Seria: Wykłady z Socjologii, t. 1 Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Piotr Sztompka Redaktor prowadząca: Anna Raciborska Redakcja: Małgorzata Dziurdzik, Magdalena Michalska Korekta: Magdalena Michalska Projekt okładki: Katarzyna Juras Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Spółka z o.o. 2004, 2007 ISBN 978-83-7383-245-9 Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 022 826 59 21, 022 828 95 63, 022 828 93 91 dział handlowy: jak wyżej w. 108 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl http://www.scholar.com.pl Wydanie nowe rozszerzone Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski) Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN Sp. z o.o.
Spis treści Przedmowa................................................. 9 Rozdział 1. Struktura społeczna............................... 12 1.1. Społeczeństwo a struktura społeczna......................... 13 1.2. Przykłady definicji......................................... 16 1.3. Próba systematyzacji...................................... 19 1.4. Teoretyczna refleksja a wyniki badań.......................... 23 1.5. Podsumowanie........................................... 23 Rozdział 2. Zróżnicowanie i nierówności społeczne............... 25 2.1. Zróżnicowanie społeczne................................... 25 2.2. Nierówności społeczne..................................... 27 2.3. Nierówności w aspekcie moralnym............................ 30 2.4. Empiryczna ilustracja nierówności dochodów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej...................... 35 2.5. Podsumowanie........................................... 37 Rozdział 3. Stratyfikacja...................................... 38 3.1. Stratyfikacja a nierówności społeczne......................... 38 3.2. Trzy tradycje............................................ 41 3.2.1. Weber............................................. 41 3.2.2. Warsztat badań terenowych........................... 44 3.2.3. Funkcjonalna teoria uwarstwienia....................... 49 3.3. Podsumowanie........................................... 51 Rozdział 4. Klasy społeczne................................... 53 4.1. Definiowanie klasy społecznej w terminach statusu.............. 54 4.2. Weber i Marks przesłanki teorii............................. 57 4.3. Kwestia stopniowalności i formowanie się klas.................. 62 4.4. Niezrealizowana prognoza rewolucji.......................... 65 4.5. Podsumowanie........................................... 67
Rozdział 5. Neomarksizm próba dostosowania teorii marksowskiej do współczesnych społeczeństw............................... 69 5.1. Struktura klasowa......................................... 70 5.1.1. Jak powstają klasy mechanizm wyzysku................. 70 5.1.2. Kształt struktury klasowej.............................. 73 5.2. Problemy interpretacyjne nietypowe lokacje klasowe............ 76 5.3. Formowanie się klas...................................... 78 5.4. Podsumowanie: Charakterystyczne cechy neomarksistowskiego podejścia............................. 79 Rozdział 6. Teza o śmierci klas................................ 81 6.1. Argumenty za zanikaniem klas i ich krytyka.................... 84 6.1.1. Praca............................................. 84 6.1.2. Własność.......................................... 88 6.1.3. Styl życia i wzory konsumpcji........................... 92 6.1.4. Zachowania polityczne................................ 94 6.1.5. Nowe lojalności..................................... 98 6.2. Podsumowanie........................................... 103 Rozdział 7. Nowe klasy....................................... 104 7.1. Historia problemu......................................... 104 7.2. Nowa klasa średnia....................................... 105 7.3. Teorie społeczeństw przemysłowych, postprzemysłowych, klas technokratyczno-biurokratycznych i nowych klas............ 110 7.4. Nowa klasa robotnicza..................................... 113 7.5. Inteligencja jako klasa panująca.............................. 115 7.6. Podsumowanie........................................... 116 Rozdział 8. Wybrane zagadnienia pomiaru....................... 118 8.1. Wskaźniki i pomiar........................................ 119 8.2. Dobór wskaźników........................................ 121 8.3. Cechy dobrego wskaźnika.................................. 122 8.4. Pomiar wielowskaźnikowy i błędy pomiaru..................... 125 8.5. Podsumowanie........................................... 126 Rozdział 9. Wskaźniki pozycji społecznej........................ 128 9.1. Pomiar wielowskaźnikowy w społecznościach lokalnych........... 128 9.2. Dlaczego zawód?........................................ 131 9.3. Klasyfikacje zawodów...................................... 136 9.4. Skale zawodów........................................... 139 9.5. Dwa nierozwiązane problemy............................... 145 9.6. Podsumowanie........................................... 148 Rozdział 10. Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce........ 150 10.1. Polskie klasyfikacje zawodów............................... 150 10.2. Polskie skale zawodów.................................... 157
10.3. Cztery problemy, które każdorazowo należy rozstrzygnąć......... 162 Aneks...................................................... 164 Rozdział 11. Empiryczne analizy struktury klasowej i problemy pomiaru.......................................... 166 11.1. EGP, czyli uaktualniona teoria Webera........................ 167 11.2. Jak stosować EGP: Wskazówki praktyczne.................... 170 11.3. Neomarksistowski schemat podziałów klasowych............... 173 11.4. Inne schematy podziałów klasowych.......................... 180 11.5. Polskie schematy podziałów klasowych....................... 182 Aneks 1: Schemat konstrukcji EGP............................... 185 Aneks 2: Syntaks podziału na 12 klas społecznych w neomarksistowskiej teorii E.O. Wrighta................... 189 Rozdział 12. Ruchliwość społeczna............................. 194 12.1. Podstawowe pojęcia...................................... 194 12.2. Analiza tabel: Podejście klasyczne........................... 198 12.3. Modele logarytmiczno-liniowe............................... 201 12.4. Analizy struktury ruchliwości................................ 205 12.5. Szkoła osiągania statusu i analiza ścieżkowa.................. 208 12.6. Modele historii wydarzeń.................................. 212 12.7. Podsumowanie.......................................... 213 Rozdział 13. Funkcje ruchliwości............................... 216 13.1. Wpływ na formowanie się struktury społecznej.................. 217 13.2. Wpływ na stabilność polityczną............................. 221 13.3. Wpływ na efektywność ekonomiczną......................... 225 13.4. Wpływ na funkcjonowanie jednostek.......................... 228 13.5. Podsumowanie.......................................... 231 Rozdział 14. Wyniki badań nad ruchliwością..................... 233 14.1. Natężenie ruchliwości i otwartość struktury społecznej............ 233 14.2. Wzory ruchliwości........................................ 239 14.3. Badania ruchliwości w Polsce............................... 243 14.4. Ruchliwość kobiet........................................ 247 14.5. Podsumowanie.......................................... 250 Rozdział 15. Homogamia małżeńska............................ 254 15.1. Kontekst teoretyczny...................................... 254 15.2. Cechy indywidualne, czynniki strukturalne, presja norm.......... 257 15.3. Zasady: podobieństwa statusu małżonków i przyciągania się sprzeczności.............................. 259 15.4. Wyniki międzykrajowych badań porównawczych................ 264 15.5. Zmiany w czasie......................................... 269 15.6. Podsumowanie.......................................... 272
Rozdział 16. Legitymizacja nierówności......................... 274 16.1. Czynniki legitymizacji...................................... 274 16.2. Systemy wartości i ideologia................................ 281 16.3. Typy legitymizacji......................................... 284 16.4. Dwie ilustracje empiryczne................................. 287 16.4.1. Norma sprawiedliwej dystrybucji....................... 288 16.4.2. Aspiracje zarobkowe............................... 290 16.5. Podsumowanie.......................................... 292 Rozdział 17. Struktura społeczna w Polsce...................... 295 17.1. Struktura zawodowa...................................... 295 17.2. Ruchliwość międzypokoleniowa w latach 1982 2004............ 299 17.3. Pochodzenie społeczne a poziom wykształcenia................ 304 17.4. Mechanizmy zróżnicowania dochodów....................... 307 17.5. Zmiany nierówności dochodów............................. 311 17.6. Ubóstwo w hierarchii społecznej............................. 313 17.7. Podsumowanie.......................................... 318 Rozdział 18. Globalizacja, procesy umiędzynarodowienia, nierówności społeczne....................................... 320 18.1. Czym są globalne nierówności?............................. 321 18.2. Wymiary globalizacji...................................... 322 18.2.1. Nierówności ekonomiczne............................ 322 18.2.2. Ilustracje empiryczne dochody i warunki mieszkaniowe... 332 18.2.3. Nierówności polityczne.............................. 339 18.3. Klasy transnarodowe..................................... 341 18.4. Podsumowanie.......................................... 343 Literatura................................................... 345 Indeks nazwisk.............................................. 372
PRZEDMOWA Jest to podręcznik z socjologii struktur społecznych. Pierwsze jego wydanie ukazało się w 2004 r. Obecne drugie wydanie jest obszerniejsze: zawiera więcej danych, uaktualnia niektóre tematy, pewne wątki uzupełnia, a inne redukuje. Dopisałem też trzy nowe rozdziały. Dotyczą one: globalizacji i wynikających z niej perspektyw wyłaniania się ponadnarodowej struktury społecznej; wpływu wzorów zawierania małżeństw na kształtowanie się nierówności; neomarksistowskich teorii struktury klasowej i związanych z nią badań. Czytelnikowi należy się kilka wyjaśnień. Pierwsze z nich dotyczy tematycznego zakresu tej pracy. W większości podręczników występują trzy elementy: przegląd najważniejszych teorii, omówienie podstawowych metod badawczych oraz informacje na temat rzeczywistości społecznej. W tej książce starałem się zawrzeć wszystko to, co najważniejsze w odniesieniu do teorii, metodologii i aktualnego stanu wiedzy o strukturze społecznej. W opinii wielu autorów socjologia wyodrębniła się z innych nauk jako dyscyplina zajmująca się analizowaniem struktur społecznych. Najogólniej rozumiana struktura społeczna utożsamiana jest z układem jakichkolwiek elementów, zaczynając od jednostek i rodzin, a kończąc na segmentach struktury klasowej, takich jak robotnicy czy chłopi. Jednak w analizach socjologicznych koncentrujemy się na strukturze, utożsamianej z nierównościami i hierarchią społeczną. Jest tak również w tej książce czytelnik nie znajdzie w niej omówienia teorii dotyczących struktury społecznej rozumianej np. w terminach związków pokrewieństwa, co nie znaczy, że te wątki całkowicie pomijam. Są one obecne głównie tam, gdzie wskazuję na wkład antropologii kulturowej, która jest głównym reprezentantem szerokiego ujmowania tych zjawisk. Należy zatem podkreślić, że struktura społeczna rozpatrywana jest w tym podręczniku przez pryzmat wymiarów nierówności, stratyfikacji i struktury klasowej. Jednym z dylematów każdego autora jest to, ile miejsca należy poświęcić prezentacji warsztatu badawczego i schematów analiz. Czytelnik, który chociaż raz zetknął się z socjologią struktur społecznych, zapewne odnotował, jak duży nacisk kładzie się w nich na problematykę pomiaru. Zagadnieniom tym poświęcam uwagę w rozdziale ósmym i nie warto ich w tym miejscu uprzedzać. Wystarczy, jeżeli stwierdzimy, że wybór metody powinien być w każdym przypadku pochodną rozpatrywanego problemu. W ramach podejścia nazywanego 9
PRZEDMOWA 10 jakościowym, którego celem jest uchwycenie mechanizmów funkcjonowania procesów i zjawisk, podstawowymi metodami zbierania danych są: obserwacja, analiza pamiętników, listów i technika swobodnego wywiadu. Przykładem tego podejścia w odniesieniu do problematyki struktur społecznych mogą być monograficzne studia klasy robotniczej i średniej. Jednak pod względem liczby tematów, zaangażowanych środków finansowych i projektów badawczych dominuje orientacja ilościowa, gdzie odwołujemy się głównie do danych z badań ankietowych w celu ustalenia siły zależności między zmiennymi. Kwestiom metodologicznym poświęciłem cztery rozdziały, koncentrując się na omówieniu konstrukcji wskaźników statusu jednostek, ich przynależności klasowej i innych najistotniejszych aspektów usytuowania w strukturze społecznej. Wynika to z przekonania, że wiedza o metodologii pomiaru jest koniecznym warunkiem zrozumienia istoty analizowanych procesów i zjawisk, co oczywiście dotyczy każdej dyscypliny nauki. Fakt, że w socjologii polskiej problematyce struktury społecznej poświęcono szczególnie dużo uwagi, jest zobowiązujący. Książka Stanisława Ossowskiego Struktura klasowa w świadomości społecznej (1968a) przetłumaczona na język an gielski jako Class Structure in Social Consciousness utrzymuje się w czo łówce najczęściej cytowanych publikacji światowej socjologii. W latach pięćdziesiątychh XX wieku Jan Szczepański i Julian Hochfeld zainicjowali długofalowe badania nad klasą robotniczą i inteligencją. Włodzimierz Wesołowski w książkach Studia z socjologii klas i warstw społecznych (1962) i Klasy, warstwy i władza (1966) oraz Adam Sarapata w Studiach nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną (1965) jako pierwsi podjęli problematykę stratyfikacji w odniesieniu do Polski. Stanisław Kozyr-Kowalski jest autorem prac podejmujących trud reinterpretacji myśli Maxa Webera. Badania zespołu kierowanego przez Włodzimierza Wesołowskiego i Kazimierza Słomczyńskiego dostarczyły podstawowej wiedzy empirycznej o mechanizmach stratyfikacji i ruchliwości społecznej. Kolejne przedsięwzięcia badawcze, realizowane przez Kazimierza Słomczyńskiego, Stanisława Widerszpila, Krzysztofa Zagórskiego, Michała Pohoskiego, Edmunda Wnuk-Lipińskiego, Krystynę Janicką, Bogdana Macha, Wojciecha Zaborowskiego, odsłaniały w miarę upływu lat coraz to nowe aspekty globalnej struktury społecznej. Równolegle rozwijały się badania poświęcone kategoriom społeczno-zawodowym i podstawowym segmentom. Studia nad inteligencją kontynuował Andrzej Borucki, klasę chłopską bada Krzysztof Gorlach, elitę władzy Jacek Wasilewski, klasę robotniczą Juliusz Gardawski. Polskie podręczniki socjologii struktury społecznej są wyborami tekstów, a książki autorskie dotyczą struktury społecznej w bardzo szerokim ujęciu. Taki charakter ma np. podręcznik Daniela Markowskiego (2000) Wielkie struktury społeczne, gdzie obok klasycznych problemów stratyfikacji zamieszczono rozdziały dotyczące młodzieży i narodu. Książka, którą przedkładam, nie jest kopią zachodnich podręczników stratyfikacji, jednak przy jej tworzeniu odwoływałem się do tych wzorów, jeżeli chodzi o ogólną koncepcję i tematykę rozdziałów. Starałem się wykorzystać najnowsze pozycje literatury światowej i polskiej. Ostatnie z nich sięgają 2007 roku. W rozdziałach empirycznych odwołuję się
również do niektórych własnych, publikowanych wyników analiz i badań oraz do przedsięwzięć realizowanych z innymi autorami. Należy tu wymienić artykuły i książki napisane wspólnie z Dariuszem Przybyszem, Zbigniewem Sawińskim i Kazimierzem Słomczyńskim. Do napisania podręcznika zachęcił mnie Profesor Piotr Sztompka, a pierwszymi czytelnikami byli Kazimierz M. Słomczyński i Jacek Wasilewski. Ich krytyczne uwagi zmobilizowały mnie do uwzględnienia wielu problemów, których nie powinno się w podręcznikowej publikacji pominąć. Bogdan Mach znalazł czas na przeczytanie jego kolejnej wersji, co pozwoliło przynajmniej częściowo na usunięcie wielu niejasności i braków. Przygotowując drugie wydanie, korzystałem już z doświadczeń wyniesionych z wykładów dotyczących stratyfikacji społecznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego różne wątpliwości pod adresem podręcznika zgłaszali studenci, a ja sam, przygotowując się do zajęć, znajdowałem w pierwszym wydaniu słabe miejsca. PRZEDMOWA 11
Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie