PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI

Załącznik do Uchwały Rady Gminy w Budzowie Nr XV/152/2008 z dnia 5.09.2008 r. PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI PALCZA GMINA BUDZÓW POWIAT SUSKI WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE Budzów, wrzesień 2008

Autorzy opracowania dziękują za pomoc w przygotowaniu niniejszego dokumentu. 2

SPIS TREŚCI: Plan Odnowy Miejscowości-Palcza 1. WSTĘP..4 2. CHARAKTERYSTYKA SOŁECTWA PALCZA 7 2.1. Położenie sołectwa Palcza..7 2.2. Przynależność administracyjna 8 2.3. Powierzchnia sołectwa Palczy..10 2.4. Liczba ludności..10 2.5. Historia Palczy...19 2.6. Określenie przestrzennej struktury Palczy.23 3. INWENTARYZACJA ZASOBÓW SŁUŻĄCYCH ODNOWIE MIEJSCOWOŚCI...25 3.1. Zasoby przyrodnicze.25 3.2. Dziedzictwo kulturowe..26 3.3. Obiekty i tereny..27 3.4. Infrastruktura społeczna...30 3.4.1. Oświata. 30 3.4.2. Pomoc społeczna i bezpieczeństwo publiczne...30 3.4.3. Zdrowie.31 3.4.4. Kultura..32 3.5. Infrastruktura techniczna..34 3.6. Gospodarka i rolnictwo..36 3.7. Kapitał społeczny i ludzki..43 4. ANALIZA SWOT......45 5. OPIS PLANOWANYCH ZADAŃ 47 6. OPIS ZADANIA PRIORYTETOWEGO.51 7. POWIĄZANIE PLANU ODNOWY MIEJSCOWOŚCI Z INNYMI DOKUMENTAMI 52 8. WYKAZ TABEL, WYKRESÓW I ZDJĘĆ...53 9. BIBLIOGRAFIA...56 10. ZAKOŃCZENIE.57 3

1.WSTĘP Plan Odnowy Miejscowości-Palcza Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 1 określa obszary wiejskie jako miejscowości znajdujące się w granicach administracyjnych: gmin wiejskich, gmin miejsko wiejskich z wyłączeniem miast powyżej 5 tysięcy mieszkańców, gmin miejskich z wyłączeniem miast powyżej 5 tysięcy mieszkańców, Rzeczpospolita Polska określiła zadania w zakresie wspierania obszarów wiejskich z udziałem środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich określonym w Rozporządzeniu Rady / WE / Nr 16698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich / EFRROW / /Dz. Urz. UE L 277 z 21 października 2005 r. / oraz w przepisach Unii Europejskiej wydanych w trybie tego Rozporządzenia ustawą z 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich / Dz. U Nr 64 poz.427 /. W ramach priorytetowych kierunków wsparcia obszarów wiejskich 2007 2013 zdefiniowano cztery osie : Oś 1 - poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego Oś 2 - poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich Oś 3 - jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie Oś 4 - Leader gospodarki wiejskiej 1 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju, lipiec 2007. 4

W ramach Osi 3 Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej bardzo dobitnie określana jest jakość życia społeczności wiejskiej rozumianej głównie jako zbiór wszystkich funkcji życiowych takich jak praca, wypoczynek, rekreacja, kultura, sport, ale też i tożsamość, integralność przestrzenna i wspólnota. W ramach tejże Osi 3 akcentuje się oddolne inicjatywy społeczności wiejskich nakierowane na integrację wsi, rozbudzenie bądź reaktywowanie przekazów i zwyczajów kulturowych, odbudowanie i zachowanie tożsamości społeczności wiejskich. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 14 lutego 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania Odnowa i rozwój wsi objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 /Dz. U. Nr 38 poz. 220 / określiło jako wymóg przy aplikowaniu o środki posiadanie Planu Odnowy Miejscowości. Zgodnie z zapisami Rozporządzenia pomoc finansową mogą uzyskać projekty dotyczące: 1. budowy, przebudowy, remontu lub wyposażania obiektów publicznych pełniących funkcje kulturalne, w szczególności świetlic i domów kultury; 2. budowy, przebudowy lub remontu obiektów sportowych, ścieżek rowerowych, szlaków pieszych, placów zabaw, miejsc rekreacji, służących do użytku publicznego; 3. zakupu towarów służących przedsięwzięciom związanym z kultywowaniem tradycji społeczności lokalnych oraz tradycyjnych zawodów; 4. związane z kształtowaniem centrów wsi jako obszaru przestrzeni publicznej, w szczególności poprzez odnawianie lub budowę placów, parkingów, chodników lub oświetlenia ulicznego; 5. urządzania i porządkowania terenów zielonych, parków lub innych miejsc wypoczynku; 6. budowy, przebudowy lub remontu małej infrastruktury turystycznej; 7. zagospodarowania zbiorników i cieków wodnych na rzecz rekreacji lub poprawy estetyki miejscowości; 8. rewitalizacji budynków zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków lub wojewódzkiej ewidencji zabytków, użytkowanych na cele publiczne, oraz 5

obiektów małej architektury, odnawiania lub konserwacji lokalnych pomników historycznych i miejsc pamięci; 9. zakupu i odnawiania obiektów charakterystycznych dla danego regionu lub tradycji budownictwa wiejskiego i ich adaptacji na cele publiczne; 10. budowy, przebudowy, remontu lub wyposażania obiektów przeznaczonych na cele promocji lokalnych produktów i usług, w szczególności pawilonów, punktów wystawowych, sal ekspozycyjnych lub witryn; 11. odnawiania elewacji zewnętrznych i dachów w zabytkowych obiektach architektury sakralnej wpisanych do rejestru zabytków lub wojewódzkiej ewidencji zabytków; 12. wyburzenia i rozbiórki zdewastowanych budynków i budowli publicznych w celu uporządkowania terenu w miejscowości, jeżeli niemożliwe jest ich odnowienie i dalsze użytkowanie w zakresie koniecznym do realizacji operacji wymienionych w punktach 1 11 Budowa i realizacja Planu Odnowy Miejscowości oprócz możliwości uzyskania środków finansowych poprawia jakość życia mieszkańcom sołectwa poprzez uatrakcyjnienie życia społeczno kulturalnego, aktywizację społeczności lokalnej utożsamianie się z miejscem zamieszkania i odpowiedzialność za własną przyszłość oraz dumę z możliwości samo spełnienia się. Przygotowanie niniejszego dokumentu poprzedzone było licznymi spotkaniami, rozmowami z pracownikami Urzędu oraz liderami społeczności lokalnej, zebraniami wiejskimi jak też i analizą przedstawionej dokumentacji. 6

2. CHARAKTERYSTYKA SOŁECTWA PALCZA: 2.1 Położenie sołectwa Palcza Sołectwo Palcza wchodzące w skład Gminy Budzów leży w środkowej części Beskidu Makowskiego zwanego również Średnim, który wchodzi w skład Beskidów Zachodnich / Zewnętrzne Karpaty Zachodnie /. Budzów jest siedzibą władz Gminy Budzów. Budzów położony jest w obrębie płaszczowiny magurskiej. Cała gmina Budzów leży w północno wschodniej części Podbabiogórza. Gmina graniczy : od południa gmina miejsko-wiejska Maków Podhalański powiat suski, od zachodu gmina Zembrzyce powiat suski, od wschodu gminy Tokarnia,Sułkowice i Pcim powiat myślenicki, od północy gminy Lanckorona i Stryszów powiat wadowicki. Zdjęcie nr 1: Dolina Paleczki Źródło: oficjalny portal internetowy Budzów 7

Każde z sołectw wchodzących w skład gminy posiada liczne przysiółki, które z uwagi na terytorialne położenie poza zwartą zabudową mogłyby być samodzielnymi sołectwami bądź wioskami. Wszystkie wsie gminy Budzów leżą w dolinach rzek: Paleczka, Jachówka i Zachełmnianka - dopływów Skawy. Zabudowa gminy rozciąga się wzdłuż tych rzek. Cały obszar gminy stanowi kotlinę z najniższym punktem na zachodniej granicy na wysokości 330 m. n.p.m. 2.2 Przynależność administracyjna Gmina a więc i sołectwo Palcza leży w południowo zachodniej części powiatu suskiego / Sucha Beskidzka / i w północno wschodniej części województwa małopolskiego. Źródło: www.powiatsuski.pl 8

W skład gminy Budzów wchodzi sześć sołectw: Baczyn, Bieńkówka, Budzów, Jachówka, Palcza i Zachełmna. Cała gmina zajmuje obszar 7358 ha.poszczególne sołectwa zajmują następujący obszar : Budzów 2060,24 ha, Bieńkówka 1986,66 ha Jachówka- 1177,28 ha, Palcza 882,96 ha Baczyn- 735,8 ha Zachełmna 515,06 ha. Źródło : materiał własny autorów Procentowo poszczególne sołectwa zajmują Budzów 28% Bieńkówka 27% Jachówka - 16% Palcza 12% Baczyn 10% Zachełmna 7% 100% Źródło : Strategia Rozwoju Gminy Budzów 2008 2020 Powierzchnia gminy w stosunku do całej powierzchni powiatu suskiego wynosi 10,7 %. 1 lipca 1949 r. odłączono od Budzowa Zembrzyce, które stały się samodzielną gminą. Gmina Budzów w latach 1975 1998 administracyjnie należała do województwa bielskiego. 9

2.3 Powierzchnia sołectwa Palcza Plan Odnowy Miejscowości-Palcza Powierzchnia sołectwa Palcza wynosi 882,96 ha, co stanowi 12 % powierzchni całej Gminy. 2.4 Liczba ludności Sołectwo Palcza należy do gminy Budzów i liczy 1214 mieszkańców. Ilość mieszkańców i przyrost naturalny ilustruje poniższa tabela. Tabela nr 1: Liczba mieszkańców sołectw Gminy Budzów w 2006r. i 2007 r. wg stanu na 31 grudnia 2007r. Rok 2006 Rok 2007 W Kobiety W Mężczyźni Mężczyźni Sołectwa Przyrost wieku w Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem wieku w wieku w wieku naturalny 19- wieku 0-18 0-18 19-100 100 0-18 Kobiety w wieku 19-100 Baczyn 895 452 443 11 893 248 645 136 112 365 280 Bieńkówka 2126 1093 1033 33 2127 536 1591 349 187 907 684 Budzów 2637 1309 1328 45 2678 730 1948 350 380 1068 880 Jachówka 1040 535 505 13 1024 242 782 120 122 380 402 Palcza 1206 623 583 19 1214 332 882 183 149 480 402 Zachełmna 533 279 254 7 540 128 412 65 63 207 205 Gmina Budzów - razem 8437 4291 4146 8476 2216 6260 1203 1013 3407 2853 Źródło: materiały własne Urzędu. Dane z powyższej tabeli wskazują że gminie Budzów nie zagraża ujemny przyrost naturalny. Ludność powiatu Sucha Beskidzka wynosi 92,9 tys. mieszkańców, co stanowi 2,56 % ludności województwa małopolskiego. Na koniec 2006 roku, w rejestrach Powiatowego Urzędu Pracy w Suchej Beskidzkiej były 2682 osoby bezrobotne, a wskaźnik bezrobocia wynosił 8,7% przy średniej wojewódzkiej 11,4% i krajowej 14,9%. Poziom bezrobocia należał do najniższych w województwie. 10

W ciągu całego 2007 roku zarejestrowało się w Powiatowym Urzędzie Pracy 3580 bezrobotnych, w tym 1111 po raz pierwszy, co stanowi 31,0%. W 2007 roku ilość bezrobotnych zmniejszyła się o 236 osób tj. o 8,8% w stosunku do grudnia 2006 roku. Spośród zarejestrowanych bezrobotnych, będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, dla których można stosować wszystkie aktywne formy zalicza się osoby: - do 25 roku życia - 619 osób (25,3%), - długotrwale bezrobotni - 1214 osób (49,6%), - powyżej 50 roku życia - 453 osób (18,5%), - bez kwalifikacji zawodowych - 705 osób (28,8%), - samotnie wychowujące co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia - 60 osób (2,5%), - niepełnosprawni - 51 osób (2,1%). Stopa bezrobocia liczona jako iloraz bezrobotnych do czynnych zawodowo na koniec 2007 roku wyniosła 7,9% i była niższa o 0,9% od średniej wojewódzkiej (8,8%) i o 3,5% od średniej krajowej (11,4%). 11

Tabela nr 2: Ilość bezrobotnych i stopa bezrobocia w poszczególnych miesiącach Miesiące Ilość bezrobotnych Stopa bezrobocia 31.12.2006 2682 8,7 31.01.2007 2875 9,3 28.02.2007 2852 9,2 31.03.2007 2732 8,8 30.04.2007 2624 8,5 31.05.2007 2469 8,0 30.06.2007 2437 7,9 31.07.2007 2324 7,6 31.08.2007 2333 7,6 30.09.2007 2431 7,9 31.10.2007 2375 7,7 30.11.2007 2404 7,8 31.12.2007 2446 7,9 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka Wykres nr 1: Stopa bezrobocia w powiecie suskim w 2007 (z uwzględnieniem miesiąca XII 2006). Stopa bezrobocia w pow iecie suskim w 2007 (z uw zględnieniem XII 2006) % 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 9,3 9,2 8,7 8,8 8,5 8 7,9 7,9 7,6 7,6 7,7 7,8 7,9 XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka 12

Ilość bezrobotnych w 2007 roku, z podziałem na gminy i ich procentowy udział w całej populacji bezrobotnych w powiecie oraz szacunkowa stopa bezrobocia: Tabela nr 3: Ilość bezrobotnych z podziałem na gminy Gmina Ilość W tym Udział bezrobotnych kobiet kobiet % Budzów 238 161 67,6 9,7 Bystra - Sidzina 135 100 74,0 5,5 Jordanów gmina miejska Jordanów gmina wiejska 131 88 67,2 5,4 229 158 69,0 9,4 Udział bezrobotnych w całej Maków Podhalański 494 340 68,8 20,2 Stryszawa 377 249 66,0 15,4 Sucha Beskidzka 383 206 53,8 15,6 Zawoja 274 180 65,7 11,2 Zembrzyce 185 112 60,5 7,6 RAZEM 2446 1594 65,2 100 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka populacji % Wykres nr.2: Udział bezrobotnych z poszczególnych gmin w całej populacji bezrobotnych w powiecie. Zawoja, 11,2 Zembrzyce, 7,6 Budzów, 9,7 Bystra Sidzina, 5,5 Jordanów gmina miejska, 5,4 Sucha Beskidzka, 15,6 Jordanów gmina wiejska, 9,4 Stryszawa, 15,4 Maków Podhalański, 20,2 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka 13

Wykazane niżej dane dotyczące poziomu bezrobocia w poszczególnych gminach w latach 2006 i 2007 należy traktować jako szacunkowe, ponieważ Urząd Statystyczny danych takich nie podaje. Tabela nr 4: Szacunkowa stopa bezrobocia w poszczególnych gminach w latach 2006 i 2007. Gmina Rok 2006 Rok 2007 Szacunkowa stopa bezrobocia % Szacunkowa stopa bezrobocia % Budzów 9,1 7,9-1,2 Różnica +/- w % Bystra - Sidzina 5,0 5,4 +0,4 Jordanów gmina miejska 7,5 6,1-1,4 Jordanów gmina wiejska 5,8 5,9 +0,1 Maków Podhalański 9,8 8,2-1,6 Stryszawa 10,2 8,9-1,3 Sucha Beskidzka 10,1 9,6-0,5 Zawoja 10,2 8,9-1,3 Zembrzyce 9,4 9,0-0,4 Powiat 8,7 7,9-0,8 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka 14

Wykres nr 3: Szacunkowa stopa bezrobocia dla poszczególnych gmin w 2006 i 2007r. 12 10 8 Stopa % 6 4 2 0 Budzów Bystra-Sidzina Jordanów gm. Miejska Jordanów gm. Wiejska Maków Podhalański Stryszawa Sucha Beskidzka Zawoja Zembrzyce Powiat Rok 2006 Rok 2007 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka Powiatowy Urząd Pracy w Suchej Beskidzkiej ocenia, że : 1. W ciągu całego 2007 roku 7 gmin odnotowało spadek bezrobocia, jedynie w gminie Bystra Sidzina i Jordanów gmina wiejska nastąpił wzrost. Najwięcej procentowo ubyło bezrobotnych w gminach: Maków Podhalański, Jordanów gmina miejska, Zawoja i Stryszawa, a najmniej w gminach: Zembrzyce, Sucha Beskidzka i Budzów. 2. W 2007 roku wszystkie gminy odnotowały poziom bezrobocia niższy niż średnia krajowa (11,4%), 5 gmin poniżej średniej wojewódzkiej (8,8%) oraz 3 gminy poniżej średniej powiatowej (7,9%). 15

Stan bezrobotnych według wieku: Tabela nr 5: Bezrobotni według wieku w 2006 i 2007 roku Przedziały Ilość osób Udział % Ilość osób Udział Różnica wiekowe bezrobotnych w 2006 2006 bezrobotnych w 2007 % 2007 +/- w % Do 24 lat 656 24,5 619 25,3 +0,8 25 34 671 25,0 601 24,6-0,4 35 44 588 21,9 495 20,2-1,7 45 54 616 23,0 555 22,7-0,3 55 59 125 4,6 153 6,3 +1,7 60-64 26 1,0 23 0,9-0,1 RAZEM 2682 100 2446 100 0,0 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka Wykres nr 4: Struktura bezrobotnych w powiecie suskim według wieku w latach 2006/2007 30 25 20 % 15 10 5 0 Do 24 lat 25-34 35-44 45-54 55-59 60-64 Wiek Rok 2006 Rok 2007 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka 16

Najliczniejsza grupę bezrobotnych stanowią osoby w przedziale wiekowym do 24 lat. Udział tej grupy procentowo zwiększył się w porównaniu do 2006 roku o 0,8%. Druga najliczniejsza grupa to osoby w wieku od 25 34 lat, która stanowi 24,6%. Wyżej wymienione grupy ogółem stanowią aż 49,9%. Tabela nr 6: Struktura bezrobotnych według wykształcenia w 2006 i 2007 roku. Wykształcenie Ilość osób Udział % Ilość osób Udział Różnica bezrobotnych w 2006 2006 bezrobotny ch % 2007 +/- w % w 2007 Wyższe 134 5,0 138 5,6 +0,6 Policealne i 666 24,8 577 23,6 +1,2 średnie zawodowe Średnie 273 10,2 238 9,7-0,5 ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe 869 32,4 795 32,6 +0,2 Gimnazjalne i 740 27,6 698 28,5 +0,9 poniżej RAZEM 2682 100,00 2446 100,00 0,0 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka 17

Wykres nr 5: Struktura bezrobotnych według poziomu wykształcenia 35 30 25 % 20 15 10 5 0 Gimnazjalne Zawodowe Średnie ogólne Policealne Wyższe Rok 2006 Rok 2007 Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka Analiza bezrobotnych według wykształcenia pozwala określić następujące wnioski: 1. Ilość bezrobotnych zmniejszyła się w każdej grupie poziomu wykształcenia oprócz osób z wykształceniem wyższym, gdzie ilość ta jest większa o 4 osoby w stosunku do 2006 roku. 2. Zmniejszenie ilości bezrobotnych w największym stopniu nastąpiło w grupie bezrobotnych: - z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym - z wykształceniem średnim ogólnokształcącym Największą grupę bezrobotnych stanowią nadal osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i gimnazjalnym 61,0 % wszystkich bezrobotnych. Źródło : dane PUP Sucha Beskidzka 18

2.5 Historia Palczy Najważniejsze ślady osadnictwa na tym terenie pochodzą z wczesnego neolitu. Dzieje Budzowa i okolicznych wiosek, a więc i Palczy związane są z historią dawnego starostwa lanckorońskiego, albowiem znajdowały się w jego obszarze. Lanckorona posiada świadectwo swego istnienia z pierwszej połowy XIV w. w postaci uposażenia miejscowego kościoła, wydane przez króla Kazimierza Wielkiego w 1366r. W kronice parafialnej Lanckorony można przeczytać, że król Kazimierz Wielki nadał prawa miejskie Lanckoronie i lokował ją na prawie magdeburskim. Wszystkie wsie z obszaru gminy Budzów zostały założone w II połowie XIV w. Palcza, prawdopodobnie powstała na surowym korzeniu po roku 1333, gdyż w tym czasie książę Oświęcimski Jan I Scholastyk nadał swojemu dworzaninowi Żegocie z Bieńkowic las za Skawą na północ od Zembrzyc. W spisach świętopietrza jest wymieniana wieś o nazwie Palcza w 1373 i 1374 r., co znaczy, że już była wtedy siedzibą parafii. Pierwsza pewna wzmianka o Palczy, pochodzi z 1442 r. a wieś należała wtedy do starostwa lanckorońskiego. Dane zachowane w różnych dokumentach pisanych wymieniają Palczę w roku 1373, 1564, 1579 i Palcę w 1629. Całe starostwo lanckorońskie było jako własność królewska oddawane w dzierżawę różnym możnowładcom, którzy traktowali je jako własność. Z dokumentów wydanych dla kościoła w Lanckoronie wynika, że wieś była w starostwie lanckorońskim aż do 1774 r. Starostwem władali Lanckorońscy, Lascy, Komorowscy a na przełomie XVI i XVII w. właścicielami stali się Zebrzydowscy. Budzów, podobnie i Palcza od początku swego istnienia były wsiami rolniczymi. Ludność zajmowała się głównie hodowlą i pasterstwem owiec. W II połowie XV wieku wioska zanika, a przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w walkach, które toczyły się na tych terenach, pomorach, rabunkach, które to czynniki w końcu doprowadziły do wyludnienia Palczy. Uprawne pola i pastwiska opanowała ponownie puszcza. Był to wstęp do ponownego rozpoczęcia akcji tworzenia wsi od nowa. 19

Warunki klimatyczne i dziewicze puszcze karpackie spowodowały napływ na te tereny ludności wołoskiej. Wołosi lud starobałkański trudniący się pasterstwem przybył w Beskidy Zachodnie przez Orawę pod koniec XV lub na przełomie XV i XVI wieku osiedlając się wzdłuż górnego biegu rzek Soły i Skawy raz ich dopływów. W tzw. Tekach Schneidera znajdujących się w archiwum na Wawelu można przeczytać m.innymi, że aż do dóbr lanckorońskich... zachodziły wędrowne osady Wołochów,aby się tu osiedlić. Źródło : Bieńkówka przez siedem wieków Kraków 2003 Nazwa Palcza, po kolejnych akcjach osadniczych, pojawia się w dokumentach w 1551. Odtworzona wieś należała wtedy do parafii w Harbutowicach, chociaż znajdował się tutaj filialny kościółek. Lustracja dóbr królewskich z roku 1564 podaje, że we wsi było 18 kmieci na czynszu, którzy mieli nierówne role / w sumie 41 prętów tj. ok. 85 ha /, karczma, 13 gonciarzy, a także 11 zarębników / w tym 3 na tzw. wolniźnie /, 7 komorników. We wsi Palcza był także folwark sołtysi z 3 rolami różnej wielkości. W folwarku był tzw. dwornik i dworniczka, 2 dziewczyny do pracy, 2 pastuchów i chłopiec do gęsi. Rejestr poborowy z 1581 r. podaje, że Palcza należy do Parafii Najświętszego Imienia Maryi w Harbutowicach i wymienia 3 łany kmiece, 1 zagrodnika bez roli, 5 komorników z bydłem, 2 rzemieślników, 3 pręty roli / ok.6,5 ha/ 1i 11 zarębników. Nie wspomina natomiast o łanie sołtysim. W porównaniu z lustracja z roku 1564 ubyło 15 kmieci. Rejestr poborowy woj. krakowskiego z 1629 r. i 1680 podaje, że poboru dokonano z 3 ½ łana kmiecego, od 11 zagród zrębników z rolą, 1 zarębnika bez roli, 4 komorników z bydłem oraz 2 rzemieślników. Natomiast rejestr poborowy woj. krakowskiego z 1765 r. podaje, że we wsi Palcza jest 26 ról kmiecych, z których odrabiana jest pańszczyzna bydłem 1 1/2 dniówki, 4 zagród zarębników, którzy odrabiają pańszczyznę pieszo 1 1/2 dniówki oraz 2 zagrodników, którzy odrabiają pańszczyznę pieszo po jednej dniówce. We wsi był wtedy już młyn. Źródło : materiał własny Urzędu 20

Pod koniec istnienia dawnej Rzeczypospolitej Budzów i cała okolica były świadkami walk konfederatów barskich z wojskami carskimi. W roku 1771 konfederaci, pod dowództwem Dumourieza przybyli do Lanckorony. Od strony Myślenic zbliżało się wojsko rosyjskie pod dowództwem gen. Aleksandra Suworowa. Na pograniczu Palczy i Harbutowic, w miejscu zwanym dziś Groby, stoczyła się bitwa. Załoga konfederatów musiała ustąpić a ok.300 poległych w tej bitwie pogrzebano w pobliżu miejsca walki. W pobliżu jest kapliczka św. Michała ufundowana przez zbowidowców w dwusetną rocznicę bitwy konfederatów.na środku mogiły rośnie stara rozłożysta lipa. Około 2000 m. od mogiły znajduje się krzyż upamiętniający walki konfederatów. Około 1000 m. od mogiły znajduje się miejsce upamiętnione kamiennym obeliskiem, w którym ukrywała się ludność Palczy w okresie okupacji. Na wschód od Palczy przy szosie do Harbutowic znajduje się obelisk upamiętniający wybudowanie w maju 1895 r. przejścia przez górę zwanego od nazwiska ówczesnego c. k. Namiestnika Galicji oraz Marszałka Krajowego Przełęczą Badeniego Sanguszki. Źródło : materiały własne Urzędu Bieńkówka przez siedem wieków Kraków 2003 Budzów Oficjalny Portal Internetowy W roku 1774 ziemie te znalazły się pod panowaniem austriackim. W roku 1777 okoliczne wsie zakupiła księżna Franciszka z Krasińskich synowa króla Augusta III Sasa, by po 11 latach podarować je swojej córce Marii. W wyniku spadków i działów rodzinnych właścicielkami dalej była córka Marii Augusta, a w 1874 r. Cecylia Lubomirska. Sporządzony wówczas inwentarz posiadłości ustalił granicę między kluczem lanckorońskim, a makowskim wzdłuż linii lasów z usypaniem 3 kopców granicznych wzdłuż linii podziału i z wybiciem oznaczeń na drzewach. W kluczu lanckorońskim znajdowały się między innymi: Budzów, Baczyn, Jachówka, Palcza i Zachełmna. Z zapisów z wizytacji biskupiej z r. 1598 w Harbutowicach wiemy, że istniała szkoła parafialna do której uczęszczały dzieci ze wsi Palcza i Bieńkówka. Nauka jednak była zaniedbywana, panował ogólnie analfabetyzm i zacofanie. Chłopi nie 21

chcieli posyłać dzieci do szkół. Na początku wieku XX coraz więcej szkół powstawało, ale nie były one wykorzystywane. Budzowszczyzna ma również swój udział w zbójnickiej legendzie Beskidu Średniego. W latach trzydziestych XVIII w. znany był zbójnik Józef Baczyński ze Skawiny, a jego towarzyszami byli Józef i Wojciech Serglowie z Budzowa. Budzów, wraz z okolicznymi wioskami, w tym i Palcza, żywieckiego. należał do powiatu W roku 1924 utworzono nowy powiat z siedzibą w Makowie, w którego granicach znalazła się Sucha wraz z okolicznymi miejscowościami. Trwało to 10 lat do 1933 r. kiedy to powiat Maków zlikwidowano, a Sucha ponownie trafiła do powiatu żywieckiego. Źródło : Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Podbabiogórza Podbabiogórze 2005 2006 Pierwsza wojna światowa na tym terenie to pobór mężczyzn do wojska austriackiego, duże zubożenie wsi i liczne choroby. Druga wojna światowa też poczyniła duże straty mieszkańców,których wielu zginęło.granica między Rzeszą Niemiecką a Generalną Gubernią przebiegała wzdłuż linii Skawy. W początkach wieku XX, wsie należące do obecnej gminy Budzów miały różną przynależność administracyjną. Na przykład w r.1913 Budzów i Jachówka należały do powiatu myślenickiego, Zachełmna, Baczyn i Palcza do powiatu wadowickiego. W latach 1924 1932 Jachówka i Budzów należały do powiatu makowskiego. Do wybuchu II wojny światowej cała Budzowszczyzna należała do powiatu wadowickiego. Lata okupacji to przynależność do powiatu kalwaryjskiego. W okresie międzywojnia władze gminy miały siedzibę w Zembrzycach. Gmina Budzów w obecnym kształcie powstała jako gmina po likwidacji gromad w wyniku pierwszej reformy administracyjnej w 1972 r. 22

2.6 Określenie przestrzennej struktury Palczy Palcza, podobnie jak i inne sołectwa Gminy Budzów ma charakter rozproszonej budowy z dużą ilością przysiółków, rozsianych na różnych wzniesieniach, bez dużych skupisk zabudowy. Wieś ukształtowana jest wzdłuż dolin rzecznych i podstawowych ciągów komunikacyjnych. Ma charakter łańcuchowy. Zabudowa wsi w większości ma charakter wyraźnie oddzielonych przysiółków, złożonych z kilku do kilkunastu zagród. Przysiółki często oddalone są od siebie o kilkaset metrów i posiadają wzajemne połączenia drogami lokalnymi. Palcza, w części górnej, ma inny charakter zabudowy, albowiem wytworzyła się tam zwarta zabudowa. W budownictwie przeważają budynki wzniesione po 1950 r. Źródło : Studium uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Budzów Wspólną przestrzenią wyróżniającą sołectwo jest teren w pobliżu szkoły przy głównej drodze. Wśród zabudowań wyróżnia się Kościół z 1932 r pod wezwaniem Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, jedyny w rejonie Babiej Góry, który nosi to miano. Nieco powyżej kościoła w centrum wsi na wzgórzu jest cmentarz parafialny. 23

Zdjęcie nr 2: Kościół pod wezwaniem Matki Bożej Wspomożenia Wiernych Źródło: materiały własne autorów 24

3. INWENTARYZACJA ZASOBÓW SŁUŻĄCYCH ODNOWIE MIEJSCOWOŚCI 3.1 Zasoby przyrodnicze Naturalnym bogactwem całej Gminy Budzów są lasy, które zajmują ok. 40 % jej powierzchni. Pisząc o zasobach przyrodniczych Palczy niemożliwym jest ograniczenie się tylko do obszaru sołectwa. Cała Gmina Budzów, będąca w powiecie suskim ma cenny walor przyrodniczy, jakim jest Babiogórski Park Narodowy z najwyższym szczytem Beskidów Babią Górą 1725 m. n.p.m. Babiogórski Park Narodowy powołano do istnienia w 1954 r. W Parku zachowały się fragmenty prastarej puszczy karpackiej i pierwotny bór świerkowy. W Parku są następujące piętra roślinne: pogórze, regle dolny i górny oraz subalpejskie i alpejskie. UNESCO w 1977 r. nadało Babiogórskiemu Parkowi Narodowemu status rezerwatu biosfery i włączyło go do międzynarodowego programu Man and Biospfere a World Wildlife Fund /WWF / w 2001 r. uznał Babią Górę za jeden z trzydziestu obszarów priorytetowych w Karpatach. W masywie Babiej Góry jest ponad 600 gatunków roślin naczyniowych, prawie 200 gatunków mchów oraz liczne porosty, glony i wątrobowce, a także ponad 1100 gatunków grzybów. Wśród roślin są dwa gatunki, które poza masywem babiogórskim jako dziko rosnące nigdzie w Polsce nie występują. Jest to okrzyn jeleni / symbol parku / i rogownica alpejska. Można też spotkać bardzo rzadką roślinę - tocję alpejską oraz ok.70 gatunków roślin chronionych. Ponadto w masywie występuje 57 gatunków roślin wysokogórskich. Królestwo zwierząt na Babiej Górze reprezentuje 4481 gatunków i podgatunków, w tym 127 gatunków ptaków lęgowych. Z większych zwierząt, oprócz pojawiającego się tutaj niedźwiedzia i wilka, spotkać można jelenia, sarnę, rysia, lisa, wydrę i borsuka a z ptaków głuszca, cietrzewia, sóweczkę, włochatkę, płochacza halnego, siwernika i liczne gatunki dzięciołów. Faunę potoków reprezentuje pstrąg potokowy. Źródło : Maciej Matul w Kalendarzu 2008 Stowarzyszenie Podbabiogórze Zawoja 2008 25

3.2 Dziedzictwo kulturowe Na terenie gminy, w każdym sołectwie, znajdują się stanowiska archeologiczne z różnych okresów chronologicznych np. neolitu, epoki kamiennej, wczesnego brązu, późnego okresu rzymskiego czy późnego i wczesnego średniowiecza. Do czasów współczesnych, w gminie Budzów zachowało się niewiele zabytków, są to głównie kościoły i kaplice z dawnym wyposażeniem, kapliczki i figurki przydrożne oraz zabudowania dworskie i chłopskie. W Palczy znajduje się kapliczka w tzw. Motylowskim Potoku z 1908 r. z figurką Matki Bożej z poprzedniej strawionej przez pożar kapliczki o drewnianej konstrukcji. Wedle legendy figurkę Matki Bożej przyniosła do wsi wezbrana woda z otaczających gór. W ewidencji zabytków Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie figurują w Palczy: kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych 1932r. obelisk Sanguszków z I ćwierćwiecza XIX w. 2 Kościół pod wezwaniem Matki Bożej Wspomożenia Wiernych to pierwotnie była kaplica wzniesiona w latach końcowych XIX w., którą następnie rozbudowano w latach pięćdziesiątych. Stare dokumenty podają, że już w XIV w. istniał we wsi drewniany kościółek pod wezwaniem św. Mikołaja. Był to kościółek filialny parafii pod wezwaniem Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Lanckoronie. W XVIII w. wzniesiono ponownie nowy drewniany kościółek. Palcza jako parafia występuje od 1982 r. W kościele znajduje się stary obraz Matki Bożej z XIX wieku. 2 Zaświadczenie Małopolskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie z 11 października 2005 roku 26

Zabytkiem w Palczy jest też leśniczówka w przysiółku Groby. Leśniczówka ta w XIX wieku byłą częścią składową istniejącego w tym miejscu folwarku. Folwark ów wzniesiony był przez ówczesnych właścicieli - książąt Montleart. Przy jego budowie korzystano z budulca pozostałego po zrujnowanej siedzibie starostwa lanckorońskiego. W ewidencji obiektów zabytkowych figuruje wiele domów niektóre już nieistniejące bądź rozebrane. Ewidencja nie jest kompletna, ponieważ nie uwzględniono w niej wielu przydrożnych krzyży oraz kapliczek i wymaga przeprowadzenia aktualizacji, tym nie mniej jest interesująca. 3.3 Obiekty i tereny Cała Gmina Budzów ma ładne tereny widokowe oraz łatwe do wędrówek tereny. Połacie terenów w większości są odkryte choć w niektórych miejscach bardzo atrakcyjnych widokowo przysłonięte krzewami. Przez Gminę Budzów przebiegają cztery szlaki piesze : Chełm Wschodni Przełęcz Mysia Lasek Budzów Zmazówka Przełęcz pod Makowską Górą. Jest to szlak zielony o długości 8,5 km. Groby Przełęcz Sanguszki Krowia Góra Hujówka Babica Zachodnia Bieńkówka U Koska Koskowa Góra. Jest to szlak niebieski o długości 10,8 km. Ruskówka Dolina Harbutówki Chodnikówka Babica Zachodnia. Szlak czarny o długości 2,5 km. Chełm Chełm Wschodni Palcza Moskałówka Hujówka Babica Zachodnia Babica. Jest to szlak czerwony o długości 12,8 km. 27

Łącznie szlaki piesze mają długość 34,6 km. Z uwagi na udogodnienia drogowe jest rozważane przekwalifikowanie pieszego szlaku zielonego na rowerowy. Na cały teren Podbabiogórza, w tym i na Gminę Budzów, został w 2007 r. wrysowany plan ekomuzealnego szlaku rowerowego Szlakiem atrakcji i produktów lokalnych Podbabiogórza prowadzący m.in. po ciekawych miejscach związanych z dziedzictwem kulturowym regionu. W całej Gminie Budzów zaproponowano łącznie 49,5 km tras. Bardzo atrakcyjną byłaby trasa Szlak okrężny Gminy Budzów, która w całości pokrywałaby się z istniejącymi szlakami PTTK. Szlak ten miałby 31,5 km i wiódłby po ciekawych i atrakcyjnych miejscach. Po drodze można byłoby podziwiać : Budzów: Kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia, neoromański, ołtarzu z łaskami słynącym obrazem Matki Bożej Pocieszenia; XIX wieczne nagrobki na cmentarzu parafialnym; dawny dwór z XIX w. obecnie leśniczówka; w gimnazjum - Regionalna Izba Pamięci; obelisk upamiętniający, posadzenie przez dzieci szkolne, drzewek wolności z okazji 10 lecia odrodzonej Polski / 1918-1928 /; pomnik poległych za Ojczyznę w latach 1914-1920 ustawiony w 10 lecie odrodzonej Polski ; pomnik poległych za Ojczyznę postawiony w 2006 r.; Grzbiet Chełmu punkt widokowy; Przełęcz w grzbiecie Chełmu, przy drodze z Zachełmnej do Stroń kamienna figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej / 1818 /; Palcza kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Wspomożenia Wiernych / lata trzydzieste XX wieku /; kamienna figura Chrystusa Frasobliwego / 1 połowa XIX w./; murowana kapliczka domkowa / XIX?/; Grzbiet Działu punkt widokowy; 28

Bieńkówka przy szosie, w odległości kilometra od szlaku, kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy, barokowy z 1793 r., w ołtarzu głównym słynący łaskami obraz Matki Bożej Bieńkowskiej ; obelisk 1000 lecia państwa polskiego z 1964 r.; tablica pamiątkowa poświęcona pamięci tutejszego działacza Józefa Rusina / zm. 1927 r. /; obelisk poległych na froncie w 1939 r./ 2001 /; Os. Łazy pod Koskową Górą murowana tabliczka domkowa III upadku Pana Jezusa z kamienną figurą Chrystusa Upadającego pod Krzyżem / XIX / ; kamienny krzyż / XIX?/; drewniany krzyż z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego/ współczesny Koskowa Góra punkt widokowy; Przysłopski Wierch kamienna kapliczka wnękowa z rzeźbą Serca Jezusa / 1930 /; Os.Bryndzówka kapliczka upamiętniająca miejsce złożenia przysięgi przez żołnierzy oddziału AK Chełmek wchodzącego w skład zgrupowania Chełm / 2004 /; Os. Makowska Góra na starej lipie kapliczka szafkowa i tablica upamiętniająca walki żołnierzy batalionu AK Surowiec / 2006/ ; kamienna figura Matki Bożej z Dzieciątkiem / 1880 / 29

Os. Zagórze Plan Odnowy Miejscowości-Palcza / przy czarnym szlaku w odległości ok.800 m./ - Pomnik Ofiar Zagórza, upamiętniający niemiecką pacyfikację z kwietnia 1944 r./. Źródło : Koncepcja systemu tematycznych tras turystycznych i edukacyjnych na Podbabiogórzu, Sucha Beskidzka 2008 3.4 Infrastruktura społeczna 3.4.1 Oświata W Palczy jest: - Zespół Szkolno-Przedszkolny z liczbą 138 uczniów, w tym: Przedszkole 25 dzieci Szkoła 113 uczniów / dane na rok szkolny 2007/2008 / Młodzież uczęszcza do Gimnazjum w Budzowie, a dalsze kształcenie odbywa się poza gminą w pobliskich miastach. Źródło : dane własne Urzędu 3.4.2 Pomoc społeczna i bezpieczeństwo publiczne W Budzowie działa Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej W 2007 roku liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej wyniosła 128, w tym 311 osób. Powody przyznania pomocy społecznej z podziałem na sołectwa zostały przedstawione w poniższej tabeli. 30

Tabela nr 7: Ilość rodzin otrzymujących pomoc społeczna oraz powody jej przyznania w poszczególnych sołectwach Powody Ubóstwo Bezro Niepeł Długotrw Bezradność w Alkoh Trudności w bocie nospra ała sprawach olizm przystosowaniu wność choroba opiekuńczo do życia po wychowawczych opuszczeniu i prowadzenia zakładu karnego gospodarstwa domowego Sołectwo Rodziny niepełne Rodziny wielodzietne Budzów 34 21 14 4 5 15 3 1 Baczyn 4 2 4 1 1 1 0 0 Bieńkówka 24 9 15 4 0 8 2 0 Jachówka 21 10 10 0 0 5 2 0 Palcza 7 4 3 1 2 5 0 0 Zachełmna 15 10 9 1 1 5 1 0 Źródło: Dane własne Urzędu Na ternie Gminy Budzów jest posterunek Policji zlokalizowany w Centrum Budzowa. Swoim zasięgiem obejmuje gminę Budzów i gminę Zembrzyce. 3.4.3 Zdrowie W Palczy nie ma Ośrodka Zdrowia. Mieszkańcy korzystają z Ośrodków w Budzowie, gdzie znajduje się Samodzielny Publiczny zakład Opieki Zdrowotnej Ośrodek Zdrowia z liczbą pacjentów 4990 osób. W Budzowie istnieje Niepubliczny Gabinet Stomatologiczny W Budzowie jest też apteka. 31

Nie ma szpitala ani pogotowia ratunkowego, a mieszkańcy odwożeni są w nagłych przypadkach do Suchej Beskidzkiej lub innych większych miast 3.4.4 Kultura W gminie funkcjonuje Gminna Biblioteka i Ośrodek Animacji Kultury Gminy Budzów z siedzibą w Palczy. Gminna Bibliotek Publiczna w Palczy ma filie w: Baczynie Bieńkówce Budzowie Jachówce Zachełmnej Księgozbiór biblioteki liczy 58 729 książek (beletrystyka dla dzieci, dorosłych, książki popularnonaukowe) i 55 broszur wg stanu na 31 grudnia 2007 r. W 2007 roku zarejestrowano łącznie w bibliotekach 2 049 czytelników. Ogółem wypożyczono łącznie 48 069 książek, w tym 41 936 na zewnątrz i 6 133 na miejscu (w czytelniach). Biblioteka posiada 119 zbiorów specjalnych (materiały audiowizualne i zbiory elektroniczne). Ogółem wypożyczono 5 214 zbiorów specjalnych, w tym 74 zbiory audiowizualne, 366 zbiory elektroniczne CD, 4 774 zbiory elektroniczne Internet. Przy bibliotekach w Palczy, Baczynie, Budzowie, Jachówce i Bieńkówce działają sale komputerowe z stałym i darmowym dostępem do Internetu dla mieszkańców gminy. Sale komputerowe wyposażone są w 24 komputery, z których 20 podłączonych jest do sieci ze stałym dostępem do Internetu. Z Internetu skorzystały 4774 osoby. 32

W skład organizacyjny Ośrodka Animacji Kultury wchodzą: Warsztaty Plastyczne w Jachówce Klub 4H w Bieńkówce Klub 4H w Budzowie Klub 4H w Jachówce Koło Gospodyń Wiejskich w Baczynie Koło Gospodyń Wiejskich w Bieńkówce Koło Gospodyń Koło Wiejskich w Budzowie Koło Gospodyń Wiejskich w Jachówce Orkiestra Dęta SYGNAŁ w Budzowie Orkiestra Dęta w Bieńkówce Zamierzeniem Biblioteki i Ośrodka Animacji Kultury jest utworzenie zespołu regionalnego. KLUBY 4H: Przy bibliotekach w Budzowie, Bieńkówce i w Jachówce działają Młodzieżowe i Dziecięce Kluby 4H. Uczestnicy Klubów spotykają się co najmniej raz na miesiąc. Podczas spotkań uczestniczą w warsztatach plastycznych, kulinarnych i innych. Biorą udział w gminnych i powiatowych imprezach kulturalnych. Wyjeżdżają na warsztaty i wycieczki krajoznawcze. Liczba osób działających w Klubach w 2007 roku - 46 dzieci. Koła Gospodyń Wiejskich i Orkiestry Dęte zajmują się pielęgnowaniem, kultywowaniem i propagowaniem lokalnych zwyczajów i tradycji, kultywowaniem lokalnych obrzędów, propagowaniem potraw regionalnych. Koła Gospodyń organizują również kursy gotowania i pieczenia dla młodzieży gminy, zajęcia bibułkarstwa i hafciarstwa dla dzieci przedszkolnych. Podczas lekcji orkiestr dętych, uczy się młodych adeptów gry na instrumentach dętych. Źródło: Strategia Rozwoju Gminy Budzów Budzów 2008-07-06 33

Historii tradycji i dorobku artystycznego Budzowa i całego Podbabiogórza nie sposób nie łączyć z Makowem Podhalańskim i powstałą tam w 1896 r. Krajową Szkołą Hafciarstwa która po 1945 r. stała się Spółdzielnią Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Makowianka i drugim znanym z tradycji artystycznej wytwórczości ośrodkiem Stryszawą, która jest jednym z najważniejszych centrów zabawkarstwa ludowego w Polsce. Zachowanie tradycyjnej sztuki ludowej oraz popularyzację twórczości artystycznej pielęgnują Ośrodki Kultury w tym i Ośrodek Animacji Kultury Budzów z siedzibą w Palczy, organizując czasowe wystawy twórców ludowych, prezentując prace i zachowując przez to starą tradycję. Również Stowarzyszenie Twórców Ludowych przyczynia się do podtrzymywania bogatych tradycji sztuki ludowej. W Suchej Beskidzkiej bardzo ważna rolę pełni Galeria Sztuki Zamek i Mała Galeria Regionalna mieszcząca się w siedzibie Babiogórskiego Parku Narodowego. Prace miejscowych twórców można podziwiać na stałej ekspozycji etnograficznej w Izbie Regionalnej w Suchej Beskidzkiej. W Palczy mieszka ludowy artysta rzeźbiarz Pan Jan Chwała. Jest samoukiem. Rzeźbi głównie figurki sakralne aniołki i świętych. Bardzo cenną inicjatywą związaną z całym Regionem Babiogórskim jest powołanie Ekomuzeum otwartego muzeum tematycznego z rozproszonymi w terenie eksponatami obiektami, które tworzą żywą kolekcję wartości przyrodniczych i kulturowych oraz prezentują dorobek jego mieszkańców. 3.5 Infrastruktura techniczna Trzonem układu drogowego w gminie Budzów są dwie drogi: wojewódzka Nr 956 Zembrzyce Budzów Biertowice, łącznica do drogi krajowej Nr 28 w Zembrzycach i powiatowe Nr 04234 łącząca Budzów, Stróże do Myślenic. Gmina położona jest na uboczu w stosunku do ważniejszych tras, jakimi są trasy Kraków Zakopane oraz Wadowice Sucha Beskidzka Maków Podhalański Zakopane i Nowy Sącz. 34

Droga wojewódzka jest uciążliwa dla gminy ze względu na duży ruch samochodowy i wynikające stąd skażenie środowiska oraz szczególne ograniczenia swobody ruchu lokalnego. W gminie nie ma komunikacji kolejowej. Drogi ponadlokalne mają wyasfaltowana nawierzchnię, jednak wymagają modernizacji ze względu na konieczność poszerzenia pasa drogowego, łagodzenia łuków, budowy chodników. Drogi te pełnią równocześnie funkcje komunikacji regionalnej i lokalnej. Centralny węzeł komunikacyjny znajduje się w centrum Budzowa. Długość dróg gminnych wynosi obecnie 67km o utwardzonej nawierzchni. Jedynym środkiem komunikacji masowej na terenie gminy jest PKS, który łączy gminę z większymi miastami. Gmina w 20% ma zabezpieczony pobór wody z lokalnych studni. Na terenie gminy nie ma jednolitego systemu zaopatrzenia w wodę. Jeden zbiorczy wodociąg o długości 700mb. znajduje się w sołectwie Budzów-Centrum i zaopatruje w wodę znaczną jego część. W gminie brak jest zbiorczej kanalizacji sanitarnej i oczyszczalni ścieków, co jest dużym problemem ekologicznym. Problem nieczystości płynnych rozwiązywany jest poprzez gromadzenie ścieków w zbiornikach bezodpływowych. Jedynie na terenie części Budzowa ścieki z obiektów użyteczności publicznej odprowadzane są do biologicznej oczyszczalni ścieków biobloku o przepustowości 16m 3 /dobę i po oczyszczeniu spuszczane do rzeki Paleczki. Na terenie gminy jest 0,5 km kanalizacji sanitarnej. Projektowana budowa kanalizacji sanitarnej będzie miała 35 km długości kolektora głównego oraz 60 km sieci rozdzielczej bez przykanalików. Gmina nie jest obecnie zgazyfikowana centralnie. Na terenie Gminy Budzów 100% mieszkańców objętych jest systemowa zbiórką odpadów komunalnych. W gminie prowadzi się selektywna zbiórkę odpadów od 2000r. Surowce wtórne zbierane są po segregacji u źródła na trzy asortymenty odpadów. Poza tym w punktach centralnych sołectw znajdują się kontenery na komunalne odpady zmieszane. 35

Na terenie gminy Budzów nie prowadzi się selektywnej zbiórki odpadów niebezpiecznych, budowlanych i wielkogabarytowych. Szczególnym zagrożeniem są tzw. dzikie składowiska odpadów, zwłaszcza w lasach, w jarach, w pobliżu cieków wodnych, w strumykach i potokach. Zdecydowanie zanieczyszcza to wody i degraduje gleby ale też i negatywnie wpływa na wizerunek Gminy i jej estetykę. Przez teren gminy nie przebiegają linie wysokiego napięcia. Energia dostarczana jest do wszystkich zabudowań w gminie i zapewnia pełne zaopatrzenie. Gmina Budzów włączona jest w sieć Telekomunikacji Polskiej. Telefonia bezprzewodowa jest też obecna na terenie prawie całej gminy. Bolączką jest, w zdecydowanej większości, brak dostępu do szerokopasmowego Internetu. Źródło : Strategia Rozwoju Gminy Budzów 2008 2020 Budzów 2008 3.6 Gospodarka i rolnictwo Na terenie gminy Budzów brak jest przemysłu oraz uciążliwego dla środowiska rzemiosła lub usług. Również działalność gospodarcza na obszarze gmin sąsiednich nie powoduje pogorszenia stanu środowiska naturalnego na ternie gminy. W Gminie funkcjonuje Zakład Produkcyjny Nr 2 Wytwórnia Wyrobów z Lateksu Pol-Gum w Krakowie we wsi Palcza. Zakład produkuje rękawice chirurgiczne i inne wyroby z przeznaczeniem medycznym. Zakład zatrudnia 29 osób, w tym 19 kobiet. Do większych firm na terenie gminy można zaliczyć również: Wyrób Okleiny Pana Andrzeja Plichty z Palczy, P.P.U.H. SECO Pana Czesława Sikory, F.P.H.U. HAKE Pana Roberta Hake z Baczyna, Firma Produkcyjna oraz Ogólne Usługi Leśne Pani Doroty Szczepaniak z Bieńkówka, P.P.H.U. GREG Pani Moniki Matulskiej z Budzowa, Stolarstwo Pana Stanisława Burligi z Jachówki. Pracodawcą jest również samorząd terytorialny, instytucje kultury, oświata i osoby prowadzące działalność gospodarczą. 36

W gminie jest zarejestrowanych 369 podmiotów gospodarczych. Ich strukturę branżową przedstawia poniższa tabela: Tabela nr 8 : Struktura branżowa podmiotów gospodarczych Gminy Budzów. BRANŻA ILOŚĆ ZAREJESTROWANYCH Budownictwo 132 Działalność handlowa 58 Produkcja z łuby dartej, produkcja palet PODMIOTÓW 127 Mechanika pojazdowa 12 Transport, usługi koparką 13 Produkcja mebli 14 Krawiectwo 5 Usługi leśne 6 Fryzjerstwo 2 RAZEM 369 Źródło: materiały własne Urzędu Gminy W poszczególnych sołectwach działalność gospodarcza wygląda następująco: Wykres nr 6: Ilość podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w poszczególnych sołectwach 38 30 20 126 Bieńkówka Budzów Baczyn 26 Jachówka Palcza 129 Zachełm Źródło : materiał własny Urzędu 37

W Gminie funkcjonują cztery gospodarstwa agroturystyczne: 1. Gospodarstwo Teresa Leśko Talaga, oferujące dla gości pokoje w drewnianym domku, z kuchnią i łazienką oraz zdrową żywność. Dostępne jest również miejsce na ognisko lub grill. Turyści mają możliwość jazdy konnej oraz przejażdżek bryczką. 2. Gospodarstwo Józefa Jopek oferuje pokoje z oddzielna łazienką oraz obiady przygotowywane w oparciu o własne produkty. Istnieje możliwość rozbicia namiotu oraz zorganizowania ogniska. 3. Gospodarstwo Helena Ręćkowska z Budzowa 220 - oferujące 3 pokoje w drewnianym domku z kuchnią i łazienką. 4. Gospodarstwo Elżbieta Lenik zamieszkała w Bieńkówce 453 oferujące 4 pokoje. Taka sytuacja korzystnie wpływa na stan środowiska naturalnego, ale generuje też bezrobocie, ponieważ poza opisanymi powyżej pracodawcami i rolnictwem, rynek nie jest w stanie wchłonąć nadmiaru rąk do pracy. Źródło : Strategia Rozwoju Gminy Budzów 2008 2020 Budzów 2008 Tabela nr 9: Ilość bezrobotnych w 2007 roku, z podziałem na gminy i ich procentowy udział w całej populacji bezrobotnych w powiecie oraz szacunkowa stopa bezrobocia Gmina Ilość Udział Udział Udział bezrobotnych kobiet kobiet w % Budzów 238 161 67,6 9,7 Bystra-Sidzina 135 100 74,0 5,5 Jordanów gmina miejska 131 88 67,2 5,4 Jordanów gmina wiejska 229 158 69,0 9,4 bezrobotnych w całej w % Maków Podhalański 494 340 68,8 20,2 Stryszawa 377 249 66,0 15,4 Sucha Beskidzka 383 206 53,8 15,6 Zawoja 274 180 65,7 11,2 Zembrzyce 185 112 60,5 7,6 populacji 38

RAZEM 2446 1594 65,2 100 Źródło: Dane PUP Sucha Beskidzka Tabela nr 10: Szacunkowa stopa bezrobocia w poszczególnych gminach w latach 2006 i 2007 Gmina Rok 2006 Rok 2007 Różnica Szacunkowa stopa bezrobocia % Szacunkowa stopa bezrobocia % +/- w % Budzów 9,1 7,9-1,2 Bystra - Sidzina 5,0 5,4 +0,4 Jordanów gmina miejska 7,5 6,1-1,4 Jordanów gmina wiejska 5,8 5,9 +0,1 Maków Podhalański 9,8 8,2-1,6 Stryszawa 10,2 8,9-1,3 Sucha Beskidzka 10,1 9,6-0,5 Zawoja 10,2 8,9-1,3 Zembrzyce 9,4 9,0-0,4 Powiat 8,7 7,9-0,8 Źródło: Dane PUP Sucha Beskidzka 39

Wykres nr 7: Szacunkowa stopa bezrobocia w poszczególnych gminach w latach 2006 i 2007r 12 10 Stopa % 8 6 4 2 0 Budzów Bystra- Sidzina Jordanów gm. Miejska Jordanów gm. Wiejska Maków Podhalański Stryszawa Sucha Beskidzka Zawoja Zembrzyce Powiat Rok 2006 Rok 2007 Źródło: Dane PUP Sucha Beskidzka Tabela nr 11: Struktura bezrobotnych według wykształcenia w 2006 i 2007 roku. w powiecie suskim. Wykształcenie Ilość osób Udział % Ilość osób Udział Różnica bezrobotnych w 2006 2006 bezrobotnych w 2007 % 2007 +/- w % Wyższe 134 5,0 138 5,6 +0,6 Policealne i średnie 666 24,8 577 23,6 +1,2 zawodowe Średnie 273 10,2 238 9,7-0,5 ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe 869 32,4 795 32,6 +0,2 Gimnazjalne i 740 27,6 698 28,5 +0,9 poniżej RAZEM 2682 100,00 2446 100,00 0,0 Źródło: Dane PUP Sucha Beskidzka 40

Wykres nr 8: Struktura bezrobotnych według wykształcenia w 2006 i 2007r roku w powiecie suskim 35 30 25 % 20 15 10 5 0 Gimnazjalne Zawodowe Średnie ogólne Policealne Wyższe Rok 2006 Rok 2007 Źródło: Dane PUP Sucha Beskidzka Szczególne znaczenie dla lokalnego rynku pracy posiada rzemiosło i usługi. W strukturze ilościowych firm zdecydowanie przeważają małe i średnie przedsiębiorstwa. Wiele instytucji okołobiznesowych świadczy pomoc dla przedsiębiorców np. Samorządowe Centrum Przedsiębiorczości, które prowadzi Fundusz Pożyczkowy, Powiatowe Forum Przedsiębiorców i inne. Celem tego Stowarzyszenia jest poprawa konkurencyjności lokalnej gospodarki poprzez wspieranie rozwoju małych i średnich firm, tworzenie nowych miejsc pracy i rozwój zasobów ludzkich Gmina Budzów pod względem dominującej dziedziny produkcji ma charakter rolniczy. Gospodarka rolna prowadzona jest przez indywidualne gospodarstwa rodzinne. Zdecydowanie przeważają grunty stanowiące własność prywatną, jest to ok. 84% ogólnej powierzchni gminy. Generalnie ziemia rolnicza gminy jest niskiej jakości i przydatności produkcyjnej, a większość użytków rolnych należy do klasy bonitacyjnej IV (46,85%) i V (33%). Tylko lokalnie występują małe obszary gleby III klasy bonitacyjnej. W Budzowie 41

dominują gleby brunatne, kwaśne, a w dolinach rzek występują mady górskie. Pod względem przydatności rolniczej zdecydowanie przeważa kompleks owsiano ziemniaczany górski (ok. 60% ogółu gruntów rolnych). Tabela nr 12: Powierzchnia i użytkowanie gruntów Powierzchnia gruntów w ha W tym w procentach Użytki rolne Grunty Łąki i Sady orne pastwiska Ogółem Lasy Pozostałe grunty i nieużytki POWIAT 67293 31,4 0,5 12,0 43,9 48,7 7,3 Budzów 7341 46,9 0,8 4,6 52,3 41,5 6,2 Bystra- Sidzina Jordanów - gmina Jordanów - miasto Maków Podhalański 8043 31,8 0,5 7,6 39,9 54,6 5,4 9239 45,6 0,7 7,1 53,4 40,4 6,2 2092 50,8 1,1 4,8 56,7 34,4 8,8 10894 23,4 0,3 20,0 43,7 46,9 9,5 Stryszawa 11324 21,8 0,1 21,6 43,5 47,6 8,9 Sucha Beskidzka 1491 22,4 3,1 25,5 51,0 27,5 21,5 Zawoja 12880 22,0 0,0 8,8 30,8 65,8 3,3 Zembrzyce 3990 43,0 0,8 5,7 49,5 37,6 12,9 Źródło: www.powiatsuski.pl Część gruntów rolnych jest zmeliorowana, a w gminie zdrenowano ponad 300 ha gruntów w okolicach Budzowa, Palczy i Zachełmnej. 42

Struktura powierzchniowa indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie Budzów przedstawia się następująco: Tabela 13 : Struktura powierzchniowa indywidualnych gospodarstw rolnych w gminie Budzów. Ilość gospodarstw Sołectwo Do 1 ha 1 2 ha 2 5 ha 5 7 ha 7 10 ha Powyżej 10 ha Budzów 281 63 246 53 9 2 654 Baczyn 93 17 86 46 5-247 Bieńkówka 225 32 181 108 36 5 587 Jachówka 135 18 102 54 24 5 338 Palcza 125 37 118 22 4-306 Zachełmna 41 9 60 35 7-152 RAZEM RAZEM 900 176 793 318 85 12 2 284 Udział procentowy 39,40 7,71 34,72 13,92 3,72 0,53 100,00 Źródło: www.powiatsuski.pl 43

3.7 Kapitał społeczny i ludzki Plan Odnowy Miejscowości-Palcza Środowisko Palczy tworzą mieszkańcy, którzy starają się polepszać stale warunki bytowe na tym szczególnym, ze względu na ukształtowanie terenie. Większość utrzymuje się głównie z rolnictwa i z prowadzonej działalności gospodarczej. Niestety największą grupę bezrobotnych stanowią ludzie młodzi w wieku produkcyjnym. Są też rodziny wielodzietne i inne z różnych powodów żyjące w warunkach trudnych i ubóstwie i zmuszone są losowo do korzystania z pomocy opieki społecznej. Mieszkańcy potrafią być zatroskani o lepszy byt i wizerunek swojej małej Ojczyzny, integrują się w celu aktywnego uczestnictwa dla uatrakcyjnienia swojej pięknej miejscowości. Potrafią tworzyć rękodzieło ludowe, szanować tradycje i dążyć do nowoczesności. Są zdolni do zaangażowania się w społeczne działania na terenie swojej wsi stanowiąc cenny jej kapitał. Szczególnie prężnie działa Rada Sołecka i Rada Rodziców organizując wiele uroczystości. We wsi są też osoby posiadające pasieki pszczele. 44

4. SWOT SWOT jest to metoda diagnozy sytuacji społeczności lokalnej. Nazwa techniki pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: S - strengths - Silne strony, atuty ZASOBY GMINY W - weakness - Wady, słabe strony ZASOBY GMINY O - opportunities - Okazje, możliwości, szanse OTOCZENIE GMINY T - threats - Trudności, zagrożenia OTOCZENIE GMINY W celu uzyskania jasnej analizy traktuje się atuty i słabe strony jako czynniki wewnętrzne, czyli innymi słowy punkty widzenia społeczności lokalnej na które ta społeczność ma wpływ. 45

Czynniki zewnętrzne to szanse i zagrożenia, które znajdują się w otoczeniu sołectwa i to zarówno bliskim jak i dalszym. MOCNE STRONY kompetentne władze gminy atrakcyjne położenie zachęcające do rozwoju działalności turystycznej doświadczenie samorządu w pozyskiwaniu środków pomocowych dobrze rozwinięta sieć szlaków turystyki pieszej i rowerowej z atrakcjami Ekomuzeum walory krajobrazowo-turystyczne dobry klimat czyste powietrze wysoki stopień zalesienia gminy utrzymywanie tradycji starych zanikających zawodów (wikliniarstwo, wyroby z łuby, hafciarstwo). SZANSE możliwość pozyskiwania środków z funduszy Unii Europejskiej budowa zbiornika retencyjnego Świnna Poręba uatrakcyjnieniem całego terenu ożywienie gospodarcze bliskość centrów pielgrzymkowych: Wadowice, Kalwaria Zebrzydowska i historycznych Oświęcim SŁABE STRONY brak miejsc pracy, szczególnie oferty dla młodych ludzi ograniczone własne środki finansowe gminy niewielka liczba gospodarstw agroturystycznych brak dostępu do szerokopasmowego Internetu proces starzenia się społeczeństwa ZAGROŻENIA dobre zarobki za granicą powodujące migrację wykształconej młodzieży, szczególnie ze znajomością języków obcych brak rozwiązań systemowych w zakresie zwalczania bezrobocia obarczanie samorządów lokalnych kolejnymi zadaniami w 46

dobre połączenia z większymi miastami współpraca międzyregionalna i międzynarodowa. Plan Odnowy Miejscowości-Palcza nieproporcjonalnej wielkości w stosunku do wysokości przekazywanych środków finansowych pogłębiające się ubożenie społeczeństwa oddalenie miejsca kształcenia młodzieży od domu rodzinnego 5. OPIS PLANOWANYCH ZADAŃ L Nazwa p. zadania 1. Budowa boiska sportowego Cel zadania Przeznaczenie Harmonogram realizacji Kwota Beneficjent - -dla 2008-2013 500.000 Środki uatrakcyjnienie mieszkańców; unijne organizacji -dla członków czasu wolnego klubów dzieci, sportowych; młodzieży i -dla dorosłych; sportowców- -propagowanie gości spoza sportu jako gminy; podstawy zdrowego życia; -umożliwienie 47

rozwoju Plan Odnowy Miejscowości-Palcza zainteresowań sportowych i pozyskiwania talentów sportowych; -organizowanie współzawodnict wa sportowego i współpracy pozagminnej; -pozyskanie terenu na imprezy masowe lokalne i pozagminne; 2. Remont dróg poprawa stanu -dla 2009-2013 900.000 Środki gminnych w bezpieczeństwa mieszkańców; własne sołectwie w gminie; -dla Palcza 5 km -polepszenie przyjezdnych, warunków turystów, komunikacyjny gości; ch; -umożliwienie stworzenia dogodnych połączeń między przysiółkami; 3. Rozbudowa -propagowanie -dla dzieci, 2010-2015 1.000.000 Środki infrastruktury zdrowego stylu młodzieży i Własne turystycznej, życia; dorosłych Środki z 48

budowa ścieżek rowerowych oraz szlaków turystycznych 4. Termomodern izacja obiektów użyteczności publicznej -przygotowanie infrastruktury turystycznej jako polepszenie oferty turystycznej; -organizacja i wykorzystanie czasu wolnego przez mieszkańców i gości; -podniesienie walorów estetycznych miejscowości; -realizacja zadań proekologiczny ch; -wprowadzenie oszczędności w systemie grzewczym; -poprawa warunków socjalnych pracowników i petentów w obiektach użyteczności publicznej; Plan Odnowy Miejscowości-Palcza mieszkańców; funduszy -dla turystów; unijnych -dla 2010-2013 500.000 Środki pracowników własne, i petentów; WFOŚ -dla gości; -dla mieszkańców; 49

5. Wykonanie -szukanie -dla Plan Odnowy Miejscowości-Palcza 2010-2013 2.000.000 Środki instalacji oszczędności i korzystającyc własne, systemu rezerw w h z budynków środki słonecznego zakresie użyteczności unijne, ogrzewania ogrzewania publicznej, środki wody w wody; mieszkańców WFOŚ budynkach -wykorzystanie i użyteczności najnowszych pracowników publicznej źródeł energii; tych -realizacja budynków; zadań proekologiczny ch; 6. Rozbudowa i -poprawa -dla 2010-2013 100.000 Środki modernizacja warunków mieszkańców, własne oświetlenia bezpieczeństwa turystów, ulicznego w w Palczy; gości; Palczy (30 -uatrakcyjnienie opraw) wizerunku Palczy jako miejscowości; - wyeksponowani e walorów estetycznych ulic; 50

6. OPIS ZADANIA PRIORYTETOWEGO Budowa boiska sportowego Zdjęcie nr 3: Boisko sportowe w Palczy Źródło: materiał własny autorów W sołectwie Palcza jest możliwość i konieczność wybudowania boiska sportowego, albowiem są warunki techniczne i osoby zaangażowane w budowę tego typu obiektu. By jednak boisko zyskało poziom wg najnowszych standardów, potrzeba odpowiednich przygotowań i utwardzenia gruntu, a także zakup koniecznych i niezbędnych urządzeń sportowych z atestami. By móc przechowywać sprzęt sportowy, 51