Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 47 (4) 2007 OCHRONA KUKURYDZY PRZED AGROFAGAMI W INTEGROWANEJ PRODUKCJI PAWEŁ K. BEREŚ 1, ZDZISŁAW KANIUCZAK 1, AGATA TEKIELA 1, MAREK MRÓWCZYŃSKI 2, GRZEGORZ PRUSZYŃSKI 2, ADAM PARADOWSKI 2 1 Instytut Ochrony Roślin Terenowa Stacja Doświadczalna Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów p.beres@ior.poznan.pl 2 Instytut Ochrony Roślin Władysława Węgorka 20, 60-318 Poznań I. WSTĘP W odpowiedzi na nadmierną intensyfikację produkcji rolnej, która prowadziła do skażenia środowiska i zachwiania równowagi w ekosystemach zrodziła się koncepcja integrowanej produkcji. Jak podaje definicja opracowana przez Międzynarodową Organizację Biologicznego Zwalczania (MOBZ) Integrowana produkcja jest systemem prowadzenia gospodarstw, zabezpieczającym produkcję wysokiej jakości środków żywności i innych produktów, wykorzystując zasoby naturalne i mechanizmy regulujące w miejsce środków stanowiących zagrożenie oraz w celu zabezpieczenia zrównoważonego rozwoju (Boller i wsp. 2004). Integrowana produkcja jest więc takim systemem działalności rolniczej, który jest słuszny zarówno ze względów ekologicznych, ekonomicznych, jak i społecznych (Häni i wsp. 1998). W Polsce wdrażanie i upowszechnianie integrowanych produkcji odbywa się na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. z 2004 r., nr 178, poz. 183) (Rozporządzenie 2004) i obejmuje między innymi opracowanie dla poszczególnych upraw szczegółowych metodyk obejmujących omówienie zaleceń i zasad prowadzenia integrowanej produkcji. W opracowywanych metodykach niezmiernie ważną rolę odgrywa integrowana ochrona przed agrofagami (chwastami, szkodnikami, chorobami). Zgodnie z definicją przyjętą przez Międzynarodową Organizację Biologicznego i Integrowanego Zwalczania Szkodliwych Roślin i Zwierząt (IOBC) (Olszak i wsp. 2000) integrowana ochrona rozumiana jest jako: Zwalczanie szkodników i chorób przy użyciu wszystkich dostępnych metod zgodnie z wymaganiami ekonomicznymi, ekologicznymi i toksykologicznymi, które dają pierwszeństwo naturalnym czynnikom ograniczającym i ekonomicznym progom zagrożenia.
276 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 47 (4) 2007 Kukurydza należy do grupy roślin, które są narażone na uszkodzenie oraz negatywne oddziaływanie ze strony licznej grupy agrofagów. Ich masowe wystąpienie może prowadzić do bezpośrednich strat w plonach zielonki, kiszonki oraz ziarna dochodzących lokalnie do 30 40%, a w sprzyjających ich rozwojowi warunkach nawet do 50 i więcej procent. Ponadto ich wystąpienie znacznie pogarsza jakość produktu finalnego oraz surowca do dalszego przerobu. Aby skutecznie przeciwdziałać negatywnym skutkom wystąpienia chwastów, szkodników i chorób w zasiewach kukurydzy, konieczne jest ich kompleksowe zwalczanie za pomocą wszystkich dostępnych metod zapobiegania ich pojawom oraz zwalczania. Pomocne w tym będą zasady integrowanej ochrony kukurydzy. II. INTEGROWANE ZWALCZANIE CHWASTÓW Kukurydza jest rośliną ciepłolubną, najpóźniej sianą spośród wszystkich krajowych upraw polowych. Zaletą późnego siewu jest możliwość przygotowywania pola w momencie znajdowania się na nim większej liczby chwastów aniżeli na stanowiskach pod rośliny siane wcześniej. Pozostałe cechy charakteryzujące uprawę kukurydzy takie jak: szeroka rozstawa rzędów i rzadki siew mieszczący się w przedziale 8 10 roślin na 1 m 2, opóźnione (nawet do trzech tygodni) wschody często związane z chłodną wiosną oraz typowo pionowy wzrost wąskiej w przekroju, nie rozgałęziającej się rośliny sprzyjają silnemu wystąpieniu chwastów. Nawet w optymalnych warunkach przez okres 4 5 tygodni od siewu, powierzchnia pola kukurydzy pozostaje do dyspozycji chwastów, prawie zupełnie pozbawionych konkurencji ze strony rośliny uprawnej. Jeżeli w tym czasie nastąpi ocieplenie oraz wzrost wilgotności, rozwój chwastów przebiega w sposób gwałtowny. Jak wynika z analizy czynników towarzyszących początkowemu wzrostowi kukurydzy bez względu jakie by nie były zawsze sprzyjają jej zachwaszczeniu. Kukurydza od niepamiętnych lat była odchwaszczana różnymi metodami. Począwszy od ręcznego pielenia, przez pielenie mechaniczne z użyciem najprostszych narzędzi do bardziej skomplikowanych urządzeń napędzanych siłą ludzkich lub zwierzęcych mięśni aż po wykorzystanie ciągników wyposażonych w różnego typu sprzęt odchwaszczający, często w formie agregatów. Do połowy lat sześćdziesiątych minionego wieku dominowały metody mechaniczne, natomiast ostatnie kilkadziesiąt lat to okres intensywnego stosowania herbicydów czyli typowo chemicznej walki z chwastami. Wieloletnie obserwacje połączone z doświadczalnictwem wykazały, że pole całkowicie pozbawione chwastów od momentu siewu do chwili zbioru nie jest koniecznym elementem uzyskania wysokiego i jakościowo dobrego plonu. Coraz większe zainteresowanie środowiskiem, spowodowało że zdecydowanie częściej większy nacisk kładzie się nie na zupełną eliminację chwastów, ale na regulację zachwaszczenia. Uwzględniane są tzw. progi szkodliwości czyli liczebność chwastów (poszczególnych gatunków) na określonej powierzchni, poniżej której nie ma ekonomicznego uzasadnienia ich zwalczania. Obecny stan wiedzy dopuszcza możliwość odchwaszczania kukurydzy: mechanicznie, chemicznie oraz mechaniczno-chemicznie. W integrowanych metodach uprawy preferowane są metody mechaniczne z jak najmniejszym udziałem metod chemicznych. Jednak rozsądne stosowanie zabiegów chemicznych uwzględniających Dobrą Praktykę
Integrowana ochrona kukurydzy przed agrofagami 277 Ochrony Roślin również znajduje swoje miejsce w odchwaszczaniu kukurydzy. W dużej mierze o wyborze metody decyduje wielkość plantacji. Do typowo ekologicznego postępowania należy wycofanie z dniem 30 czerwca 2007 roku atrazyny. To substancja aktywna bardzo przydatna z punktu widzenia producentów kukurydzy, chociaż w dużym stopniu odpowiedzialna za uodpornienie się kilku gatunków chwastów. Długie zaleganie i przenikanie do wód głębinowych ostatecznie zadecydowało o jej losie. Popularna do ostatniej chwili jeszcze kilka lat temu badana była pod kątem rejestracji (Miklaszewska i Adamczewski 2001a). Jednocześnie wiedząc, że w perspektywie związek ten będzie wycofany prowadzono szereg wstępnych badań z nowymi substancjami aktywnymi. Należały do nich propisochlor (Miklaszewska i Adamczewski 2001b), isoksaflutol (Praczyk i wsp. 2001), flufenacet (Miklaszewska i Praczyk 2002), czy też fabryczne mieszaniny np. florasulam + 2,4-D (Paradowski i Stachecki 2004). W międzyczasie były badane (Praczyk 1998), a następnie rejestrowane środki z grupy związków sylfonylomocznikowych. Należy zwrócić szczególną uwagę na stosowanie tych środków. Wykazują one tendencję do stosunkowo szybkiego uodparniania się chwastów, stąd należy je stosować umiejętnie, przemiennie by uniknąć efektów, jakie uzyskano po długotrwałym stosowaniu triazyn. Zalecenia odchwaszczania kukurydzy można znaleźć w aktualnych Zaleceniach Ochrony Roślin wydawanych przez Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu, czy w Programie Ochrony Kukurydzy (Korbas i wsp. 2005). Wystarczy w tych zaleceniach pominąć kombinacje z udziałem atrazyny (w kolejnych wydaniach zostaną usunięte), by uzyskać aktualne zalecenia zgodne z integrowanymi metodami zwalczania chwastów kukurydzy. III. INTEGROWANA OCHRONA KUKURYDZY PRZED SZKODNIKAMI Opracowanie integrowanych, proekologicznych zasad ochrony kukurydzy przed szkodnikami jest szczególnie ważne, ze względu na dużą i stale powiększającą się liczbę gatunków uszkadzających rośliny (około 20), ich znaczenie gospodarcze oraz fakt stosowania w ich zwalczaniu chemicznych środków ochrony roślin charakteryzujących się często toksycznością dla ludzi i środowiska. Ochrona kukurydzy przed szkodnikami jest jednym z podstawowych zabiegów w uprawie tej rośliny (Mrówczyński i wsp. 2005a, 2005b). Wzrastająca powierzchnia zasiewów oraz postępujące ocieplenie klimatu sprzyjają rozprzestrzenianiu się i pojawianiu nowych szkodników, dla których kukurydza staje się atrakcyjnym źródłem pożywienia. Obecnie najważniejszym szkodnikiem kukurydzy w Polsce jest omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hbn.). Wzrostowi szkodliwości tego gatunku sprzyjają: uproszczenia agrotechniczne, monokultura roślin zbożowych oraz kukurydzy, pozostawianie resztek pożniwnych na polu, późne orki zimowe, ocieplanie się klimatu i wzrost powierzchni uprawy kukurydzy (Kania 1962; Lisowicz 1996). Od kilku lat wzrasta również zagrożenie powodowane przez szkodniki glebowe: rolnice (Agrotinae), drutowce (Elateridae), pędraki (Melolonthidae), lenie (Bibionidae) i łokasia garbatka (Zabrus tenebrioides Goeze). Spośród tych gatunków największe znaczenie mają rolnice, którym sprzyjają te same uwarunkowania, co omacnicy prosowiance. W lata sprzyjające rozwojowi mszyc (Aphididae) (wilgotność powietrza i ciepło) rośliny kukurydzy mogą być bardzo silnie opanowane są przez ich liczne kolonie, często dochodzące do kilku tysięcy osobników na jednej roślinie. Uproszczenia agro-
278 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 47 (4) 2007 techniczne sprzyjają również rozwojowi populacji śmietki kiełkówki (Phorbia platura Meig.). Szkodnik ten w najbliższych latach będzie miał większy wpływ na obsadę roślin podczas wegetacji. Nowym zagrożeniem jest zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera Le Conte), organizm kwarantannowy w krajach Unii Europejskiej. Stonka kukurydziana występuje już w siedemnastu państwach europejskich, w tym od 2005 roku w Polsce, na południu kraju (Sahajdak i wsp. 2006a, 2006b). Stonka kukurydziana to bardzo groźny szkodnik kukurydzy na świecie. Jej szkodliwość polega na uszkadzaniu korzeni, co hamuje wzrost kukurydzy, prowadzi do wylegania lub zamierania całych roślin (Pruszyński red. 2004). Szacuje się, że w USA straty w plonach łącznie z nakładami finansowymi ponoszonymi na zwalczanie tego gatunku wynoszą rocznie 1 miliard dolarów (Metcalf 1986). Zasiewom kukurydzy w Polsce, zwłaszcza na południu kraju zagrażają ponadto gąsienice słonecznicy orężówki (Helicoverpa armigera Hbn.), która podobnie jak stonka kukurydziana jest organizmem kwarantannowym podlegającym obowiązkowi zwalczania, a której motyle mogą nalatywać na obszar naszego kraju znad Basenu Morza Śródziemnego, Czech lub Słowacji (Bereś 2005). W wyniku żerowania szkodników powstają straty w plonach kukurydzy wynoszące średnio około 20%. Niekiedy uszkodzenia roślin mogą być tak duże, że zachodzi konieczność likwidacji plantacji. Jednocześnie w wyniku występowania szkodników uzyskuje się gorszej jakości plony ziarna i zielonej masy przeznaczonej na kiszonkę, wskutek porażania uszkodzonych roślin przez patogeny. Aby zapobiec stratom ilościowym i jakościowym istnieje potrzeba prawidłowej ochrony kukurydzy, uwzględniająca progi ekonomicznej szkodliwości oraz stosowanie odpowiednich preparatów w zalecanych temperaturach i dawkach. Jedną z podstawowych metod ograniczenia wysokości strat powodowanych przez agrofagi jest dobór do uprawy mieszańców kukurydzy mniej podatnych na szkodniki (Lisowicz 1996). Bardzo ważnym elementem prawidłowo prowadzonej ochrony upraw kukurydzy jest poprawna agrotechnika i pielęgnacja roślin. Postępujące uproszczenia agrotechniczne prowadzą do wzrostu liczebności szkodników. Brak podorywek, stosownie upraw bezorkowych oraz postępujące uproszczenia w uprawie roślin (monokultura) są czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo masowego wystąpienia szkodników (Lisowicz 1996). Rezygnacja z monokultury znacznie ułatwia i zmniejsza koszty zwalczania takich szkodników, jak: omacnica prosowianka, ploniarka zbożówka (Oscinella frit L.) i stonka kukurydziana. Na terenach zagrożonych przez ploniarkę zbożówkę, należy unikać zakładania plantacji w pobliżu większych obszarów trawiastych oraz w bezpośrednim sąsiedztwie pszenicy ozimej i jęczmienia ozimego. Bardzo ważnym zabiegiem dla utrzymania dobrej zdrowotności roślin jest zwalczanie chwastów, zwłaszcza grubołodygowych, w których mogą zimować gąsienice omacnicy prosowianki. Ponadto poprzez zastosowanie odpowiednich zabiegów uprawowo-pielęgnacyjnych oraz optymalnego nawożenia, należy stworzyć roślinom dobre warunki do wzrostu, aby mogły łatwiej przezwyciężać skutki żerowania larw ploniarki zbożówki, mszyc, przylżeńców (Thysanoptera), rolnic, omacnicy prosowianki i innych szkodników. Po zbiorze kukurydzy słomę należy nisko skosić, pociąć na sieczkę i głęboko przyorać, co pozwala ograniczyć liczebność omacnicy prosowianki w roku następnym (Lisowicz 1996; Lisowicz i Tekiela 2004).
Integrowana ochrona kukurydzy przed agrofagami 279 Jeśli plony kukurydzy są silnie zagrożone przez szkodniki, należy podjąć ich interwencyjne zwalczanie za pomocą metody chemicznej. W metodzie tej uwzględnia się monitoring występowania danego gatunku, progi ekonomicznej szkodliwości (jeżeli zostały określone) oraz dobór odpowiedniego środka ochrony roślin. Stosowanie chemicznych środków ochrony roślin jest obecnie i pozostanie w najbliższych latach podstawową metodą ochrony upraw przed szkodnikami (Zalecenia 2006/2007), bowiem dla większości szkodników nie ma obecnie opracowanych alternatywnych metod zwalczania. Decyzja o wykonaniu zabiegu i wybór optymalnego terminu powinny być podejmowane na podstawie monitoringu konkretnej uprawy i progów ekonomicznej szkodliwości. Progi te są jednym z najważniejszych oraz najtrudniejszych do określenia aspektów chemicznej ochrony roślin. Wartości progu szkodliwości nie można traktować jednoznacznie. W zależności od fazy rozwoju rośliny, warunków klimatycznych czy występowania wrogów naturalnych, próg szkodliwości może ulec zmianie, dlatego też powinien służyć jako pomoc przy podejmowaniu decyzji o zabiegu, ale nie może być jedynym kryterium (Lisowicz 1996). Dokonując wyboru środków ochrony roślin, należy dysponować wiedzą, jakie preparaty stosowane były na danych uprawach w latach poprzednich. Wykonując zabiegi chemicznego zwalczania owadów należy stosować przemiennie insektycydy z różnych grup chemicznych, aby nie doprowadzić do wykształcenia się odporności szkodnika. Integrowane programy ochrony roślin wymagają od rolnika dużej wiedzy i doświadczenia. Informacje o biologii szkodnika, jego występowaniu w danym rejonie i latach poprzednich oraz sposobach ograniczania strat mogą pomóc w podjęciu decyzji o chemicznym zwalczaniu, w niektórych bowiem przypadkach zabieg insektycydowy może okazać się zupełnie niepotrzebny. Korzyści z wiedzy rolnika o nowoczesnych metodach ochrony roślin wpływają nie tylko na ograniczenie kosztów, ale również wpływają na poprawę środowiska (Pruszyński i wsp. 1996). IV. INTEGROWANA OCHRONA KUKURYDZY PRZED CHOROBAMI Panująca w ostatnim dziesięcioleciu dwudziestego wieku ciepła pogoda, poszerzanie areału i intensyfikacja uprawy kukurydzy, poczynione uproszczenia agrotechniczne, pojawy nowych agrofagów oraz przemieszczanie się już występujących na sąsiednie tereny spowodowały znaczący wzrost zagrożenia wysokości i jakości plonów tej rośliny przez choroby (Tekiela i wsp. 2005). Na podstawie badań wykonanych w ostatnich kilku latach szacuje się, że choroby kukurydzy co roku są przyczyną spadku wysokości plonu, sięgającego w niektórych latach nawet 30%, jak również pogorszenia jego jakości (Tekiela 2005a, b, c). Wczesne porażenie roślin przez grzyby i bakterie powoduje zdrobnienie ziarna, a także znaczne pogorszenie wartości paszowej oraz jakości paszy uzyskiwanej z kukurydzy (Grajewski i wsp. 2004). Niekiedy klęskowe wystąpienie agrofaga w sprzyjających jego rozwojowi warunkach środowiska rolniczego może być przyczyną likwidacji plantacji. Straty w plonach często bywają niedoceniane przez rolników, zaś szkodliwość chorób nie zawsze jest uznawana. Choroby w większym lub mniejszym nasileniu występują na wielu plantacjach kukurydzy w Polsce i stanowią zagrożenie podczas całego okresu wegetacji tej rośliny (Tekiela 2001), dlatego plantatorzy powinni posiadać dobrą
280 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 47 (4) 2007 znajomość najważniejszych chorób, objawów porażenia przez grzyby i bakterie oraz sposobów zapobiegania i metod zwalczania (Lisowicz i Tekiela 2003). W celu ograniczenia wysokości strat w plonach kukurydzy powodowanych przez choroby konieczne jest łączne stosowanie wielu metod zapobiegania ich występowaniu oraz zwalczania. Podstawowe znaczenie ma dobór odmian mniej podatnych na choroby, a także na szkodniki (Heimann i Siódmiak 2005), które wpływają na ich rozprzestrzenianie oraz raniąc rośliny ułatwiają wnikanie patogenów do komórek gospodarza (Lisowicz 2000, 2001). Dużą rolę spełnia optymalna agrotechnika. Jeśli tylko pozwalają względy organizacyjne gospodarstwa, to bardzo wskazana jest uprawa kukurydzy w zmianowaniu z innymi roślinami. Zachowanie płodozmianu pozwala obniżyć nasilenie wielu chorób: zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi (Fusarium spp.), głowni guzowatej [Ustilago zeae (Beckm.) Unger.], głowni pylącej [Sphacelotheca reilana (Kühn) DC.], drobnej plamistości liści [Aureobasidium zeae (Narita&Hiratsuka) J. N. Dingley] i innych agrofagów. Gdy tylko pozwala na to temperatura gleby wskazany jest dość wczesny siew kukurydzy. Staranna uprawa roli, optymalne nawożenie i terminowe wykonanie niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych stwarzają roślinie sprzyjające warunki wzrostu. Wówczas kukurydza może łatwiej uciec przed silniejszym atakiem niektórych patogenów. Łatwiej też przezwycięża skutki opanowania przez zgorzel siewek (Phytium spp., Fusarium spp.) i inne choroby oraz żerowanie szkodników (Tekiela 2004). Bardzo ważnym zabiegiem dla utrzymania dobrej zdrowotności roślin jest zwalczanie chwastów, bowiem na wielu gatunkach mogą rozwijać się patogeniczne dla kukurydzy grzyby i bakterie. Pod koniec czerwca i w lipcu wskazane jest wycinanie narośli głowni guzowatej (jeśli nasilenie tej choroby jest duże), a także wiech i kolb opanowanych przez głownię pylącą. Porażone organy roślin trzeba usuwać z plantacji i zniszczyć (spalić). Po zbiorze kukurydzy słomę należy nisko skosić i pociąć na drobną sieczkę. Na ścierń trzeba zastosować rozdrabniacz resztek, który zniszczy mechanicznie część zarodników grzybów chorobotwórczych. Rozdrobnione resztki pożniwne należy głęboko przyorać, by pozostałe zarodniki grzybów i bakterie nie mogły wiosną wydostać się na powierzchnię gleby (Lisowicz i Tekiela 2004). Wskazana jest bieżąca kontrola pojawu i występowania chorób wykonywana przez plantatora. W tym celu trzeba raz w tygodniu poddawać dokładnym oględzinom kilkanaście (kilkadziesiąt) kolejnych roślin w rzędzie w pięciu miejscach plantacji. Wyniki obserwacji własnych będą bardzo pomocne przy podejmowaniu decyzji o potrzebie zabiegów mechanicznych oraz ułatwią decyzję dotyczącą zwalczania szkodników. Staranna ochrona kukurydzy przed chorobami i szkodnikami zabezpiecza plantatora przed stratą plonu, a także poprawia jakość uzyskiwanej paszy lub produktu do przerobu przemysłowego. V. OCHRONA ENTOMOFAUNY POŻYTECZNEJ WYSTĘPUJĄCEJ NA PLANTACJACH KUKURYDZY Kukurydza ze względu na dużą masę zieloną oraz długi okres wegetacji jest miejscem bytowania nie tylko szkodników, ale także wielu gatunków owadów pożytecznych. Na polach występują również owady neutralne dla kukurydzy, rozwijające się na pozostawionych chwastach i poszukujące pokarmu czy schronienia.
Integrowana ochrona kukurydzy przed agrofagami 281 Stanowiąca aktualnie największe zagrożenie dla kukurydzy omacnica prosowianka w ostatnich latach rozszerza zasięg występowania w kierunku północnym. W jej zwalczaniu alternatywnym dla metody chemicznej sposobem ograniczania liczebności i szkodliwości jest agrotechniczna lub biologiczna ochrona przy wykorzystaniu drobnej błonkówki kruszynka (Trichogramma spp.), pasożyta jaj wielu motyli. Stosując kruszynka do zwalczania omacnicy prosowianki uzyskuje się zadawalającą skuteczność około 60% (Bereś i Lisowicz 2005). Pasożyt może również skutecznie zabezpieczyć kukurydzę przed żerowaniem rolnic na kolbach (Lisowicz i Tekiela 2004). Częstym i rozpowszechnionym szkodnikiem kukurydzy są mszyce, które stanowią bogate źródło pokarmu dla wielu owadów pożytecznych, głównie biedronkowatych. Jedna larwa biedronki 7-kropki w ciągu całego rozwoju niszczy około 600 mszyc, a owad dorosły ponad 3 000 (Häni i wsp. 1998). Duży wpływ na ograniczanie liczebności mszyc mają także obok biedronek, bzygowate, drapieżne roztocza oraz grzyby (Lisowicz 1996). Pasożyty atakują również poczwarki i owady dorosłe ploniarki zbożówki. Choć stadia te nie wywierają bezpośredniego, ujemnego wpływu na rośliny kukurydzy, jednak ich zniszczenie może przyczynić się do mniejszego nasilenia szkodnika w następnych latach (Lisowicz 1996). Na plantacjach kukurydzy występują także dość licznie biegaczowate. Zarówno owady dorosłe, jak i larwy są drapieżnikami. Przeszukując powierzchnię gleby w poszukiwaniu pokarmu biorą udział w ograniczaniu liczebności szkodników glebowych. Wrogowie naturalni nie są obecnie w stanie w sposób ciągły ograniczać liczebności szkodników do poziomu poniżej progów ekonomicznej szkodliwości, jednak są bardzo ważnym elementem w redukcji części populacji wielu szkodliwych gatunków. Integrowane technologie uprawy, których podstawowym elementem jest integrowana ochrona przed szkodnikami, stawiają jednak przed producentami konieczność prowadzenia racjonalnej ochrony opartej na możliwie jak największym wykorzystaniu pożytecznej działalności pasożytów i drapieżców. VI. PODSUMOWANIE Uprawa kukurydzy cieszy się dużym zainteresowaniem wśród rolników, co ma odzwierciedlenie w areale jej uprawy. Wraz ze zwiększającą się powierzchnią uprawy i intensyfikacją produkcji wzrasta zagrożenie tej rośliny ze strony licznej grupy agrofagów, których wystąpienie przyczynia się do ilościowych oraz jakościowych strat w plonach. W związku z przewidywanym dalszym wzrostem powierzchni zasiewów tej rośliny spowodowanym głównie wykorzystaniem kukurydzy w produkcji biopaliw oraz możliwością zastosowania w energetyce, szczególnego znaczenia nabiera prawidłowa ochrona przed organizmami szkodliwymi, która uwzględnia zarówno aspekt ekonomiczny, jak i ochronę środowiska rolniczego. VII. LITERATURA Bereś P. 2005. Słonecznica orężówka nowe zagrożenie dla kukurydzy? Ochrona Roślin nr 6: 16 17. Bereś P., Lisowicz F. 2005. Przydatność kruszynka (Trichogramma spp.) w ochronie kukurydzy przed omacnicą prosowianką (Ostrinia nubilalis Hbn.) w gospodarstwach ekologicznych. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 45: 47 51.
282 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 47 (4) 2007 Boller E., Avilla J., Joerg E., Malavolta C., Wijnands F., Esbjerg P. 2004. Integrated Production. Principles and Technical Guidelines. 3rd Ed. Bull. IOBC/WPRS Bull. 27 (2): 1 49. Grajewski J., Potkański A., Raczkowska-Werwińska K., Miklaszewska B., Twarużek M., Woźniak A., Waszkiewicz K. 2004. Mikotoksyny i patogenne pleśnie w kiszonce z kukurydzy z biologicznym i chemicznym dodatkiem. Materiały VII Międzynarodowej Konf. Nauk. Mikotoksyny i patogenne pleśnie w środowisku. Bydgoszcz, 28 30 czerwca 2004, 91 95. Häni F., Popow G., Reinhard H., Schwarz A., Tanner K., Vorlet M. 1998. Ochrona Roślin Rolniczych w Uprawie Integrowanej. PWRiL, Warszawa, 133 ss. Heimann H., Siódmiak J. 2005. Kukurydza. s. 109 135. W: Lista Opisowa Odmian. Rośliny Rolnicze. cz. 1. (E. Gacek, red.). Wyd. COBORU, 161 ss. Kania C. 1962. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach 1956 1959. Pol. Pismo Entomol., Seria B, 3 4 (27 28): 183 216. Korbas M., Mrówczyński M., Paradowski A. 2005. Program Ochrony Kukurydzy. Plantptress, Kraków, 36 ss. Lisowicz F. 1996. Teoretyczne i praktyczne podstawy zastosowania metod integrowanych w ochronie kukurydzy przed szkodnikami. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin 36 (1/2): 5 46. Lisowicz F. 2000. Badania nad łącznym zwalczaniem mszyc (Aphididae), przylżeńców (Thysanoptera) i omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis Hbn.) na kukurydzy. Prog. Plant. Protection/Post. Ochr. Roślin 40: 492 494. Lisowicz F. 2001. The occurrence and economically important maize pests in south-eastern Poland. J. Plant Protection Res. 41: 250 255. Lisowicz F., Tekiela A. 2003. Ochrona kukurydzy przed chorobami i szkodnikami. Kukurydza rośliną przyszłości. Poradnik dla producentów. Wydanie drugie (Agroserwis): 31 33. Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie. s. 52 64. W: Technologia Produkcji Kukurydzy (A. Dubas, red.). Wydawnictwo Wieś Jutra, 133 ss. Metcalf R.L. 1986. Foreword. In: Methods for the Study of Pest Diabrotic (J.L.Krysan, T.A. Miller (red.). Springler-Verlag, New York, VII XV. Miklaszewska K, Adamczewski K. 2001a. Aspect 200 SC nowy herbicyd do zwalczania chwastów jedno- i dwulisciennych w kukurydzy. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 41: 839 842. Miklaszewska K,. Adamczewski K. 2001b. Weed control efficacy of propisochlor in wheat, barley, maize, root crops and pea. J. Plant Protection Res. 41: 23 29. Miklaszewska K., Praczyk T. 2002. Efficacy of flufenacet used with other componds to weed control in cereals, maize and potatoes. 12th EWRS Symposium: 198 199. Mrówczyński M., Boroń M., Wachowiak H., Zielińska W. 2005a. Atlas Szkodników Kukurydzy. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, Syngenta, Warszawa, 78 ss. Mrówczyński M., Boroń M., Wachowiak H. 2005b. Ochrona kukurydzy przed szkodnikami. s. 7 14. W: Program Ochrony Kukurydzy. Planpress, Kraków. Olszak R., Pruszyński S., Lipa J., Dąbrowski Z. 2000. Rozwój koncepcji i strategii wykorzystania metod i środków ochrony roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 40: 40 50. Paradowski A., Stachecki S. 2004. Wykorzystanie w kukurydzy mieszaniny florasulamu i 2,4-D (Mustang 306 SE) do zwalczania chwastów uodpornionych na triazyny. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 44: 1008 1013. Praczyk T. 1998. Common lambsqurteres (Chenopodium album L.) control in maize by nicosulfuron applied with oil adjuvants and nitrogen fertilizers. ISSA`98 5th Internetional Symposium on Adjuvants for Agrochemicals (Memphis, USA) Proceedings: 317 322. Praczyk T., Swarcewicz M., Skrzypczak G. 2001. Influence of adjuvants on isaxaflutole efficacy in maize and persistence in soil. Proceedings of 6th International Symposium on Adjuvants for Agrochemicals, Amsterdam: 269 274.
Integrowana ochrona kukurydzy przed agrofagami 283 Pruszyński S. (red.). 2004. Zachodnia Kukurydziana Stonka Korzeniowa Diabrotica virgifera LeConte (Coleoptera: Chrysomelidae). Instytut Ochrony Roślin, Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Poznań, 23 ss. Pruszyński S., Pałosz T., Mrówczyński M. 1996. Badania Instytutu Ochrony Roślin nad ochroną rzepaku przeciwko szkodnikom, chorobami i chwastami. Rośliny Oleiste Oilseed Crops 17: 11 19. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lipca 2004 w sprawie integrowanej produkcji (Dz. U. z 2004 r., nr 178, poz. 183). Sahajdak A., Bereś P., Uznańska B., Konefał T. 2006a. Zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa nowe zagrożenie dla upraw kukurydzy w Polsce. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 46 (1): 256 261. Sahajdak A., Bereś P.K., Konefał T. 2006b. Diabrotica virgifera Le Conte a new threat to maize crops in Poland and measures taken against the pest. J. Plant Prot. Res. 46: 157 161. Tekiela A. 2001. Najważniejsze choroby kukurydzy. Kukurydza rośliną przyszłości. Poradnik dla producentów. Agro Serwis: 29 31. Tekiela A. 2004. Wpływ nawożenia dolistnego na porażenie kukurydzy przez patogeny. Prog. Plant Protection/ Post. Ochr. Roślin 44: 1157 1160. Tekiela A. 2005a. Choroby zagrożeniem w uprawie kukurydzy. Ochrona Roślin nr 6: 12 15. Tekiela A. 2005b. Fuzarioza kolb kukurydzy zwalczanie i zapobieganie. Agrotechnika nr 4: 42 43. Tekiela A. 2005c. Występowanie i szkodliwość drobnej plamistości liści kukurydzy [Aureobasidium zeae (Narita et Hiratsuka) J.N. Dingley] i żółtej plamistości liści kukurydzy (Trichometasphaeria tarcica Luttr.) na kukurydzy w południowo-wschodniej Polsce. Prog. Plant Protection/ Post. Ochr. Roślin 45: 484 486. Tekiela A., Bereś P., Grajewski J., Miklaszewska B. 2005. Wpływ zwalczania chorób i szkodników kukurydzy na zasiedlenie ziarna przez grzyby i zawartość mikotoksyn. Prog. Plant Protection/ Post. Ochr. Roślin 45: 1149 1152. Zalecenia Ochrony Roślin na lata 2006/2007. Cz. II, Rośliny Rolnicze. 2006. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 405 ss. PAWEŁ K. BEREŚ, ZDZISŁAW KANIUCZAK, AGATA TEKIELA, MAREK MRÓWCZYŃSKI, GRZEGORZ PRUSZYŃSKI, ADAM PARADOWSKI AN INTEGRATED AGROPHAGS CONTROL IN MAIZE SUMMARY Increasing intensification of agricultural production, and especially its excessive chemicalization leading to consequential environmental pollution and to disturbed ecosystem balances, has been addressed with a new concept of integrated production, which is based on pro-ecological management principles within sound economic calculation. It assumes such production running as to achieve high-quality product at a lowest environmental burden. It requires introduction of comprehensive changes in the entire farm, rather than in reference to selected individual production elements. Maize belongs to these plants, which are exposed to damage and negative influence by a numerous group of agrophages (pests, diseases and weeds). Their mass occurrence may lead to direct crop losses, which may locally reach 30 40%, and in conditions favorable for their growth even up to 50 and more percent. Moreover, they impair the quality of final product. In order to counteract effectively the negative consequences of agrophage occurrence in maize crops, it is necessary to control them comprehensively with all available methods in order
284 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 47 (4) 2007 to counteract their appearance and to keep it under control. In the integrated maize protection, the main stress is put on keeping the pest population below the threshold of economic harmfulness. It is accomplished through utilizing all available methods covered by such system, while reducing to minimum the use of plant protection chemicals. It is also because the basic assumption of integral production is to inhibit the growth (and its harmfulness) through rational use of plant protection agents, while remaining as harmless to agrocenoses as possible, rather than attempt to destroy a specific species entirely. The pro-ecological principles and methods of maize protection against agrophages apply a combination of both correct agro-techniques, cultivating new cultivars, utilizing natural ecosystem elements and rational use of plant protection chemicals. Key words: maize, integrated crop production, agrophages management, ecology, agrotechnical measures