Występowanie czarcikęsika Kluka Succisella inflexa (Kluk) Beck na Wyżynie Małopolskiej

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 14 25. Występowanie czarcikęsika Kluka Succisella inflexa (Kluk) Beck na Wyżynie Małopolskiej EDWARD BRÓŻ 1, MARCIN BIELECKI 2 1 Zakład Botaniki, Instytut Biologii Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego 25-406 Kielce, ul. Świętokrzyska 15 2 Zakład Taksonomii Roślin i Fitogeografii, Instytut Botaniki UJ 31-501 Kraków, ul. Kopernika 27 e-mail: marcin.bielecki@poczta.onet.pl Wstęp Czarcikęsik Kluka został wyróżniony i opisany jako odrębny gatunek na podstawie okazów zebranych na ziemiach polskich (w okolicy Ciechanowca na Podlasiu) przez wybitnego polskiego przyrodnika wieku Oświecenia ks. Krzysztofa Kluka (1739 1796). Opis gatunku zamieścił on w swoim najważniejszym dziele botanicznym p.t. Dykcjonarz roślinny (Kluk 1788), uważanym przez współczesnych florystów za pierwszą polską florę. Krajowa bibliografia dotycząca czarcikęsika jest bardzo skąpa. Najobszerniejsza charakterystyka gatunku zawarta jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Czarna 2001) oraz we florze Polski Jasiewicza (1972). Ponadto Czarna (1999) podaje wiele ogólnych informacji o gatunku w artykule dotyczącym jego izolowanej populacji w Orzechowie (środkowa Wielkopolska). Znane dotychczas 3 stanowiska z Wyżyny Małopolskiej, znalezione przez E. Bróża i A. Przemyskiego w latach 1991 1992 i uwzględnione w Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając A., Zając M. 2001), nie były dotychczas publi- 14

Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej kowane. Późnym latem 2006 r. autorzy niniejszego opracowania sprawdzili aktualny stan ich zachowania. Jednocześnie, w trakcie prowadzonych badań terenowych, znaleźli kilka nowych stanowisk gatunku. Dane te, biorąc pod uwagę status gatunku, niedostateczną znajomość jego rozmieszczenia oraz warunków występowania w regionie, uznano za godne opublikowania. Ogólna charakterystyka gatunku Roślina ta należy do rodziny szczeciowatych Dipsacaceae i jako nowy gatunek opisana została przez Kluka (1788) pod nazwą Scabiosa inflexa (dryakiew pogięta). Kilkanaście lat później inny polski botanik, Jundziłł (1830), przeniósł ten gatunek do rodzaju Succisa (jako Succisa inflexa, dryakiew zagięta). Wreszcie Beck (1893) włączył go do nowo utworzonego rodzaju Succisella (jako Succisella inflexa). Polską nazwę czarcikęsik Kluka wprowadzili do polskiej nomenklatury botanicznej Szafer, Kulczyński i Pawłowski (1924) dla uczczenia nazwiska odkrywcy gatunku. Czarcikęsik Kluka jest niewysoką (30 60 cm) byliną, wytwarzającą pełzające, rozgałęzione kłącze oraz rozłogi zakończone różyczkami liści. Pokładająca się, naprzeciwlegle ulistniona łodyga zakorzenia się w dolnych węzłach. W górnej, wznoszącej się części tworzy rozgałęzienia, na których osadzone są drobne, bladoliliowoniebieskie kwiaty, zebrane w kuliste, główkowate kwiatostany (ryc. 1a). Owoc ma kształt gruszkowaty, o ząbkach kieliszka w postaci błoniastego rąbka (ryc. 1b). Łacińska oraz polska nazwa rodzajowa rośliny jest zdrobnieniem nazwy pokrewnego gatunku czarcikęsa łąkowego Succisa pratensis, do którego czarcikęsik ze względu na ogólny pokrój oraz zajmowane siedliska jest w znacznym stopniu podobny. Niemniej czarcikęsik jest rośliną wyraźnie drobniejszą i delikatniejszą w odróżnieniu od okazałego, posiadającego tęgą, prosto wzniesioną łodygę, czarcikęsa łąkowego. Natomiast wybitniejsze różnice pomiędzy tymi gatunkami zaznaczają się w budowie kwiatu (wykształcenie kielicha i kieliszka) oraz owocu; czarcikęsik nie posiada m.in. wybitnych szczecin na kielichu i owocu, będących charakterystycznymi dla S. pratensis. 15

E. Bróż i M. Bielecki Ryc. 1. Czarcikęsik Kluka w dolinie rzeki Łośnej na Wyżynie Małopolskiej (st. 2): a pokrój rośliny, b kwiatostan oraz owoce (26.VIII 2006 r.; fot. M. Bielecki i E. Bróż). Fig. 1. Succisella inflexa in the Łośna river valley in the Wyżyna Małopolska Upland (station 2): a habit, b inflorescence and fruits (26 August 2006, photo by M. Bielecki and E. Bróż). 16

Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej Status gatunku oraz stan zagrożenia w Polsce Ze względu na rzadkie występowanie w kraju oraz niekorzystne tendencje dynamiczne (Zarzycki i in. 2002) czarcikęsik Kluka zamieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Czarna 2001) jako gatunek narażony (VU). Uwzględniany był również we wszystkich wydaniach krajowych Czerwonych List, przy czym przypisywano mu różne kategorie zagrożenia: R rzadki (Jasiewicz 1981, Zarzycki, Szeląg 1992), I o nieokreślonym zagrożeniu (Zarzycki 1986) oraz V narażony (Zarzycki, Szeląg 2006). Zamieszczony również został w dwu listach regionalnych: Polski Środkowej (Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999) kategoria CR oraz Niziny Południowopodlaskiej (Głowacki i in. 2003) jako gatunek niższego ryzyka (LR). Nie uwzględniono go natomiast zupełnie na liście gatunków ginących i zagrożonych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego (Kucharczyk, Wójciak 1995). Na podstawie rozporządzenia ministra środowiska (Rozporządzenie 2004) czarcikęsik Kluka podlega ścisłej ochronie gatunkowej (jako gatunek wymagający ochrony czynnej). Rozmieszczenie geograficzne oraz warunki występowania Gatunek ten posiada zasięg dysjunktywny, którym obejmuje niżową część środkowej Europy. W ujęciu elementów geograficznych według Braun-Blanqueta (Pawłowska 1972) należy do grupy niegórskiej podelementu środkowoeuropejskiego. Jego porozrywany zasięg rozciąga się od północnych Włoch (dolina Padu), poprzez Austrię, Nizinę Węgierską, Rumunię, Ukrainę po wschodnią Polskę, Białoruś i Litwę (Meusel, Jäger 1992). Jako gatunek adwentywny podawany był z Niemiec, Francji (Meusel, Jäger 1992) oraz z Ameryki Północnej (Kartesz 1999). W Polsce stwierdzono 112 stanowisk (Zając A., Zając M. 2001, Czarna 2001), przy czym większość z nich to dane historyczne, obecnie nie potwierdzone w terenie. Koncentrują się we wschodniej części kraju, głównie w wschodniej części Niziny Mazowieckiej, na Nizinie Podlaskiej (m. in. Wysoczyzna Bielska, Puszcza Białowieska), a także na Wyżynie Lubelskiej. Na części 17

E. Bróż i M. Bielecki terytorium Polski położonym na zachód od doliny Wisły stwierdzono zaledwie kilka oderwanych od zwartego zasięgu placówek gatunku, wyznaczających absolutny, północno-zachodni kres jego występowania, m. in. Orzechowo w Wielkopolsce (Czarna 1999, 2001), rezerwat przyrody Jeleń na Równinie Piotrkowskiej (w bezpośrednim sąsiedztwie zachodniego skraju Wyżyny Małopolskiej) (Mamiński 1984) oraz opisane w dalszej części artykułu stanowiska na Wyżynie Małopolskiej. Inne izolowane stanowiska występujące na granicy zasięgu znaleziono w północnej części Okręgu Radomyskiego w Kotlinie Sandomierskiej (Wayda 1998), a więc również w najbliższym sąsiedztwie Wyżyny Małopolskiej. Odnotowane zostały także 2 stanowiska synantropijne gatunku: Żuławy Wiślane oraz Piątnica koło Legnicy na Dolnym Śląsku (Czarna 2001). Według Zarzyckiego i in. (2002) czarcikęsik Kluka przywiązany jest do obszarów o klimacie subkontynentalnym (K = 4), umiarkowanie ciepłym (T = 4), do siedlisk umiarkowanie nasłonecznionych (L = 4). Rośnie na glebach wilgotnych i mokrych (W = 4 5), organogenicznych (H = 3), mezotroficznych (Tr = 3), o odczynie obojętnym (R = 4), a według Czarnej (2001) przy ph w zakresie 6 8. Występuje na torfowiskach przejściowych, niskich i na podmokłych łąkach rzędów Scheuchzerietalia palustris, Caricetalia nigrae oraz Molinietalia. Występowanie gatunku na Wyżynie Małopolskiej Najstarsze dane dotyczące występowania Succisella inflexa na Wyżynie Małopolskiej pochodzą z lat 1991 i 1992 (3 stanowiska, Zając A., Zając M. 2001). W 2006 r. zbadano aktualny stan ich zachowania oraz przeprowadzono poszukiwania nowych stanowisk gatunku. Czarcikęsik występował na 7 stanowiskach (ryc. 2): 1. Dolina rzeki Łośnej, pomiędzy miejscowościami Młynki i Kopaniny (kwadrat siatki ATPOL (bok 2,5 km) EE 7120, 20 18 19 N i 50 50 57 E). Podmokła łąka, przechodząca od strony S w wilgotny bór sosnowy. Powierzchniowo największa (około 20 m 2 ) oraz najbardziej liczna (ponad 50 osobników kwitnących i owocujących) populacja na badanym terenie. Poszczególne osobniki osiągają ponad 100 cm wysokości. 18

Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej 2. Dolina Łośnej, 0,5 km na E od wsi Zakrucze (ATPOL EE 7130, 20 18 07 N i 50 49 35 E). Wilgotna łąka w sąsiedztwie lokalnej drogi. Gatunek tworzy trzy skupienia: dwa liczące po 6 m 2 powierzchni, oddalone od siebie o około 10 m, oraz jedno o powierzchni 0,9 m 2. 3. Dolina Łośnej, 1,5 km na E od wsi Zakrucze, u W podnóża Góry Milechowskiej (ATPOL EE 7230, 20 18 27 N i 50 49 25 E). Wilgotna łąka, obok lokalnej dróżki. 1 kępa o średnicy 60 cm (8 osobników kwitnących). GnieŸdziska 54 Ma³ogoszcz 1 oœna 5 3 2 4 Bolmin Rykoszyn 16 Chêciny 50 24 Bocheniec Mosty Karsznice 6 Bia³a Nida 7 Tokarnia A B 0 4 km Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej: A stanowiska istniejące, B stanowiska obecnie nie potwierdzone (st. 6) lub zanikłe (st. 7). Fig. 2. Location of stations of Succisella inflexa in the Wyżyna Małopolska Upland: A presently existing stations, B stations not confirmed at present (st. 6) or extinct (st. 7). 19

E. Bróż i M. Bielecki 4. Przełomowy odcinek doliny Łośnej, około 1 km na N od wsi Bocheniec (ATPOL EE 8211, 20 18 27 N i 50 48 17 E). Na brzegu łąki, w lokalnym obniżeniu terenu. Pojedyncza kępa o średnicy 30 cm (5 osobników kwitnących). 5. Dolina Łośnej, u podnóża Góry Milechowskiej (ATPOL EE 7231, 20 18 12 N i 50 49 48 E). Stanowisko stwierdzone przez Bróża i Przemyskiego w 1992 r. (niepublikowane, umieszczone w bazie danych programu ATPOL). W 2006 r. na granicy wilgotnych zarośli i łąki znaleziono 16 osobników kwitnących i owocujących. 6. Pomiędzy miejscowościami Karsznice i Mosty, w dolinie Białej Nidy (ATPOL EE 8212, podanie dokładniejszej lokalizacji nie jest możliwe, gdyż brak takich danych na jego temat). Stanowisko stwierdzone w 1991 r., umieszczone w bazie ATPOL (Bróż, Przemyski, dane niepubl.), obecnie nie potwierdzone, prawdopodobnie wymarłe. 7. Około 2 km na S od wsi Mosty koło Chęcin, w widłach Białej i Czarnej Nidy (ATPOL EE 8233, brak dokładniejszych danych). Stwierdzone w 1992 r., umieszczone w bazie ATPOL (Bróż, Przemyski, dane niepubl.), obecnie całkowicie zniszczone wskutek eksploatacji torfu. Opisane stanowiska położone są w dolinach rzek Łośnej (Łososina, Wierna Rzeka) oraz Białej i Czarnej Nidy (ryc. 2); stanowiska aktualnie istniejące znaleziono tylko w silnie zabagnionej dolinie Łośnej, blisko koryta rzeki, na jej odcinku pomiędzy miejscowościami Wesoła i Bocheniec. Dolina ta stanowi wschodni skrawek rozległego kompleksu bagien nazywanych mokradłem Gnieździska (Massalski 1962). Otaczają je wapienne (jurajskie) wzgórza: od strony wschodniej góra Milechowska (wraz z górą Brodową) oraz Bocheńska Góra (Czubatka), od południowego wschodu wzgórza Pasma Przedborskiego i od północnego wschodu Wzgórza Gnieździskie. Na tle fizyczno-geograficznej regionalizacji kraju (Kondracki 2002) stwierdzone stanowiska położone są na obszarze podprowincji Wyżyny Małopolskiej, na pograniczu dwóch makroregionów: Wyżyny Kieleckiej i Wyżyny Przedborskiej. Zgodnie z geobotanicznym podziałem Szafera (1972) mieszczą się w Okręgu Chęcińskim Krainy Świętokrzyskiej. 20

Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej Fitocenozy łąkowe z udziałem czarcikęsika Kluka reprezentują związek Calthion oraz Filipendulion z rzędu Molinietalia; ich dokładniejsza identyfikacja jest utrudniona ze względu na skąpy oraz niekompletny materiał fitosocjologiczny. Pogląd na skład florystyczny oraz strukturę fitosocjologiczną płatów roślinności z udziałem opisywanego gatunku daje poniższa lista gatunków charakterystycznych dla poszczególnych syntaksonów, stwierdzonych w składzie florystycznym płatów roślinności z udziałem Succisella inflexa (liczby podane w nawiasach oznaczają numery stanowisk według zamieszczonego uprzednio wykazu). 1. Gatunki charakterystyczne dla związku Calthion: knieć błotna Caltha palustris (st. 2, 4, 5), ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare (st. 2), sit rozpierzchły Juncus effusus (st. 1, 3, 4), rdest wężownik Polygonum bistorta (st. 2, 3), sitowie leśne Scirpus sylvaticus (st. 2); 2. Ch. zw. Filipendulion: wiązówka błotna Filipendula ulmaria (st. 1, 2, 3, 4, 5), bodziszek błotny Geranium palustre (st. 5), tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris (st. 1, 4), krwawnica pospolita Lythrum salicaria (st. 2), przetacznik długolistny Veronica longifolia (st. 2, 3, 5); 3. Ch. rz. Molinietalia: dzięgiel leśny Angelica sylvestris (st. 1, 2, 5), śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa (st. 1, 2, 3, 4), skrzyp błotny Equisetum palustre (st. 2, 4, 5), przytulia bagienna Galium uliginosum (st. 1, 2, 4), komonica błotna Lotus uliginosus (st. 2, 4), firletka poszarpana Lychnis flos- -cuculi (st. 3), olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia (st. 2), Succisa pratensis (st. 4); 4. Ch. kl. Molinio-Arrhenatheretea: krwawnik pospolity Achillea millefolium (st. 4), kupkówka pospolita Dactylis glomerata (st. 4), kłosówka wełnista Holcus lanatus (st. 4), groszek łąkowy Lathyrus pratensis (st. 2, 5), tojeść rozesłana Lysimachia nummularia (st. 1, 2), babka lancetowata Plantago lanceolata (st. 3, 4), wiechlina łąkowa Poa pratensis (st. 3, 5), pięciornik gęsi Potentilla anserina (st. 1, 2, 3, 4, 5), głowienka pospolita Prunella vulgaris (st. 3, 4), jaskier ostry Ranunculus acris (st. 3, 5), j. rozłogowy R. repens (st. 1, 3, 4), szczaw zwyczajny Rumex acetosa (st. 4); 21

E. Bróż i M. Bielecki 5. Ch. kl. Phragmitetea: turzyca zaostrzona Carex gracilis (st. 5), przytulia błotna Galium palustre (st. 4), gorysz błotny Peucedanum palustre (st. 1), mozga trzcinowata Phalaris arundinacea (st. 2), trzcina pospolita Phragmites australis (st. 3, 5), wiechlina błotna Poa palustris (st. 3); 6. Ch. kl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: turzyca żółta Carex flava (st. 2), jaskier płomiennik Ranunculus flammula (st. 3), kozłek całolistny Valeriana simplicifolia (st. 2); 7. Inne: olsza czarna Alnus glutinosa b/c (st. 5), brzoza brodawkowata Betula pendula b/c (st. 3), trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens (st. 3), ostrożeń polny Cirsium arvense (st. 1, 2), poziewnik pstry Galeopsis speciosa (st. 2), kuklik zwisły Geum rivale (st. 2), mięta okręgowa Mentha x verticillata (st. 2), pięciornik kurze ziele Potentilla erecta (st. 1, 4), psianka słodkogórz Solanum dulcamara (st. 1), gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea (st. 1), g. długolistna S. longifolia (st. 5), przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys (st. 4). Zagrożenie gatunku oraz wskazania ochronne Zarówno w Polsce, jak i w skali regionalnej czarcikęsik Kluka wykazuje niekorzystne tendencje dynamiczne. Spośród 3 stanowisk znanych na Wyżynie Małopolskiej 15 lat temu, zachowało się w stanie szczątkowym tylko jedno. Również na niektórych z nowoodnalezionych stanowisk (st. 3, 4) gatunek występuje bardzo nieliczne i na niewielkiej powierzchni. W polskiej Czerwonej Księdze za główną przyczynę ustępowania gatunku uznano zmiany warunków siedliskowych, związane z intensyfikacją gospodarki łąkowej głównie z nawożeniem oraz odwadnianiem łąk (Czarna 2001). Jednak na badanym terenie ważniejszym czynnikiem zagrożenia jest ograniczenie, bądź całkowite zaniechanie użytkowania łąk, i wynikające stąd przemiany sukcesyjne postępujące w kierunku zbiorowisk ziołoroślowych oraz krzewiastych. Inną przyczyną wyginięcia lub uszczuplenia zasobności populacji gatunku było bezpośrednie zniszczenie pokrywy roślinnej w wyniku eksploatacji torfu (w okolicy wsi Mosty), przeprowadzonych robót ziemnych związanych z budową zbiornika retencyjnego w dolinie rzeki Łośnej oraz częściowej regulacji jej koryta. 22

Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej W systemie obszarów chronionych woj. świętokrzyskiego, odcinek doliny Łośnej pomiędzy mostem drogowym w Bocheńcu oraz mostem kolejowym koło stacji PKP Wierna Rzeka, gdzie obecnie występują wszystkie stanowiska czarcikęsika Kluka, położony jest na NWW skraju Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (Wróblewski 1995). Dolina ta, wraz z rozległym zachodnim odgałęzieniem (obejmującym m.in. bagno Wilcza Gać ), z otaczającymi ją pasmami wapiennych wzgórz, stanowi ważny element międzyregionalnego korytarza ekologicznego. O jej wysokich walorach florystycznych świadczą notowane tu dawniej (Kaznowski 1928, Massalski 1962), a obecnie częściowo potwierdzone, gatunki roślin rzadkich i zagrożonych w kraju, m. in.: gwiazdnica grubolistna Stellaria crassifolia, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, wielosił błękitny Polemonium coeruleum, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, rosiczka długolistna Drosera anglica, ciemierzyca zielona Veratrum lobelianum, goździk pyszny Dianthus superbus, widłaczek torfowy Lycopodiella inundata. Szata roślinna tych terenów a w szczególności położonych w granicach Chęcińsko- Kieleckiego PK wymaga dokładnego zbadania w celu opracowania kompleksowego i racjonalnego planu ochrony jej zasobów. SUMMARY Bróż E., Bielecki M. The occurrence of Succisella inflexa (Kluk) Beck in the Wyżyna Małopolska Upland (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 14 25. Succisella inflexa (Fig. 1) is the rare species, threatened by extinction in Poland. Because of this fact, it has been placed in the Polish red data book of plants and in the regional and the nation-wide red lists. This plant is also protected by law since 2004. S. inflexa attains the NW limit of its distribution in Poland. Beyond its compact range the isolated populations are situated in Central and Western Poland. Five stations of S. inflexa were confirmed in the Wyżyna Małopolska Upland in 2006. They are located in the Łośna (Łososina) river valley (Fig. 2), on the outskirts of the north-western part of the Chęcińsko- Kielecki Landscape Park. This species occurs in the wet meadows of Molinietalia order characterized by significant share of Calthion and 23

E. Bróż i M. Bielecki Filipendulion species. Main threat to stations of S. inflexa in the Łośna river valley seems to be process of ecological succession. Due to the absence human activities, abandoned meadows are colonizing by scrub species (Salix sp., Frangula alnus) and lose ecological integrity. Thus, the best way to protect this valuable species (which needs open and wet grassland sites) in the Łośna river valley is prevention of seral scrub succession by mowing or cattle grazing. PIŚMIENNICTWO Beck G. 1893. Flora Nieder-Öesterreich. 2 (2): 1145. Czarna A. 1999. Występowanie Succisella inflexa (Kluk)Beck w Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., ser. B 48: 167 176. Czarna A. 2001. Succisella inflexa (Kluk)G. Beck Czarcikęsik Kluka. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 352 354. Głowacki Z., Falkowski M., Krechowski J., Marciniuk J., Marciniuk P., Nowicka-Falkowska K. Wierzba M. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59(2): 5 41. Jakubowska-Gabara J., Kucharski L. 1999. Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 6: 55 74. Jasiewicz A. 1972. Rodzina: Dipsacaceae, Szczeciowate. W: Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.). Flora polska 13: 7 26. Jasiewicz A. 1981. Wykaz gatunków rzadkich i zagrożonych flory polskiej. Fragm. Flor. Geobot. 27(3): 401 414. Jundziłł J. 1830. Opisanie roślin w Litwie, na Wołyniu, Podolu i Ukrainie dziko rosnących iako i oswoionych. J Zawadzki, Wilno. Kartesz J.K. 1999. Synthesis of the North American Flora. Version 1.0. North Carolina Botanical Garden, Chapel Hill [http://www. bonap.org]. Kaznowski K. 1928. Sketch of the flora of the St. Cross Mountain Range. Guide des excursions en Pologne. Cinquième Excursion Phytogèographique Internationale (V I.P.E. 1928) 12: 16 24. Kraków. Kluk K. 1788. Dykcyonarz roślinny. Tom 3. Drukarnia J. K. Mci y Rzeczypospolitey u XX Piarum Scholarum. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin 24

Występowanie czarcikęsika Kluka na Wyżynie Małopolskiej naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33 46. Mamiński M. 1984. Szata roślinna rezerwatu Jeleń koło Tomaszowa Mazowieckiego. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 3: 67 108. Massalski E. 1962. Obrazy roślinności Krainy Gór Świętokrzyskich. Wyd. Art.-Graf., Kraków. Meusel H., Jäger E. J. 1992. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Bd III. Gustav Fischer Verl., Jena. Pawłowska S. 1972. Charakterystyka statystyczna i elementy flory polskiej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. 1. PWN, Warszawa. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw, Nr 168 (2004), poz. 1764. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1924. Rośliny polskie. Książnica Atlas, Lwów. Szafer W. 1972. Szata roślinna Polski niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. 2. PWN, Warszawa. Wayda M. 1998. Zróżnicowanie florystyczne Okręgu Radomyskiego. W: Botanika Polska u Progu XXI w. Materiały 51 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 15 19 września 1998, Gdańsk. Wróblewski T. 1995. Chęcińsko Kielecki Park Krajobrazowy w Górach Świętokrzyskich. Dokumentacja projektowa. KTN, Kielce. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorologii Komput. Inst. Bot. UJ, Kraków. Zarzycki K. 1986. Lista wymierających i zagrożonych roślin naczyniowych Polski. W: Zarzycki K., Wojewoda W. (red.). Lista roślin zagrożonych i wymierających w Polsce. Wyd. 1. PWN, Warszawa: 11 27. Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wyd. 2. Inst. Bot. im W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 87 98. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek T., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zarzycki K., Szeląg W. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 11 20. 25