna Śląska). Natura Siles. Super. 1: 5 12. STEBEL A. 1997 c. Mszaki rezerwatu przyrody Hubert na Wyżynie Śląskiej. Ochr. Przyr. 54: 103 110. STEBEL A. 1998. Mszaki rezerwatu przyrody Las Murckowski w Katowicach (Wyżyna Śląska). Arch. Ochr. Środ. 24(1): 141 149. STEBEL A. 1999. Mszaki projektowanego rezerwatu przyrody Głębokie Doły na Wyżynie Śląskiej. Natura Silesia. Super. 3: 27 35. STEBEL A. 2000. Mszaki projektowanego rezerwatu przyrody Las Dąbrowa na Wyżynie Śląskiej. Natura Siles. Super. 4: 57 66. STEBEL A. 2003. Mchy rezerwatu Stok Szyndelni w Beskidzie Śląskim (Karpaty Zachodnie). Natura Siles. Super. 3: 27 35. STEBEL A. 2004 a. Mchy rezerwatu przyrody Kuźnie w Beskidzie Śląskim (Karpaty Zachodnie). Arch. Ochr. Przyr. 30(1): 133 142.

34 Grzegorz J. Wolski, Ewa Fudali STEBEL A. 2004 b. Mosses of the Czantoria nature reserved in the Beskid Śląski range (Western Carpatians). [In:] Bryological Studies in the Western Carpatians, A. STEBEL, R. OCHYRA (eds.). Sorus, Poznań, 119 126. STEBEL A. 2006. The mosses of the Beskidy Zachodnie as a paradigm of biological and environmental changes in the flora of the Polish Western Carpatians. Habilitation thesis, No. 17/2006, Sorus, Katowice Poznań, 1 348. STEBEL A., PLÁŠEK V. 2001. Dicranoweisia cirrata and Orthodicranum tauricum (Musci) in the Polish and Czech part of Upper Silesia distribution and ecology. Natura Siles. Super. 5: 21 31. STEBEL A., ROSADZIŃSKI S., WOLSKI G.J., STANIASZEK-KIK M., FUDALI E., ARMATA L., SZCZEPAŃSKI M. 2012. Furter spreding of Orthodicranum tauricum (Bryophyta, Dicranaceae) in Poland. Rocz. Ak. Roln. w Poznaniu, Botanica Steciana 16: 75 79. SZCZEPAŃSKI M., FUDALI E., STANIASZEK-KIK M., STEBEL A., CYKOWSKA B., GÓRSKI P., ZALEWSKA- GAŁOSZ J., WOLSKI G.J., WILHELM M., KOOPMAN J. 2008. Materiłay do brioflory Lasu Nadwelskiego planowanego rezerwatu przyrody (Welski Park Krajobrazowy). Parki nar. Rez. Przyr. 27(3): 17 29. SZWEYKOWSKI J. 1958. Prodromus Florae Hepaticarum Poloniae. Prace Komisji Biologicznej 20 (Plantae cryptogamae). PWN, Poznań, 1 596. SZWEYKOWSKI J. 2006. An annotated checklist of Polish Liverworts and Hornworts. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, 1 114. URBANEK H. 1959. Rezerwat leśny Lubiaszów. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 5: 91 111. URBANEK H. 1960. Rezerwat cisowy Jasień. Zesz. Nauk. UŁ. S. 2(8): 105 122. URBANEK H. 1961. Rezerwat lipowy Babsk. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 10: 151 156. URBANEK H. 1964. Materiały do szaty briologicznej Wyżyny Łódzkiej. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 16: 163 171. URBANEK H. 1966 a. Zespoły leśne województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. I. Zespoły olchowe i łęgowe. Acta Soc. Bot. Pol. 35(1): 79 110. URBANEK H. 1966 b. Zespoły borowe województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. III. Bór mieszany. Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., S. II, 22: 91 103. URBANEK H. 1966 c. Zespoły leśne województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. II. Zespoły grądowe. Acta Soc. Bot. Pol. 35(4): 511 527. URBANEK H. 1966 d. Zespoły leśne województwa łódzkiego ze szczególnym uwzględnieniem mszaków. Cz. IV. Przegląd mszaków w wyróżnionych zespołach leśnych. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 12(2): 151 178. URBANEK H. 1969. Udział i rola diagnostyczna mszaków oraz stosunki florystyczno-fitosocjologiczne w przewodnich zespołach roślinnych regionu łódzkiego i jego pobrzeży. Wyd. UŁ, Łódź, 1 253. VANDERPOORTEN A., ENGELS P., SOTIAUX A. 2004. Trends in diversity and abundance of obligate epiphytic bryophytes in a highly managed landscape. Ecography 27: 567 576. WILCZYŃSKA W., KOŁA W. 1974 1975. Mszaki rezerwatów jodłowych Wzgórz Trzebnicko- -Ostrzeszowskich. Opolskie Towarzystwo Nauk, Zesz. Przyr. 14-15: 87 107. WOLSKI G.J. 2013. Siedliskowe uwarunkowania występowania mszaków w rezerwatach przyrody chroniących jodłę pospolitą w Polsce Środkowej. Praca doktorska wykonana w Katedrze Geobotaniki i Ekologii Roślin UŁ (maszyn.). WOLSKI G.J., JAKUBOWSKA-GABARA J. 2010. Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rezerwatu leśnego Łaznów. Parki nar. Rez. Przyr. 29(2): 51 62.

Materiały do brioflory Polski Środkowej. Mchy i wątrobowce rez. leśnego Kruszewiec 35 ZAJĄC A., ZAJĄC M. (eds.). 2003. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków, 1 716. ŻARNOWIEC J. 2003. Różnorodność gatunkowa mchy. [W:] Różnorodność biologiczna Polski. Drugi polski raport 10 lat po Rio, R. ANDRZEJEWSKI, A. WEIGLE (red.). Nar. Fund. Ochr. Środ.: 59 65. SUMMARY This paper presents the results of research conducted in 2009 in the Kruszewiec nature reserve. This reserve is located in Łódź province, between the villages: Lubochnia, Henryków, Przesiadłów and Zaborów, near the town Tomaszów Mazowiecki (19 59 E 51 35 N) (Fig. 1). Its whole area is covered with only one forest plant community Tilio Carpinetum abietetosum, belonging to the Carpinion betuli alliance. Sixty-two bryophyte species were recorded during the research 52 mosses and 10 liverworts. Analysis of the species frequency showed that rare species dominated (29 species 47% of bryophytes) (Tab. 2). There were four types of main habitat colonized by bryophytes: epigeic, epixylic, epiphytic and epilitic, but they were also noted on the clumps of grass and ferns. The highest number of species was found on the epigeic habitat (41 species). In this group most bryophytes grew on humus (32), fewer on mineral soil (31), mixed litter (15), deciduous (13) and coniferous litter (11). All bryological data reported from the Kruszewiec nature reserve in the past were compiled and compared with the data collected contemporarily. The presence of 25 species was confirmed and six were not re-found. At the same time 37 new taxa not reported previously from this reserve were noted. Nadesłano do redakcji: październik 2013 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: styczeń 2014 r. Przyjęto do druku: styczeń 2014 r.