FORMY REALIZACJI PŁATNOŚCI W HANDLU ZAGRANICZNYM. W praktyce handlu zagranicznego istnieje duża różnorodność w kształtowaniu formy wzajemnych rozliczeń. Wynika ona z gry interesów pomiędzy partnerami umowy (wzajemnie sprzecznych preferencji, sytuacji finansowej stron) oraz sytuacji panującej w otoczeniu (polityka, możliwości systemu bankowego). Wśród dokumentów, od których uzależniona jest zapłata, należy wyróżnić: dokumenty handlowe wśród nich najważniejsza jest faktura, dokumenty ubezpieczeniowe polisa ubezpieczeniowa, dokumenty finansowe czek i weksel, dokumenty przewozowe konosamenty i listy przewozowe.
Z punktu widzenia płatności najistotniejszą rolę pełnią dokumenty finansowe, które łącznie z innymi dokumentami lub samodzielnie mogą być podstawą do ubiegania się o zapłatę. Sposób dokonania zapłaty za towar będący przedmiotem transakcji wymaga dokładnego sprecyzowania w kontrakcie. Jest to istotne zarówno z punktu widzenia eksportera, który na ogół wysyła towar przed otrzymaniem zapłaty, jak i z punktu widzenia importera, który dokonuje zapłaty najczęściej przed odebraniem towaru (pomija się tu sytuację, gdy importer płaci za towar bezpośrednio w kasie eksportera). Zapłata za towar może mieć charakter nie uwarunkowany bądź uwarunkowany. W przypadku płatności nie uwarunkowanych świadczenie nie jest uzależnione od spełnienia przez beneficjenta jakichkolwiek warunków (formy te znajdują zastosowanie zarówno w rozliczeniach transakcji towarowych handlu międzynarodowego, jak tez przy opłacaniu usług, spłacie długu lub odsetek). W praktyce dotyczy to zapłat w formie czeku, weksla i polecenia wypłaty. CZEK jest to dokument zawierający bezwarunkowe polecenie wypłaty przez bank (trasata) z rachunku wystawcy (trasanta) określonej kwoty pieniężnej okazicielowi lub osobie wymienionej w czeku (remitentowi). Przy czym trasant musi posiadać we wskazanym przez siebie banku konto i należną do niego książeczkę czekową. Stosowanie czeków reguluje prawo czekowe zgodne z Konwencją Genewską z 1931r. Uwzględniając różne formy obrotu czekowego, można wyróżnić: - czek zwykły (kasowy), który upoważnia do podjęcia gotówki lub do dokonania za jego pomocą zapłaty kolejnemu wierzycielowi, - czek zakreślony, który może być wypłacony tylko określonej osobie (bankowi lub stałemu klientowi); osoba ta musi być na czeku zapisana w polu powstałym z zakreślenia frontu czeku przez dwie równoległe linie, - czek rozrachunkowy, który nie może być wypłacony w gotówce, lecz służy jedynie do uznania rachunku bankowego remitenta lub indosanta; front takiego czeku posiada naniesioną przez bank klauzulę do rozrachunku lub przekazać na rachunek, - czek potwierdzony zawierający oświadczenie trasata (banku dłużnika), że ma pokrycie na rachunku. W tym ostatnim przypadku bank potwierdzający blokuje odpowiednią kwotę na rachunku wystawcy czeku. Posługiwanie się tym czekiem jest celowe wtedy, gdy płatnik nie cieszy się dobrą opinią lub gdy chodzi o uniknięcie ryzyka przewozu większej gotówki do innej miejscowości. Czek taki jest bowiem realizowany bez potrzeby sprawdzenia stanu konta. 2
Gwarancją jego pokrycia jest potwierdzenie banku. W obrotach międzynarodowych najchętniej stosowane są czeki bankierskie wystawiane przez jeden bank na inny bank (jako remitenta) lub na określoną osobę czy firmę. Czek taki jest podpisywany przez bank-wystawcę i daje gwarancję otrzymania należności natychmiast po złożeniu go do realizacji. Ponieważ czeki są płatne za okazaniem, muszą więc mieć pokrycie w każdej chwili od wystawienia. Mogą być jednak przedstawione do realizacji w kraju trasata w określonym prawem terminie. W polskim prawie czekowym (i innych krajów genewskiego systemu konwencyjnego) wynosi on: 10 dni w przypadku wystawienia i płatności w tym samym kraju, 20 dni w przypadku wystawienia i płatności w różnych krajach tego samego kontynentu, 70 dni w przypadku, gdy miejsca wystawienia i płatności znajdują się na różnych kontynentach. Jeżeli czek, mimo przedstawienia do zapłaty we właściwym czasie, nie został przez bank zapłacony, a odmowę zapłaty stwierdzono albo protestem, albo oświadczeniem trasata (banku) na czeku, datowanym i wymieniającym dzień przedstawienia, to posiadacz czeku może dochodzić roszczeń nie tylko od wystawcy, lecz również od indosantów czy innych dłużników, bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali. Przedstawienie czeku do realizacji po ustawowym terminie nie powoduje utraty jego ważności (bank zapłaci określoną w nim kwotę pod warunkiem, że wystawca nie odwołał czeku), uniemożliwia jednak dokonanie protestu. W związku z ryzykiem braku pokrycia i trudnością sprawdzania podpisu wystawcy najczęściej stosowane są, czeki bankierskie. Nawet w takim przypadku jest jednak konieczne sprawdzenie autentyczności czeku i wiarygodności banku wystawcy. Negocjując w kontrakcie sposób zapłaty (całej lub częściowej) w formie czeku, należy liczyć się z tym, że łatwiej zgodzi się na to zagraniczny importer niż eksporter. Polski eksporter (remitent) powinien w takiej sytuacji żądać, by płatność została dokonana czekiem przez wiarygodny bank importera, w którym ma rachunek bank polski, gdyż taki czek zostanie skupiony od razu po przedłożeniu. WEKSEL jest dokumentem zobowiązującym wystawcę lub wskazana przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia określonej sumy pieniężnej na żądanie, w oznaczonym czasie lub w możliwej do określenia przyszłości, na rzecz lub na zlecenie określonej osoby bądź okaziciela. W praktyce obrotu międzynarodowego występują dwa rodzaje weksli: trasowany i własny. Weksel trasowany (ciągniony, trata) jest to dokument, w którym wystawca trasant poleca innej osobie trasatowi zapłacić w oznaczonym terminie określoną sumę pieniężną na rzecz lub na zlecenie wymienionej w wekslu osoby zwanej remitentem. Weksel własny (sola weksel, weksel prosty) jest to dokument, w którym wystawca zobowiązuje 3
się do zapłacenia w oznaczonym terminie określonej sumy pieniężnej na rzecz lub na zlecenie wymienionej w wekslu osoby. W tym przypadku wystawia i płaci za weksel ta sama osoba. W handlu zagranicznym importer, wystawiając weksel własny, zobowiązuje się do zapłaty eksporterowi, natomiast eksporter wystawia weksel trasowany i ciągnie go na importera lub jego bank, któremu poleca zapłacenie sobie lub remitentowi określonej sumy pieniężnej. Z wekslem związane są następujące pojęcia: akcept to zobowiązanie dłużnika (trasata), na którego został wystawiony weksel trasowany, do zapłaty podanej sumy wekslowej w oznaczonym terminie i miejscu, awal to poręczenie za osobę zobowiązaną wekslowo. Poręczycielem (awalistą) jest osoba, która poręczyła za zapłatę całości lub części sumy wekslowej, indos to sposób przenoszenia wierzytelności zapisanych na wekslu na inna osobę w formie: ustępuje na zlecenie. Posługiwanie się na wekslu tak brzmiącą klauzulą indosową oznacza, że ustępujący (indosant) odpowiada przed każdym następnym posiadaczem weksla za wykupienie weksla w terminie. Rozliczenie transakcji międzynarodowej za pomocą weksla następuje w ten sposób, że eksporter z kraju A, który sprzedał towar importerowi z kraju B, ciągnie na niego weksel, czyli poleca mu wypłacenie wskazanej osobie sumy pieniężnej zgodnej z kontraktem handlowym i zaakceptowaniu weksla przez importera, tj. po przyjęciu przez niego zobowiązania dokonania zapłaty na warunkach określonych wekslem, eksporter otrzymuje ten dokument z powrotem. Taki dokument stwierdzający należność od zagranicy jest dewizą. Eksporter, chcąc otrzymać walutę krajową, dokonuje sprzedaży weksla na rynku dewizowym za walutę krajową. Weksel, który jest dewizą, może kupić ten, kto ma do zapłacenia należności za granicą, np. z tytułu importu towaru. W rezultacie więc eksporter towaru do kraju otrzymuje swoja należność w swojej walucie (kraju A), natomiast importer towaru z kraju B płaci za ten towar w walucie kraju A. POLECENIE WYPŁATY jest najczęściej stosowaną forma rozliczeń zagranicznych. Polega ono na zleceniu bankowi przez importera lub jego bank wypłacenia lub przelania na jego konto określonej kwoty pieniężnej. W rozliczeniach międzynarodowych polecenie wypłaty jest realizowane przez bank krajowy za pośrednictwem zagranicznego banku korespondenta. Istnieją 3 sposoby realizacji poleceń wypłaty: wypłata gotówki ta forma w praktyce stosowana jest tylko do wypłat na rzecz osób fizycznych, doręczenie czeku beneficjentowi występuje wówczas, gdy bankowi nie wskazano konta 4
bankowego beneficjenta, przelew należności na konto odbiorcy w określonym banku jest to pewny, najłatwiejszy, najszybszy i najtańszy sposób wykonania polecenia wypłaty w obrocie z zagranica. Z punktu widzenia polskiego importera polecenie wypłaty może być korzystna formą regulowania należności za towar pod warunkiem, że następuje po jego otrzymaniu. Dzięki takiemu ustaleniu wyeliminowane zostaje ryzyko otrzymania towaru o niewłaściwej jakości i ilości. W związku ze znaczną niepewnością co do wypłacalności małych i średnich firm polskich, zagraniczni dostawcy rzadko jednak godzą się na takie warunki albo żądają zapłaty przed dostarczeniem towaru, co z punktu widzenia importera oznacza przedpłatę. Płatność uwarunkowana występuje wówczas, gdy świadczenie jest uzależnione od spełnienia przez strony określonych warunków, np. przedłożenie przez eksportera dokumentów, stanowiących dowód wysłania towarów do odbiorcy (akredytywa) lub wydanie towaru odbiorcy importerowi, uzależnione od dokonania przez niego zapłaty (inkaso). AKREDYTYWA jest to pisemne zobowiązanie banku importera do zapłaty lub do zabezpieczenia środków finansowych przeznaczonych na zapłatę pod warunkiem przedłożenia bankowi przez eksportera prawidłowo wypełnionych dokumentów. Głównymi formami akredytywy są: akredytywa pieniężna, akredytywa dokumentowa. W obrocie międzynarodowym akredytywa pieniężna ma formę dokumentu, w którym bank, otwierając akredytywę upoważnia inne banki do dokonywania wpłat na rzecz beneficjenta akredytywy do wysokości kwoty i w granicach terminu określonych w akredytywie. Akredytywy dokumentowe oznaczają każde porozumienie, bez względu na jego nazwę lub określenie, w którym bank (otwierający), działa na zlecenie i zgodnie z instrukcjami klienta (zleceniodawcy): - ma dokonać zapłaty na rzecz lub na zlecenie osoby trzeciej, - upoważnia inny bank do dokonania zapłaty a vista. W realizacji płatności za pośrednictwem akredytywy dokumentowej uczestniczą następujące podmioty: importer (nabywca, zleceniodawca akredytywy), który zleca bankowi otwarcie akredytywy na rzecz eksportera, bank importera (bank otwierający akredytywę) zobowiązuje się, na podstawie zlecenia importera do zapłaty za prawidłowe dokumenty, jeśli warunki akredytywy zostały dopełnione 5
, bank importera (bank pośredniczący, korespondent banku otwierającego akredytywę) może występować jako: - bank awizujacy akredytywę zawiadamia beneficjenta o otwarciu na jego rzecz akredytywy i przekazuje mu jej treść, - bank negocjujący akredytywę ponosi odpowiedzialność za czynności związane z negocjowaniem dokumentów, dokonując zakupu weksli (trat), - bank potwierdzający akredytywę na zlecenie banku otwierającego akredytywę, tym samym podejmuje własne wiążące zobowiązanie na warunkach określonych przez bank otwierający akredytywę, eksporter (beneficjent akredytywy) jest podmiotem, na rzecz którego otwarto akredytywę, a więc ma prawo żądać zapłaty, jeśli dopełni warunki akredytywy. Wybór akredytywy jako formy realizacji płatności jest korzystna dla eksportera, jeżeli chodzi o ponoszenie kosztów jej otwarcia, gdyż ten obowiązek całkowicie spada na importera. INKASO polega na wydaniu określonego przedmiotu przez osobę (instytucję) pośredniczącą wskazanej przez zleceniodawcę osobie trzeciej (płatnikowi) po pobraniu od niej określonej kwoty pieniężnej lub po spełnieniu przez nią innego warunku. W międzynarodowych obrotach handlowych przedmiotem inkasa są wymienione w kontrakcie dokumenty, a instytucjami pośredniczącymi są głównie banki. Przebieg transakcji inkasa wyklucza możliwość obejrzenia towaru przez kupującego przed dokonaniem zapłaty. Cechą charakterystyczną inkasa jest to, że banki odgrywają w nim role bierną. Nie podejmują one bowiem samodzielnego zobowiązania do zapłaty należnej beneficjentowi kwoty. W zależności od przedmiotu inkasa wyróżnia się: - inkaso finansowe (bezdokumentowe) odbiór dokumentów finansowwych, którym nie towarzyszą dokumenty handlowe, - inkaso dokumentowe, którego przedmiotem są dokumenty handlowe i finansowe. Osoby uczestniczące w inkasie: zleceniodawca - eksporter polecający swojemu bankowi odebrać płatność w jego imieniu, bank przekazujący (zlecający), bank wykonujący zlecenie inkasowe, przesyła otrzymane od zleceniodawcy dokumenty wraz z własną instrukcją inkasową skierowaną do banku inkasującego, bank inkasujący (pośredniczący), którym jest bank w kraju importera, odpowiedzialny za 6
zainkasowanie należności, płatnik (importer) jest strona, której prezentowane są dokumenty i która dokonuje zapłaty. Poważnym mankamentem tej formy zapłaty jest dość duże ryzyko zarówno dla interesów eksportera, jak i importera (odbiorcy towaru). W pierwszym przypadku wiąże się ono z możliwością odmowy zapłaty, czyli wykupienia inkasa, w drugim natomiast importer dokonując zapłaty w ramach inkasa nie ma możliwości wcześniejszego zbadania, czy kontrakt zawarty z eksporterem został przez niego prawidłowo zrealizowany. Inkaso należy do uwarunkowanych form płatności i daje eksporterowi średni poziom bezpieczeństwa. Płatność w formie inkasa wymaga od eksportera zaangażowania swojego banku i banku importera w realizację transakcji. Nie jest to zabieg kosztowny i korzystny dla eksportera, gdyż zabezpiecza płatność za wysłany towar. Stopień zabezpieczenia jest jednak niezbyt duży i lepiej stosować ta formę płatności tylko wtedy, gdy strony kontraktu mają do siebie zaufanie. 7
8