Jacek Batóg Katedra Ekonometrii i Statystyki Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Szczeciński batog@batog.pl www.us.szc.pl/batog Projekty międzynarodowe jako źródło wzrostu inwestycji zagranicznych Baltic Business Development Network Wstęp Wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej pojawiły się dla polskich przedsiębiorstw nowe możliwości w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej na wspólnym rynku europejskim. Rozszerzanie działalności poprzez zwiększanie eksportu czy też tworzenie przedstawicielstw, oddziałów lub nowych firm za granicą wiąże się jednak z jedne strony ze zwiększonym ryzykiem, a z drugiej napotyka na ograniczenia kapitałowe. Wyniki badania przeprowadzonego wśród 300 małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych w regionie Westmecklenburg wskazują, że do głównych ograniczeń, które napotykają te firmy w ramach planowania lub prowadzenia działalności za granicą zalicza się: problemy językowe (24% firm), brak kapitału (20%), niewystarczające informacje o możliwości prowadzenia działalności w kraju docelowym (19%) oraz trudności w znalezieniu odpowiednich partnerów gospodarczych (17%) 1. Jednym ze sposobów ułatwiania i kreowania współpracy międzynarodowej przedsiębiorstw jest tworzenie sieci instytucji wspierających tego typu działalność i przyczyniających się do wzrostu inwestycji zagranicznych oraz handlu międzynarodowego. Przykładem tego typu działania jest sieć utworzona w ramach projektu Baltic Business Development Network (BBDN) prowadzonego w latach 2005-2007 praz 15 instytucji (szkoły wyższe, agencje rozwoju regionalnego, izby gospodarcze) z 8 krajów Regionu Morza Bałtyckiego (BSR). Projekt ten był realizowany w ramach Inicjatywy INTERREG BSR III B, 1 [Beifert, Prause, s.245].
a jego podstawowym celem było wykreowanie sieci Centrów Obsługi Biznesu stanowiących najważniejszą część Wirtualnej Bałtyckiej Agencji Rozwoju. W projekcie tym uczestniczył zespół pracowników Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego. Region Morza Bałtyckiego charakterystyka wzrostu gospodarczego i zatrudnienia Region Morza Bałtyckiego może być zdefiniowany na kilka sposobów. Jeden z nich polega na przyjęciu założenia, że BSR tworzy dziewięć krajów leżących wokół Morza Bałtyckiego 2 : Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja i Szwecja. Jeżeli uwzględnimy wyłącznie część Rosji (region kaliningradzki), część Niemiec (Mecklenburg-Vorpommern, Schleswig-Holstein) oraz nadmorskie województwa Polski to stwierdzimy, że liczba ludności w tym regionie wynosi około 50 milionów osób. Świadczy to o jego stosunkowo dużym potencjale społecznym i ekonomicznym. W ostatnich kilkunastu latach obserwowany jest w krajach BSR stały wzrost realnego PKB per capita (zob. rys. 1). Można jednocześnie zauważyć, że tempo wzrostu tej zmiennej jest wyższe w nowych krajach członkowskich UE. Wskazuje to na występowanie konwergencji realnej, co potwierdzają badania prowadzone w tym zakresie. 10,5 10,0 9,5 9,0 8,5 8,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Finlandia Niemcy Dania Szwecja Estonia Łotwa Litwa Polska Rys 1. Realny PKB per capita w krajach BSR w latach 1993-2004 (logarytmy naturalne) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych World Economic Outlook Database September 2005.Na podstawie uzyskanych wyników w pracy [Batóg, Batóg, 2006] stwierdzono, że wśród krajów nadbałtyckich występuje zjawisko konwergencji dochodowej, a 2 [Kivikari, Antola, 2004].
rozbieżność dochodowa zmniejsza się średniorocznie o około 2,8 punktu procentowego. Oznacza to, że okres, w którym przewiduje się wyrównanie poziomu dochodów w grupie badanych krajów jest stosunkowo długi i wynosi 42 lata. Transformacja gospodarek zachodząca w czterech krajach, które weszły do UE w 2004 roku spowodowała znaczące zmiany między innymi w strukturze sektorowej zatrudnienia oraz poziomie konkurencyjności gospodarek tych krajów. Znacząca rola sektora prywatnego, wzrost wydajności pracy, alokacja kapitału i siły roboczej między sektorami gospodarczymi to główne rezultaty zachodzących zmian w procesie gospodarowania. Na rysunku 2 zaprezentowana została dynamika zatrudnienia w krajach BSR w latach 1999-2005. Najwyższy wzrost zatrudnienia wystąpił w Szwecji, na Łotwie, w Estonii oraz Finlandii. Najmniej korzystną sytuacją w tym zakresie charakteryzowała się gospodarka polska. Podstawową przyczyną wzrostu liczby zatrudnionych w większości krajów BSR był wzrost zatrudnienia w sektorze usług. W tym samym czasie odnotowany został spadek zatrudnienia w rolnictwie. 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% -0,5% Szwecja Łotwa Estonia Finlandia Dania Niemcy Litwa Polska -1,0% Rys 2. Zmiana zatrudnienia w krajach BSR w latach 1999-2005 (%) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. Przyczyny odmiennych zmian zatrudnienia w poszczególnych krajach mogą być bardzo zróżnicowane. Jedną z metod, które pozwalają je zidentyfikować oraz ocenić ich wpływ jest metoda shift-share zaproponowana przez D. Creamera i E.S. Dunna. Pozwala ona na określenie, w jakim stopniu wzrost lub spadek zatrudnienia jest spowodowany efektem sektorowym, będącym odzwierciedleniem zmian struktury sektorowej gospodarki, a w jakim efektem konkurencyjnym, który uwzględnia zmiany poziomu konkurencyjności krajów. Przyczyny występowania międzynarodowych różnic we wzroście zatrudnienia w krajach BSR w latach 1999-2005 przedstawione zostały na rysunku 3. W przypadku Danii,
Finlandii i Szwecji wzrost zatrudnienia wynikał zarówno z tytułu posiadania korzystniejszej struktury sektorowej zatrudnienia charakteryzującej się wysokim udziałem zatrudnienia w usługach (oś pionowa), jak i z powodu wyższej konkurencyjności gospodarki (oś pozioma). Warto w tym miejscu jednocześnie odnotować fakt, że w grupie tych krajów na początku analizowanego okresu znajdowały się również Niemcy, które utraciły jednak przewagę konkurencyjną w kolejnych latach. W badanym okresie znaczący wzrost konkurencyjności gospodarki i pozytywny wpływ tego zjawiska na wzrost zatrudnienia odnotowały Łotwa, Litwa i Estonia. Jest to szczególnie warte podkreślenia, jeżeli zauważymy, że kraje te w latach 1999-2000, podobnie jak Polska, charakteryzowały się zarówno ujemnym efektem strukturalnym, jak i konkurencyjnym. W najmniej korzystnej sytuacji pod względem kształtowania się czynników determinujących zmiany zatrudnienia znajdowała się w latach 1999-2005 gospodarka polska 3. 0,6% Efekt sektorowy 0,4% Szwecja Dania 0,2% Finlandia Niemcy 0,0% -1,0% -0,5% 0,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% Estonia -0,2% Polska -0,4% Litwa Łotwa -0,6% Efekt konkurencyjny Rys 3. Czynniki zmian zatrudnienia w krajach BSR w latach 1999-2005 efekt sektorowy i efekt konkurencyjny (%) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. Geneza projektu BBDN W ramach wieloletniej współpracy Uniwersytetu Szczecińskiego z Uniwersytetem w Wismarze polegającej między innymi na prowadzeniu dwunarodowych studiów na kierunku Informatyka i Ekonometria pojawiła się propozycja współpracy w ramach projektu międzynarodowego współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej. 3 [Batóg, Batóg, 2007].
Pierwsze spotkanie (kick-off meeting) wszystkich partnerów projektu odbyło się w Szwecji w Kalmarze w dniach 14-15 kwietnia 2005 roku. Podczas spotkania przedstawione zostały szczegółowo cele projektu, sposób monitoringu uzyskiwanych rezultatów oraz przeprowadzania rozliczeń finansowych. Dla ułatwienia komunikacji między partnerami, stworzona została platforma internetowa projektu (zob. rys. 4). Rys 4. Strona internetowa projektu BBDN Źródło: BBDN. Struktura projektu Polska była reprezentowana w projekcie przez Uniwersytet Szczeciński oraz Policki Park Przemysłowy - INFRAPARK Police S.A. Na Uniwersytecie Szczecińskim prace realizowane były przez zespół pracowników Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania. W skład zespołu badawczego wchodzili: prof. zw. dr hab. Edward Urbańczyk (Dziekan WNEiZ), prof. zw. dr hab. Józef Hozer (Kierownik Katedry Ekonometrii i Statystyki), dr hab. prof. US Stefan Grzesiak, dr Jacek Batóg kierownik projektu, dr Iwona Markowicz, dr Krzysztof Dmytrów, mgr Joanna Bajera, mgr Mateusz Grzesiak oraz mgr Tomasz Zdziebko (pracownicy Katedry Ekonometrii i Statystyki oraz Instytutu Informatyki w Zarządzaniu).
Cały projekt podzielony był na pięć pakietów roboczych. Uniwersytet Szczeciński był członkiem czwartego pakietu roboczego (WP4), którego głównym zadaniem było stworzenie narzędzia e-learningowego (Computer Based Training - CBT). Kurs ten może być wykorzystywany do szkolenia przedsiębiorców oraz w procesie dydaktycznym Uniwersytetu w celu przygotowania przyszłych absolwentów do pracy w firmach i instytucjach Unii Europejskiej. Treści zawarte w kursie CBT zostały wcześniej opisane w ramach przewodników Transnational Business Guides opisujących między innymi społeczne, polityczne i gospodarcze uwarunkowania prowadzenia działalności gospodarczej w krajach Regoinu Morza Bałtyckiego. Podstawowe cele projektu Głównym celem projektu było wspieranie rozwoju działalności międzynarodowej małych i średnich przedsiębiorstw w basenie Morza Bałtyckiego poprzez wymianę informacji oraz stworzenie warunków do wzrostu konkurencyjności firm. Realizacja tego celu opiera się na współpracy między trzema rodzajami podmiotów, które tworzą tzw. trójkąt regionalny szkołami wyższymi, Agencjami Rozwoju Regionalnego oraz przedsiębiorstwami. Podmioty te są elementami Bałtyckiej Wirtualnej Agencji Rozwoju (Virtual Baltic Development Agency - VBDA), która opiera się na międzynarodowej sieci łączącej poszczególnych uczestników projektu. Głównym zadaniem VBDA jest wypracowane metod obsługi inwestorów zagranicznych w krajach uczestniczących w projekcie, dostarczanie wszelkich informacji ułatwiających potencjalnemu inwestorowi podjęcie decyzji co do lokalizacji inwestycji oraz ułatwianie mu poruszania się w realiach kraju realizacji inwestycji. W ramach zbudowanej sieci współpracy powstały Bałtyckie Centra Obsługi Biznesu (Baltic Business Service Centers), do których mogą zgłaszały się przedsiębiorstwa, nie tylko krajowe, ale również zagraniczne w celu uzyskania informacji o strukturze otoczenia biznesu w danym kraju, ze szczególnym uwzględnieniem oceny krajowego i regionalnego rynku oraz zwyczajów i przepisów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Centra usługowe działają obecnie w sześciu krajach BSR (Estonii, Finlandii, Łotwie, Niemczech, Polsce i Szwecji) świadcząc szeroki zakres usług wspierania działalności międzynarodowej przedsiębiorstw. Bałtyckie Centrum Obsługi Biznesu w Polsce zostało utworzone na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego we współpracy z Polickim Parkiem Przemysłowym - INFRAPARK Police S.A. (kontakt: http://bbsc.wneiz.pl, zob. rys. 5). Założenia projektu przewidują ścisłą współpracę
pracowników obu instytucji z zagranicznymi Centrami Obsługi w zakresie przeprowadzania badań rynku, doradztwa gospodarczego, wyszukiwania partnerów, tworzenia biznes planów, itp. W praktyce przedsiębiorca kontaktuje się z lokalnym biurem BBSC działającym w jego kraju, które następnie przekazuje zapytania danej firmy do kraju docelowej inwestycji lub działalności gospodarczej. Rys 4. Strona internetowa Bałtyckiego Centrum Obsługi Biznesu na US Źródło: opracowanie własne. Spojrzenie w przyszłość Aktualnie trwają prace mające na celu stworzenie lokalnej sieci współpracy instytucji zainteresowanych rozwojem działalności międzynarodowej przedsiębiorstw województwa zachodniopomorskiego oraz wzrostem inwestycji zagranicznych i konkurencyjności firm w regionie zachodniopomorskim. Jednym z elementów tej struktury mają być Bałtyckie Centra Obsługi Biznesu stworzone w ramach projektu Baltic Business Development Network. Dotychczasowe działania podejmowane w tym zakresie wskazują na znaczące potrzeby zarówno firm krajowych, jak i zagranicznych na usługi o charakterze ponadnarodowym, które są świadczone w ramach istniejących Centrów Obsługi. Jednym z niewątpliwych atutów tego typu instytucji jest szybka wymiana informacji oraz wzajemne zaufanie partnerów
wypracowane podczas trzech lat wspólnych prac projektowych. Istotnym elementem stworzonego systemu jest również kurs e-learningowy CBT, który umożliwia kształcenie studentów i szkolenie przedsiębiorców w zakresie realiów prowadzenia działalności gospodarczej w krajach Regionu Morza Bałtyckiego. Literatura Kivikari U., Antola E.: Baltic Sea Region A Dynamic Third in Europe. City of Turku, Turku 2004. Beifert A., Prause G.: Internationalization Services for SMEs. An Empiric Analysis. Baltic Business Development. Regional Development. SME Management and Entrepreneurship, J. Batóg, ed., University of Szczecin, Faculty of Economics and Management. Print Group, Szczecin 2006. Batóg B., Batóg J.: Analysis of Income Convergence in the Baltic Sea Region. Baltic Business Development. Regional Development. SME Management and Entrepreneurship, J. Batóg, ed., University of Szczecin, Faculty of Economics and Management. Print Group, Szczecin 2006. Batóg B., Batóg J.: Employment Growth within BSR Countries: Some Predictive Aspects of Shift-share Analysis. Referat wygłoszony na III Międzynarodowej Konferencji Baltic Business and Socio-Economic Development, Tallin, Estonia, 17-19 czerwca 2007.